Luận văn Thạc sĩ Văn hóa và ngôn ngữ Việt Nam: Ca dao Nam Bộ từ góc nhìn văn hóa phong tục

Chia sẻ: Cỏ Xanh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:190

Thêm vào BST

Báo xấu

61
lượt xem 16
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài đi sâu phân tích các phương diện như phong tục gắn với vòng đời con người, phong tục gắn với tín ngưỡng. Hy vọng những đóng góp của luận văn sẽ góp phần làm rõ hơn nét văn hóa phong tục độc đáo trong đời sống của đất và người Nam Bộ qua thể loại này.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Văn hóa và ngôn ngữ Việt Nam: Ca dao Nam Bộ từ góc nhìn văn hóa phong tục

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Ngô Bích Phượng CA DAO NAM BỘ TỪ GÓC NHÌN VĂN HÓA PHONG TỤC LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Thành phố Hồ Chí Minh – 2019
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Ngô Bích Phượng CA DAO NAM BỘ TỪ GÓC NHÌN VĂN HÓA PHONG TỤC Chuyên ngành : Văn học Việt Nam Mã ngành : 8220121 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS. TS. NGUYỄN THỊ NGỌC ĐIỆP Thành phố Hồ Chí Minh – 2019
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong luận văn là trung thực, các tài liệu tham khảo, trích dẫn có xuất xứ rõ ràng. Tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm về công trình nghiên cứu của mình. TP. Tây Ninh, ngày 28 tháng 9 năm 2019 Tác giả Ngô Bích Phượng
LỜI CẢM ƠN Trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn, tôi đã nhận được hướng dẫn tận tình, theo dõi sát sao, đầy tinh thần trách nhiệm của PGS. TS Nguyễn Thị Ngọc Điệp. Tôi xin bày tỏ lòng tri ân và kính chúc cô sức khỏe. Tôi xin chân thành cảm ơn các cán bộ của Thư viện Trường Đại học Sư phạm TP. Hồ Chí Minh, thư viện tỉnh Bình Dương, thư viện tỉnh Tây Ninh đã hỗ trợ tận tình trong việc tìm kiếm tư liệu nghiên cứu. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn Phòng Sau đại học Trường Đại học Sư phạm TP. Hồ Chí Minh, quý thầy cô trong khoa Ngữ văn đã tạo môi trường và điều kiện học tập tốt để học viên hoàn thành khóa học. Trân trọng cảm ơn gia đình, quý bạn bè, đồng nghiệp đã luôn ủng hộ tôi hoàn thiện luận văn này. Tôi xin chân thành cảm ơn. TP. Tây Ninh, ngày 28 tháng 9 năm 2019 Tác giả Ngô Bích Phượng
MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan Lời cảm ơn Mục lục Danh mục các từ viết tắt, ký hiệu Danh mục các bảng PHẦN MỞ ĐẦU .............................................................................................. 1 Chương 1. CA DAO NAM BỘ TỪ GÓC NHÌN VĂN HÓA PHONG TỤC – NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG ........................ 11 1.1. Sơ lược về đất và người Nam Bộ ............................................................. 11 1.2. Khái lược về văn hóa phong tục ............................................................... 18 1.3. Vài nét về ca dao Nam Bộ ........................................................................ 20 1.4. Tình hình nguồn tư liệu tác phẩm được khảo sát ..................................... 25 Tiểu kết chương 1 .......................................................................................... 31 Chương 2. CA DAO NAM BỘ TỪ GÓC NHÌN PHONG TỤC GẮN VỚI VÒNG ĐỜI CON NGƯỜI ..................................... 32 2.1. Phong tục hôn nhân .................................................................................. 32 2.1.1. Lễ dạm ngõ ........................................................................................ 33 2.1.2. Lễ hỏi ................................................................................................. 41 2.1.3. Lễ cưới ............................................................................................... 53 2.2. Phong tục tang ma .................................................................................... 59 2.2.1. An táng .............................................................................................. 61 2.2.2. Tang chế ............................................................................................ 65 Tiểu kết chương 2 .......................................................................................... 70 Chương 3. CA DAO NAM BỘ TỪ GÓC NHÌN PHONG TỤC GẮN VỚI TÍN NGƯỠNG ........................................................ 71 3.1. Phong tục thờ cúng đa thần ...................................................................... 71
3.1.1. Phong tục thờ Trời, Phật ................................................................. 72 3.1.2. Phong tục thờ Thần ......................................................................... 79 3.1.3. Phong tục thờ Mẫu và Quan Công .................................................. 87 3.2. Phong tục thờ cúng người thân trong gia đình ......................................... 92 3.2.1. Thờ cúng tổ tiên, cha mẹ ................................................................. 93 3.2.2. Thờ cúng người thân khác ............................................................... 99 Tiểu kết chương 3 ........................................................................................ 102 KẾT LUẬN................................................................................................... 103 CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ ............................................. 106 TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................................... 107 PHỤ LỤC
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT, KÝ HIỆU Viết tắt, kí hiệu Viết đầy đủ Nxb Nhà xuất bản PL Phụ lục tr Trang VHDG Văn học dân gian
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Thống kê nguồn tư liệu về ca dao dân gian Nam Bộ ...................... 28 Bảng 1.2. Thống kê ca dao dân gian Nam Bộ theo phong tục ........................ 30
1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Khám phá vẻ đẹp của văn chương không chỉ là quá trình đi tìm cái hay của ngôn từ mà còn là khơi dậy sức sống của cả một nền văn hóa dân tộc. Văn học nói chung và văn học dân gian nói riêng là “kho báu” chứa đựng những giá trị tinh thần tốt đẹp của cả cộng đồng, biểu hiện qua những lối sống, phong tục, tập quán, nếp nhà... Từ góc nhìn văn hóa phong tục, chúng tôi soi vào tác phẩm văn học dân gian để đi tìm tính cách, tâm hồn của ông cha thuở trước. Hành trình khám phá văn hóa phong tục trong văn học là một hành trình thưởng lãm “cái ngon ngoài cả vị ngon, cái đẹp ngoài cả sắc đẹp” (Dẫn theo SGK Ngữ văn 10, 2018). Văn học dân gian là tấm gương phản chiếu rõ nhất tâm hồn dân tộc. Trong tất cả các thể loại của văn học dân gian, ca dao biểu hiện rõ nhất điệu hồn dân tộc, đời sống sinh hoạt vật chất và tinh thần của con người. Trong đó, ca dao đã ngân vang biết bao cung bậc tâm trạng của con người trong các mối quan hệ đời sống. A. N. Ghersen đã diễn đạt một cách biểu cảm “Trong các bài hát dân gian người ta nhận thấy sự diễn đạt sáng rõ nhất tất cả những khởi đầu của thơ ca, cuộc du ngoạn trong tâm hồn nhân dân” (Dẫn theo Vũ Anh Tuấn, 2015). Ca dao Nam Bộ đã góp phần diễn tả thế giới tinh thần phong phú của người dân vùng đất phương Nam. Thể loại văn học này đã góp phần làm đầy hơn vẻ đẹp văn hóa của một miền đất mới. Là một bộ phận của ca dao Việt Nam, ca dao Nam Bộ đã góp phần biểu hiện những cung bậc trữ tình của đời sống dân tộc. Những giai điệu ngọt ngào lan tỏa theo dòng chảy thời gian, chuyên chở những tâm tư tình cảm, những khát vọng cao đẹp của con người, cùng truyền thống của vùng văn hóa trẻ. Cũng vì sự hấp dẫn và sức sống mãnh liệt, ca dao Việt Nam trở thành nguồn tài sản quý thu hút các nhà nghiên cứu, rất nhiều công trình nghiên cứu
2 có chiều sâu về vẻ đẹp của thể loại này. Tuy nhiên, cho đến nay, chưa có công trình nghiên cứu chuyên sâu về văn hóa phong tục trong ca dao nói chung, trong ca dao Nam Bộ nói riêng. Vì vậy, chúng tôi chọn đề tài “Ca dao Nam Bộ từ góc nhìn văn hóa phong tục” để góp phần làm rõ thêm một cái nhìn, một cách tiếp cận về giá trị của thể loại văn học dân gian này. 2. Lịch sử nghiên cứu 2.1. Những công trình sưu tầm ca dao Nam Bộ Ca dao Nam Bộ có sức hấp dẫn với nhiều nhà nghiên cứu văn hóa – văn học, vì vậy, đã có nhiều công trình sưu tầm như: Ca dao Đồng Tháp Mười (Đỗ Văn Tân), xuất bản năm 1984, Nxb. Sở VH – TT Đồng Tháp; Kiên Giang qua ca dao (Giang Minh Đoán), xuất bản năm 1997, Nxb. Tp.HCM; Văn học dân gian Đồng Bằng sông Cửu Long (trường Đại học Cần Thơ), xuất bản năm 1997, Nxb. Giáo dục; Ca dao – Dân ca Nam kỳ lục tỉnh (Huỳnh Ngọc Trảng), xuất bản năm 1998, Nxb Đồng Nai; Văn học dân gian Bạc Liêu (Chu Xuân Diên), xuất bản năm 2011, Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội; Văn học dân gian Sóc Trăng (Chu Xuân Diên), xuất bản năm 2011, Nxb. Văn hóa – Thông tin; Văn học dân gian Bến Tre (Nguyễn Ngọc Quang), xuất bản năm 2015, Nxb. Giáo dục; Văn học dân gian An Giang (tập 3) (Nguyễn Ngọc Quang), xuất bản năm 2015, Nxb. Giáo dục. Đây là những công trình sưu tầm có đóng góp lớn đến việc lưu giữ “kho báu” tinh thần của dân gian. Nguồn tư liệu điền dã phong phú này đã được tác giả sắp hệ thống theo chủ đề: tình yêu quê hương, đất nước; tình yêu đôi lứa; tình cảm gia đình; các mối quan hệ xã hội khác. Đây là cơ sở ngữ liệu quan trọng để chúng tôi chọn lọc những bài ca dao có phản ánh văn hóa phong tục phục vụ cho mục đích nghiên cứu.
3 2.2. Những công trình nghiên cứu ca dao Nam Bộ Để thực hiện luận văn này, chúng tôi không chỉ nghiên cứu những công trình về ca dao nói chung mà còn đi vào tìm hiểu công trình nghiên cứu ca dao của từng địa phương vùng Nam Bộ. Ca dao dân ca Nam Bộ do Bảo Định Giang, Nguyễn Tấn Phát, Trần Tấn Vĩnh, Bùi Mạnh Nhị biên soạn, xuất bản 1984, Nxb. TP. Hồ Chí Minh. Công trình này gồm hai phần: phần đầu tác giả khái quát những nét chính về nội dung và nghệ thuật của ca dao Nam Bộ, phần sau là công trình sưu tầm ca dao Nam Bộ. Đây là công trình vừa có ý nghĩa phương pháp luận cho việc nghiên cứu tổng thể về ca dao Nam Bộ vừa là thành quả của sự lao động nghiêm túc trong quá trình sưu tầm điền dã, tổng hợp ca dao Nam Bộ. Công trình của tập thể tác giả này là nguồn tài liệu chính để chúng tôi kế thừa triển khai luận văn. Tìm hiểu văn hóa Vĩnh Long (1732 – 2000) xuất bản năm 2003, Nxb. Văn nghệ TP. Hồ Chí Minh là đề tài nghiên cứu tìm hiểu quá trình hình thành văn hóa tỉnh Vĩnh Long từ năm 1732 đến năm 2000 của Ban tuyên giáo tỉnh Vĩnh Long. Nội dung được chia làm hai phần. Phần một giới thiệu khái quát đất và người Vĩnh Long. Phần 2, các tác giả đã dành 30 trang để khảo sát thể loại ca dao, dân ca Vĩnh Long, chú trọng đến những bài ca dao phản ánh tên đất, tên người cùng vẻ đẹp của non sông và thắng tích địa phương. Tác giả cho rằng “Những lời thơ trữ tình, đằm thắm, ngọt ngào là những bài học đầu đời về tình yêu đất nước và con người” (Nguyễn Chiến Thắng, 2003). Miền Nam và văn học dân gian địa phương trong bộ Văn học miền Nam lục tỉnh (Tập 1) của Nguyễn Văn Hầu xuất bản năm 2012, Nxb. Trẻ Tp. Hồ Chí Minh là một trong các tài liệu quý và hiếm khi nghiên cứu riêng về văn học dân gian Nam Bộ. Bức tranh miền Nam từ ngày đầu mở cõi cũng như diện mạo của văn học dân gian nơi đây đã được trình bày cô đọng, súc tích trong tập sách này. Cùng với các thể loại văn học dân gian, tác giả cung cấp
4 một số cách nhìn nhận, đánh giá sơ lược về chủ đề, phương pháp, nghệ thuật ca dao Nam Bộ. Đây là kiến thức nền tảng, định hướng cho chúng tôi khi nghiên cứu và triển khai luận văn. Luận văn Thạc sĩ Khảo sát ca dao – dân ca Bến Tre của Đặng Thị Thùy Dương – Đại học Sư phạm TP. Hồ Chí Minh – năm 2009 và Đặc điểm ca dao Đồng Tháp của Trần Thị Thúy Hằng – Đại học Sư phạm TP. Hồ Chí Minh – năm 2018 đã góp phần làm rõ điểm tương đồng và khác biệt về đặc điểm nội dung, nghệ thuật của ca dao mỗi địa phương. Phần phụ lục của hai luận văn có nguồn tư liệu điền dã được tổng hợp, sắp xếp khá công phu. Những công trình này đã giúp chúng tôi hiểu thêm những đặc trưng của vùng đất và con người kiến tạo nên nền văn hóa Nam Bộ. 2.3. Những công trình nghiên cứu ca dao Nam Bộ dưới góc nhìn văn hóa Đào Văn Hội trong Phong tục miền Nam qua mấy vần ca dao đã phân chia ca dao thành sáu mục: tả cảnh, tu thân, tình gia tộc, phong tục thôn quê, ngoài xã hội và những câu hát vặt. Đây là công trình đầu tiên nghiên cứu phong tục miền Nam trong ca dao. Tác giả cho rằng ca dao là “tấm gương trong sáng phản ánh cả phong tục của giống nòi”, “là tiếng gọi của dân quê, linh hồn của dân tộc, không có thứ văn chương nào hơn được” (Đào Văn Hội, 1961). Năm 2004, Lê Anh Dũng trong bài viết “Văn hóa dân gian phản ánh tín ngưỡng tổng hợp của người Việt” đăng trên trang web http://www.nhipcaugiaoly.com đã trình bày một cách khái quát về dấu ấn của Lão giáo, Nho giáo và Phật giáo cùng tín ngưỡng thờ Trời của người Việt đã đi vào kho tàng văn học dân gian Việt Nam trong đó có ca dao. Điều đó cho thấy tinh thần bình đẳng trước mọi tôn giáo và khả năng tiếp biến, chuyển hóa Tam giáo cho phù hợp với văn hóa bản địa thành tín ngưỡng tổng hợp, tạo thành nét văn hóa truyền thống của người Việt.
5 Trên website: http://www.vusta.vn/vi/news/, Phan Thị Phượng (2010) trong bài viết “Bàn về một khía cạnh tâm linh trong ca dao người Việt” đã cung cấp một cách khái quát về những giá trị tâm linh thiết thực được in dấu trong ca dao người Việt: “Ca dao cũng là một kho tàng lưu giữ những tín ngưỡng của người Việt từ xa xưa rất phong phú, không những thế nó còn là pho sách khái quát được cả một vấn đề lớn của xã hội”. Trên cơ sở đó, tác giả đã làm rõ tín ngưỡng thờ cúng trong ca dao người Việt. Trong luận văn thạc sĩ Văn hóa người Việt qua ca dao Nam Bộ – trường Đại học Cần Thơ – năm 2010, Cao Minh Liễu đã phân tích biểu hiện của văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần trong ca dao Nam Bộ cụ thể qua các phương diện: sinh hoạt đi lại – phương tiện giao thông; sinh hoạt lao động sản xuất; sinh hoạt ăn, mặc, ở; phong tục tập quán; tín ngưỡng; tôn giáo; lễ hội và diễn xướng dân gian; tính cách người Nam Bộ. Đó là những kiến thức quí báu để chúng tôi kế thừa khi triển khai luận văn. Qua bài viết Sự hợp dung văn hóa trong ca dao Việt Nam in trong tạp chí khoa học ĐHSP TP. Hồ Chí Minh số 32 năm 2011, Đoàn Thị Thu Vân đã phân tích sự linh hoạt và dung hòa trong văn hóa ứng xử của người Việt được thể hiện qua ca dao. Từ đó, tác giả nhấn mạnh: “Ca dao Việt Nam đã thể hiện một tinh thần hợp dung văn hóa rộng rãi và cởi mở”. Trong bài viết “Đạo trời và tín ngưỡng dân gian qua ca dao” in trên tạp chí Văn hóa Nghệ thuật số 360 tháng 6 năm 2014, tác giả Nguyễn Thị Kim Ngân đã khẳng định ca dao phản ánh một cõi thiêng liêng, là nơi tín ngưỡng dân gian tồn tại và thể hiện bộ mặt sinh hoạt văn hóa của người Việt. Tác giả cho rằng hình ảnh ông Trời trong ca dao là một đấng thiêng liêng mà người dân tôn kính và cầu xin và khẳng định rằng: “Ca dao không phải chỉ là giá trị văn hóa trực tiếp nảy sinh từ những nghi thức tín ngưỡng mà khúc hát tình gắn với đời sống sản xuất và sinh hoạt của người nông dân”.
6 Nguyễn Thanh Trang trong luận văn Văn hóa ứng xử về tình yêu và hôn nhân trong ca dao người Việt – trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – năm 2014 đã tìm hiểu văn hóa ứng xử về tình yêu và hôn nhân trong ca dao Việt. Từ đó, tác giả khẳng định sự bền vững của bản sắc văn hóa dân tộc và đưa ra cái nhìn đúng đắn về tình yêu, hôn nhân trong cuộc sống hiện đại. Văn hóa dân gian về tình yêu đôi lứa trong ca dao người Việt của Nguyễn Nghĩa Dân xuất bản năm 2015, Nxb. Khoa học Xã hội. Đây là công trình nghiên cứu, sưu tầm ca dao Việt Nam. Ở phần đầu, sau khi đưa ra các khái niệm văn hóa, văn hóa dân tộc, văn hóa dân gian, định nghĩa ca dao, dân ca, ca dao trữ tình, tác giả đi sâu vào tìm hiểu vấn đề văn hóa dân gian về tình yêu lứa đôi được biểu hiện trong ca dao người Việt. Đặc biệt, tác giả còn so sánh để tìm hiểu sự khác biệt của văn hóa dân gian về tình yêu, hôn nhân và vợ chồng trong hai vùng đồng bằng sông Hồng và đồng bằng sông Cửu Long và rút ra kết luận: “Ở Nam Bộ, tinh thần dân chủ, bình đẳng trong tự do yêu đương, hôn nhân, vợ chồng giữa đôi trai gái rõ nét hơn ở Bắc Bộ và Trung Bộ” (Nguyễn Nghĩa Dân, 2015). Ở phần sau, tác giả đã tuyển chọn và xếp theo vần chữ cái tiếng Việt. Điểm đặc biệt ở phần tuyển chọn có chú thích đầy đủ những điển tích, điển cố hoặc từ ngữ khó hiểu, đồng thời đưa ra những bình luận sắc sảo. Đây là công trình bổ ích, định hướng cho chúng tôi tìm hiểu phong tục hôn nhân được biểu hiện qua ca dao Nam Bộ. Năm 2015, Đoàn Thị Thùy Hương trong luận văn thạc sĩ Yếu tố sông nước trong văn học dân gian Nam Bộ (trường hợp ca dao) – trường Đại học Trà Vinh – đã đưa ra cái nhìn khái quát về biểu hiện của văn hóa sông nước trong đời sống vật chất và tinh thần của người Nam Bộ qua ca dao. Trong luận văn Ứng xử của vợ chồng người Việt qua ca dao tục ngữ Nam Bộ – trường Đại học Trà Vinh – năm 2015, Lê Kim Chiêu đã nghiên cứu văn hóa ứng xử trong gia đình người Việt qua ca dao, tục ngữ Nam Bộ. Việc
7 khảo sát giúp chúng tôi thấy được tính chất dân chủ, bình đẳng, khoan hòa trong cách ứng xử của con người đất phương Nam. Tín ngưỡng dân gian của người Việt xuất bản năm 2017 của nhà xuất bản Văn hóa – Nghệ thuật có bài viết “Tín ngưỡng thờ ông Thiên và tính cách người Việt” (khảo sát qua ca dao – dân ca, tục ngữ miền Tây) của Trần Minh Thương. Bài viết đã khẳng định sức sống mãnh liệt của niềm tin thiêng liêng này trong đời sống tinh thần của người Nam Bộ xưa. Qua những công trình nghiên cứu trên, chúng tôi thấy rằng các tác giả đã tìm hiểu cả chiều rộng và chiều sâu, có cái nhìn hệ thống về văn hóa được biểu hiện trong ca dao. Tuy nhiên vấn đề văn hóa phong tục của ca dao vẫn còn nhiều khoảng trống. Cho nên khi triển khai đề tài “Ca dao Nam Bộ từ góc nhìn văn hóa phong tục”, chúng tôi vừa kế thừa kiến thức quý giá của người đi trước vừa tiếp tục khơi sâu tìm hiểu giá trị của văn hóa phong tục trong ca dao người Việt ở Nam Bộ. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Về ca dao Nam Bộ có rất nhiều vấn đề đáng quan tâm, tuy nhiên, trong giới hạn về thời gian nghiên cứu, người viết chỉ tiến hành khảo sát, phân tích biểu hiện văn hóa phong tục trong ca dao của người Việt ở Nam Bộ. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Chúng tôi tập trung nghiên cứu ca dao Nam Bộ trong các tuyển tập: Ca dao dân ca Nam Bộ do Bảo Định Giang, Nguyễn Tấn Phát, Trần Tấn Vĩnh, Bùi Mạnh Nhị biên soạn, xuất bản 1984, Nxb. TP. Hồ Chí Minh. Thơ văn Tây Ninh trong nhà trường do Lê Trí Viễn biên soạn, xuất bản năm 1994, Nxb. Giáo dục. Văn học dân gian Đồng Bằng sông Cửu Long của trường Đại học Cần Thơ, xuất bản năm 1997.
8 Ca dao, hò, vè Vĩnh Long do Nguyễn Chiến Thắng (chủ biên), xuất bản năm 2005, Nxb. Trẻ. Ca dao dân ca Nam Kỳ Lục Tỉnh do Huỳnh Ngọc Trảng biên soạn, xuất bản năm 2006, Nxb. Tổng hợp Đồng Nai. Văn học dân gian Bạc Liêu do Chu Xuân Diên (chủ biên), xuất bản năm 2011, Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội. Văn học dân gian Sóc Trăng do Chu Xuân Diên (chủ biên), xuất bản năm 2011, Nxb. Văn hóa – Thông tin, Hà Nội. Văn học Miền Nam Lục Tỉnh tập 1 do Nguyễn Văn Hầu biên soạn, xuất bản năm 2012, Nxb Trẻ. Văn học dân gian Bến Tre do Nguyễn Ngọc Quang (chủ biên), xuất bản năm 2015, Nxb. Giáo dục, Hà Nội. Văn học dân gian An Giang (tập 3) do Nguyễn Ngọc Quang (chủ biên), xuất bản năm 2015, Nxb. Giáo dục, Hà Nội. Luận văn Khảo sát ca dao – dân ca Bến Tre của Đặng Thị Thùy Dương, năm 2009, trường Đại học Sư phạm TP. Hồ Chí Minh. 4. Đóng góp của đề tài Phần lớn các công trình nghiên cứu ca dao chủ yếu được tiếp cận từ phương diện ngôn ngữ học, thi pháp học, văn hóa học nhưng chưa có nhiều công trình khám phá vẻ đẹp của văn hóa phong tục ẩn tàng trong thể loại này. Vì thế, xuất phát từ mục đích nghiên cứu “Ca dao Nam Bộ từ góc nhìn văn hóa phong tục”, chúng tôi đi sâu phân tích các phương diện như phong tục gắn với vòng đời con người, phong tục gắn với tín ngưỡng. Hy vọng những đóng góp của luận văn sẽ góp phần làm rõ hơn nét văn hóa phong tục độc đáo trong đời sống của đất và người Nam Bộ qua thể loại này. Từ đó, khẳng định giá trị của ca dao Nam Bộ trong diện mạo chung của văn học dân gian Việt Nam.
9 5. Phương pháp nghiên cứu Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau đây: Phương pháp hệ thống: đặt ca dao Nam Bộ trong hệ thống thể loại văn học dân gian Việt Nam nói chung để phát hiện điểm mới, nét đặc sắc của thể loại này. Trên cơ sở đó, chúng tôi có cái nhìn hệ thống, toàn diện và tìm ra được nhiều điều thú vị liên quan đến truyền thống văn hóa dân tộc. Phương pháp nghiên cứu liên ngành: sử dụng kết quả nghiên cứu của các ngành văn hóa học, dân tộc học, nhân học văn hóa… để khám phá các phong tục ẩn tàng trong ca dao. Từ đó, cảm nhận sâu sắc hơn đời sống tinh thần dân gian. Phương pháp loại hình: ca dao là một thể loại có ở nhiều vùng miền trong hệ thống tổng thể các thể loại văn học dân gian. Khi nghiên cứu ca dao Nam Bộ từ góc nhìn văn hóa phong tục, người viết chú ý đến dấu ấn văn hóa vùng miền trong ca dao để tìm ra điểm gặp gỡ cũng như khác biệt so với các thể loại văn học dân gian khác như tục ngữ, truyện dân gian. Phương pháp thống kê: sử dụng kết quả thống kê nhằm có số liệu khách quan, chính xác, tạo lập nên cơ sở nghiên cứu ban đầu về ca dao Nam Bộ để có những kết luận khoa học, tránh sự võ đoán. Bên cạnh đó, chúng tôi vận dụng thao tác phân tích, bình luận, tổng hợp để minh họa cho những lí lẽ, diễn giải, lập luận của cá nhân trên cơ sở khai thác phân tích các dẫn chứng trích từ những công trình sưu tầm, biên soạn ca dao Nam Bộ. 6. Cấu trúc luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, phần nội dung chính của luận văn gồm ba chương: Chương 1. Ca dao Nam Bộ từ góc nhìn văn hóa phong tục – những vấn đề chung.
10 Trong chương 1, luận văn đề cập một số vấn đề có tính chất khái quát về vùng văn hóa phong tục Nam Bộ và ca dao. Sau khi giới thiệu về lịch sử hình thành mảnh đất Nam Bộ, những nét tính cách đặc trưng của con người Nam Bộ, chúng tôi tổng thuật các cách giới thuyết về văn hóa phong tục, khái niệm ca dao Việt Nam và đưa ra kết luận vài nét về cách tiếp cận ca dao người Việt ở Nam Bộ. Đồng thời, chúng tôi cũng điểm qua nguồn tư liệu để khảo sát, phục vụ nghiên cứu. Chương 2. Ca dao Nam Bộ từ góc nhìn phong tục gắn với vòng đời con người Chương này tập trung khai thác ca dao Nam Bộ ở các phương diện phong tục vòng đời con người như hôn nhân và tang ma. Thông qua việc thống kê, chọn lựa, khảo sát nguồn tư liệu, chúng tôi có thể rút ra kết luận bước đầu về dấu ấn phong tục gắn với vòng đời con người trong ca dao Nam Bộ. Chương 3. Ca dao Nam Bộ từ góc nhìn phong tục gắn với tín ngưỡng Nhiệm vụ của chương này là khảo sát ca dao, từ đó mô tả, phân tích, phát hiện vẻ đẹp đời sống tín ngưỡng của người Việt qua thể loại văn học này trên các góc nhìn phong tục thờ cúng đa thần và phong tục thờ cúng người thân trong gia đình. Ngoài ra, luận văn còn có phần phụ lục tổng hợp ca dao Nam Bộ từ các nguồn tư liệu để khảo sát phân tích nhằm có cái nhìn hệ thống, sâu sắc vấn đề mà đề tài nghiên cứu đặt ra.
11 Chương 1 CA DAO NAM BỘ TỪ GÓC NHÌN VĂN HÓA PHONG TỤC – NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG 1.1. Sơ lược về đất và người Nam Bộ 1.1.1. Lịch sử hình thành đất Nam Bộ Nam Bộ là nơi lưu dấu những bước chân cuối cùng của tiền nhân trong dặm trường bôn ba, mở rộng và xác lập lãnh thổ của người Việt về phía nam của tổ quốc. Nam Bộ là vùng đất thiêng liêng, có vị trí quan trọng trong quá trình phát triển của đất nước ta. Một khu vực có tiềm năng về kinh tế, vững về chính trị cũng như thấm đượm tình yêu thương giữa những người con miền sông nước. Nhưng trước khi Nam Bộ hội tụ lại để dệt nên bức họa đồ Việt Nam hình chữ S, vùng đất này đã trải qua ba thời kỳ lịch sử lớn: Vùng đất Nam Bộ dưới thời Phù Nam; Vùng đất Nam Bộ dưới thời Chân Lạp và Vùng đất Nam Bộ của Việt Nam. Các nhà khoa học đã khẳng định rằng nước Phù Nam đã xuất hiện vào khoảng đầu Công nguyên, với trung tâm là vùng đất Nam Bộ Việt Nam hiện nay. Trong thời kì hưng thịnh, nước Phù Nam phát triển thành một đế chế gồm: toàn bộ phần phía nam bán đảo Đông Dương (Nam Bộ Việt Nam, Campuchia, một phần nam Lào), một phần Thái Lan và bán đảo Malacca, trung tâm vẫn là vùng Nam Bộ Việt Nam – một khu vực phát triển nhanh vào lúc bấy giờ, cư dân chủ thể này là nhóm người Mã Lai – Đa Đảo ven biển. Những ngư dân với truyền thống về hàng hải cùng nguồn kinh nghiệm tích lũy lâu dài và tài nghệ trong làm thủy lợi, khai phá và canh tác ở đồng bằng trũng thấp đã tạo điều kiện thuận lợi cho thương nghiệp phát triển cải thiện cuộc sống ổn định. Đến giai đoạn vào cuối thế kỷ VI, Đế chế Phù Nam hưng thịnh đã bắt đầu quá trình suy yếu. Lợi dụng cơ hội này, một thuộc quốc của Phù Nam –
12 Chân Lạp, do người Khmer xây dựng, vào đầu thế kỷ VII đã đánh chiếm một phần lãnh thổ của Phù Nam ở vùng hạ lưu sông MeKong – vùng Nam Bộ Việt Nam. Đây một bước ngoặt mới trong lịch sử hình thành vùng đất Nam Bộ. Vùng đất Nam Bộ sau 627 năm từng là vùng đất thuộc Phù Nam, nay lại bị phụ thuộc vào Chân Lạp và được đổi tên thành Thuỷ Chân Lạp để phân biệt với vùng đất Lục Chân Lạp – vùng đất gốc của nước Chân Lạp. Với truyền thống quen khai thác các vùng đất cao nhưng với dân số ít, người Khmer khi đó không có khả năng tổ chức khai thác vùng đồng bằng rộng lớn mới bồi lấp, còn ngập nước và sình lầy. Song song đó, việc khai khẩn đất đai trên vùng đất gốc – Lục Chân Lạp đang đòi hỏi rất nhiều thời gian và sức lực. Việc cai quản vùng đất Lục Chân Lạp trên thực tế gặp rất nhiều khó khăn. Càng khó khăn hơn khi quân đội nước Srivijaya2 của người Java liên tục tấn công và lấn chiếm Thủy Chân Lạp vào nửa sau thế kỷ VIII. Chính điều này đã làm cho cả vương quốc Chân Lạp gần như lệ thuộc hoàn toàn vào Srivijaya2. Khó khăn chồng chất khó khăn, khi mà tình trạng chiến tranh giữa Chân Lạp và Chămpa diễn ra thường xuyên làm cho việc cai quản và khai phá vùng Thủy Chân Lạp lại càng gặp nhiều trở ngại. Chân Lạp lúc này chỉ dồn sức phát triển ở khu vực Biển Hồ, trung lưu sông Mekong và mở rộng ảnh hưởng sang phía Tây. Từ thế kỷ IX đến cuối thế kỷ XI, vùng đất Chân Lạp cường thịnh đã mở rộng lãnh thổ ra tận Nam Lào. Trong khi đó, dấu ấn Chân Lạp trên vùng đất phía Nam không nhiều và ảnh hưởng văn minh Angkor ở vùng này cũng không đậm nét. Cho đến thế kỷ XIII, cư dân ở vùng đất Nam Bộ còn thưa thớt. Chu Đạt Quan, một người có dịp đến vùng đất Nam Bộ đã mô tả vùng đất này như sau: “Hầu hết là rừng thấp cây rậm. Sông dài cảng rộng, kéo dài mấy trăm dặm cổ thụ rậm rạp, mây leo um tùm, tiếng chim muông chen lẫn nhau ở trong đó. Đến nửa cảng mới thấy ruộng đồng rộng rãi, tuyệt không có một tấc cây.