Luận án Tiến sĩ Văn học Việt Nam: Đặc điểm sử thi dân tộc Raglai

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:224

Thêm vào BST

Báo xấu

2
lượt xem 1
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án Tiến sĩ Văn học Việt Nam "Đặc điểm sử thi dân tộc Raglai" trình bày các nội dung chính sau: Văn hóa Raglai và loại hình akhàt jucar; Những vấn đề nội dung của sử thi Raglai; Những vấn đề nghệ thuật của sử thi Raglai.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Văn học Việt Nam: Đặc điểm sử thi dân tộc Raglai

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC ĐÀ LẠT NGUYỄN THANH TÙNG ĐẶC ĐIỂM SỬ THI DÂN TỘC RAGLAI LUẬN ÁN TIẾN SỸ CHUYÊN NGÀNH VĂN HỌC VIỆT NAM Lâm Đồng, 2024
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC ĐÀ LẠT ĐẶC ĐIỂM SỬ THI DÂN TỘC RAGLAI Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 9220121 LUẬN ÁN TIẾN SỸ CHUYÊN NGÀNH VĂN HỌC VIỆT NAM Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. Phan Thị Hồng Nghiên cứu sinh: Nguyễn Thanh Tùng Lâm Đồng, năm 2024
i MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ........................................................................................................... iv LỜI CẢM ƠN .................................................................................................................. v SUMMARY................................................................................................................. viii MỞ ĐẦU ......................................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ......................................................................................................... 1 2. Lịch sử vấn đề.............................................................................................................. 2 2.1. Quá trình sưu tầm, nghiên cứu sử thi Raglai trong bối cảnh chung của việc sưu tầm nghiên cứu sử thi Tây Nguyên ......................................................................................... 2 2.2. Các tài liệu hỗ trợ nghiên cứu khác ....................................................................... 12 3. Mục đích, ý nghĩa của đề tài ...................................................................................... 13 3.1. Mục đích của đề tài ................................................................................................ 13 3.2. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài................................................................ 14 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................................. 14 5. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................................... 15 6. Đóng góp của luận án ................................................................................................ 16 7. Cấu trúc của luận án .................................................................................................. 17 CHƯƠNG 1 ................................................................................................................... 18 VĂN HÓA RAGLAI VÀ LOẠI HÌNH AKHÀT JUCAR............................................ 18 1.1. Giới thiệu tổng quan về dân tộc Raglai .................................................................. 18 1.1.1. Dân số và địa bàn cư trú ..................................................................................... 18 1.1.2. Những cơ may và thử thách trong lịch sử tộc người ........................................... 21 1.2. Đặc điểm văn hóa truyền thống Raglai ................................................................. 25 1.2.1. Văn hóa kinh tế và đời sống vật chất .................................................................. 25 1.2.2. Văn hóa xã hội ..................................................................................................... 29 1.2.3. Văn hóa tinh thần ................................................................................................ 34 1.3. Về thể loại sử thi và sử thi các dân tộc Tây Nguyên .............................................. 45 1.3.1. Thuật ngữ sử thi và giới thuyết về thể loại sử thi ................................................ 45 1.3.2. Sử thi các dân tộc Tây Nguyên ............................................................................55 1.4. Một số khía cạnh về loại hình akhàt jucar – sử thi dân tộc Raglai ......................... 57 1.4.1. Vài nét về đặc điểm loại hình, phương thức lưu truyền, tồn tại và nghệ nhân ...57
ii 1.4.2. Tiềm năng, dung lượng tác phẩm và vai trò của loại hình trong đời sống tinh thần tộc người ........................................................................................................................61 1.5. Tiểu kết ................................................................................................................... 63 CHƯƠNG 2. .................................................................................................................. 65 NHỮNG VẤN ĐỀ NỘI DUNG CỦA SỬ THI RAGLAI ............................................ 65 2.1. Nội dung sử thi Raglai nhìn từ góc độ đề tài và chủ đề ......................................... 65 2.1.1. Đề tài sử thi Raglai ............................................................................................. 65 2.1.2. Chủ đề sử thi Raglai ............................................................................................ 91 2.2. Nội dung sử thi Raglai thông qua thế giới nhân vật ............................................. 104 2.2.1. Nhân vật anh hùng, hình ảnh người thủ lĩnh cộng đồng ...................................104 2.2.2. Những nhân vật khác .........................................................................................110 2.3. Tiểu kết ................................................................................................................. 114 CHƯƠNG 3. ................................................................................................................ 116 NHỮNG VẤN ĐỀ NGHỆ THUẬT CỦA SỬ THI RAGLAI .................................... 116 3.1. Các khía cạnh nghệ thuật ngôn ngữ ..................................................................... 116 3.1.1. Cấu trúc đối xứng, trùng điệp ........................................................................... 116 3.1.2. Tính vần điệu ..................................................................................................... 119 3.1.3. Sử dụng nhiều thành ngữ, tục ngữ ..................................................................... 122 3.1.4. Sự lặp lại hay tính công thức ............................................................................. 125 3.1.5. Tính kịch ............................................................................................................ 127 3.2. Nghệ thuật xây dựng cốt truyện ........................................................................... 131 3.2.1. Khái niệm về cốt truyện ..................................................................................... 131 3.2.2. Đặc điểm cốt truyện sử thi Raglai ..................................................................... 132 3. 3. Các biện pháp miêu tả ......................................................................................... 152 3.3.1. So sánh, ví von ................................................................................................... 152 3.3.2. Phóng đại, ngoa dụ............................................................................................ 154 3.4. Một số đặc điểm về thời gian và không gian nghệ thuật ...................................... 157 3.4.1. Khái niệm về thời gian và không gian nghệ thuật ............................................. 157 3.4.2. Không gian nghệ thuật sử thi Raglai ................................................................. 159 3.4.3. Thời gian nghệ thuật sử thi Raglai .................................................................... 164 3. 5. Tiểu kết ................................................................................................................ 168 KẾT LUẬN ................................................................................................................. 170 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ............ 174
iii TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................... 175 TÀI LIỆU KHẢO SÁT ............................................................................................... 189 PHỤ LỤC .................................................................................................................... 190
iv LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi. Những kết quả nghiên cứu của người khác và các tài liệu được trích dẫn trong luận án đều được chú thích đầy đủ. Tôi hoàn toàn chịu trách nhiệm trước nhà trường về sự cam đoan này. Lâm Đồng, năm 2024 Nghiên cứu sinh
v LỜI CẢM ƠN Luận án là kết quả của quá trình học tập, nghiên cứu suốt ba năm trong chương trình đào tạo tiến sĩ của Trường Đại học Đà Lạt, dưới sự truyền dạy, hướng dẫn nhiệt tình, nghiêm túc và khoa học của người hướng dẫn và tập thể thầy cô là các giáo sư, phó giáo sư, tiến sĩ đáng kính của Trường Đại học Đà Lạt, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Thành phố Hồ Chí Minh. Vì thế, trước tiên, tôi xin kính gửi đến quý thầy cô lời tri ân sâu sắc về những tri thức và tình cảm mà quý thầy cô đã dành cho tôi trong thời gian qua! Nhân đây, tôi cũng xin gửi đến vợ, con, bạn bè và những đồng nghiệp thân thiết của tôi – những người đã động viên, giúp đỡ, tạo mọi điều kiện tốt nhất cho tôi trong thời gian học tập và thực hiện công trình khoa học của mình – lời cảm ơn chân thành, thắm thiết! Nghiên cứu sinh
vi DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Số thứ Chữ viết tắt Viết đầy đủ tự 1 CTQG Chính trị Quốc gia 2 ĐH Đại học 3 ĐHQG Đại học Quốc gia 4 ĐHSP Đại học Sư phạm 5 ĐHKHXH & NV Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn 5 GD Giáo dục 6 HN Hà Nội 7 HNV Hội Nhà văn 8 KHXH Khoa học Xã hội 9 LĐ Lao động 10 nnk Những người khác 11 NXB Nhà xuất bản 12 NCVH Nghiên cứu văn hóa 13 ST Sự thật 14 TC Tạp chí 15 TG Thế giới 16 THCN Trung học Chuyên nghiệp 17 TN Thanh niên 18 TP. HCM Thành phố Hồ Chí Minh 19 tr Trang 20 & Và 21 Vh Văn học 22 VH Văn hóa 23 VHDG Văn hóa Dân gian 24 VHDT Văn hóa Dân tộc 25 VHNT Văn hóa Nghệ thuật 26 VhPĐ Văn học Phương Đông 27 VHPĐ Văn hóa Phương Đông 28 VHTT Văn hóa Thông tin 29 VHVN Văn hóa Văn nghệ
vii TÓM TẮT Luận án là công trình nghiên cứu khoa học chuyên sâu nhằm nhận diện một cách vừa khái quát, vừa cụ thể và hệ thống những đặc điểm cơ bản về nội dung, thi pháp – đồng thời những nét đặc sắc riêng ở các phương diện trên so với sử thi các dân tộc Tây Nguyên khác – của sử thi dân tộc Raglai. Kết quả nghiên cứu của luận án là tiếng nói góp phần khám phá, giải mã các giá trị lịch sử, văn hóa, ý nghĩa nhân văn sâu sắc của di sản văn học truyền miệng đặc biệt của cộng đồng dân tộc này. Việc thực hiện đề tài cũng nhằm góp phần tích cực vào công cuộc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa cổ truyền trong sự nghiệp xây dựng và phát triển nền văn hóa hiện đại, tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, truyền thống của đất nước ta hiện nay. Để đạt được mục đích khoa học trên, trong luận án, chúng tôi chủ yếu sử dụng các phương pháp nghiên cứu liên ngành văn học – văn hóa học, nghiên cứu loại hình, phân tích, tổng hợp, thi pháp học, thống kê, hệ thống hóa, so sánh. Về nội dung nghiên cứu, luận án tập trung vào các vấn đề chính sau đây: 1/ Những nghiên cứu mang tính chất tổng quan về các vấn đề dân số, tộc người; địa bàn cư trú của người Raglai và quan hệ với các tộc người láng giềng; những cơ may và thử thách trong lịch sử tộc người; các đặc điểm văn hóa cổ truyền và loại hình sử thi – akhàt jucar. 2/ Những nghiên cứu chuyên sâu về các vấn đề nội dung, tư tưởng cơ bản của sử thi Raglai thể hiện qua đề tài, chủ đề cơ bản và hệ thống các nhân vật. 3/ Khảo sát và nghiên cứu các vấn đề về nghệ thuật như đặc điểm ngôn ngữ, cốt truyện, các biện pháp miêu tả, không gian và thời gian nghệ thuật trong sử thi Raglai.
viii SUMMARY The thesis is an in-depth scientific research project to identify in a general, specific and systematic way the basic characteristics of content and art - and at the same time the unique features in the above aspects. compared to the epics of other Central Highlands ethnic groups - of the Raglai ethnic epic. The research results of the thesis are a voice that contributes to discovering and decoding the historical and cultural values and profound humanistic meanings of the special oral literary heritage of this ethnic community. The implementation of the thesis also aims to actively contribute to the preservation and promotion of traditional cultural values in the cause of building and developing a modern, advanced culture imbued with national and traditional identities of our country nowadays. To achieve the above scientific purpose, in the thesis, we mainly use interdisciplinary research methods of literature - cultural studies, typology, analysis, synthesis, poetics, statistics, systematization, and comparison. Regarding the research content, the thesis focuses on the following main issues: 1/ General studies on population and ethnic issues; the residential area of the Raglai people and their relations with neighboring ethnic groups; opportunities and challenges in ethnic history; traditional cultural characteristics and epic genre - akhàt jucar. 2/ In-depth studies on the content and basic ideas of Raglai epics expressed through the basic themes, topics and character systems. 3/ Survey and research on artistic issues such as language characteristics, plot, descriptive measures, artistic space and time in Raglai epics.
1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trong nền văn hóa, văn học dân gian giàu đẹp của các dân tộc thiểu số Tây Nguyên, sử thi (epic) là những viên ngọc vô giá. Sử thi như những cây trầm hương lẩn khuất trong rừng cây giữa chốn đại ngàn mà chỉ có kiên tâm tìm kiếm bằng tất cả tình yêu, sự say mê và trân trọng, chúng ta mới có thể phát hiện. Việc sưu tầm, nghiên cứu sử thi đã được khởi đầu từ những năm cuối thập niên thứ 3 của thế kỷ XX. Vào năm 1927, công trình sưu tầm, giới thiệu sử thi Đăm Săn của học giả Léopold Sabatier được công bố ở Paris, mở đầu cho hành trình đi tìm sử thi Tây Nguyên kéo dài suốt gần một thế kỷ qua. Với sự tham gia của nhiều thế hệ các nhà sưu tầm, nghiên cứu, cả một kho tàng sử thi vô cùng đồ sộ, phong phú của các dân tộc Tây Nguyên đã được phát hiện. Cho đến nay, chúng ta có thể tự hào rằng Việt Nam không chỉ có sử thi mà còn có cả những vùng, miền sử thi với hàng trăm tác phẩm. Thuộc vùng sử thi Tây Nguyên nhưng việc phát hiện, sưu tầm và nghiên cứu sử thi dân tộc Raglai được tiến hành có phần chậm, muộn hơn. Cho mãi đến những năm cuối của thế kỷ XX, trong khi nhiều sử thi của các dân tộc Tây Nguyên khác như Ê Ðê, Ba Na, Gia Rai, Mơ Nông… đã được biết đến rộng rãi, thì sử thi Raglai hầu như vẫn vắng bóng. Nhà nghiên cứu Hải Liên, trong một lần trò chuyện với chúng tôi vào năm 2018, hồi tưởng rằng cho đến khi Dự án cấp nhà nước Điều tra, sưu tầm, bảo quản, biên dịch và xuất bản kho tàng sử thi Tây Nguyên (2001- 2007) được triển khai, thì không một ai nghĩ người Raglai lại có một di sản sử thi dồi dào đến như thế. Bằng niềm tin mãnh liệt và tình yêu tha thiết với nền văn hóa dân gian (folklore) dân tộc Raglai, các nhà nghiên cứu Hải Liên, Ama Alah Sang, Ngô Đức Thịnh, Chamaliaq Riya Tiẻnq... đã miệt mài và kiên trì trong cuộc tìm kiếm, để rồi họ đã phát hiện ra những áng sử thi quý giá được lưu truyền từ xa xưa trong cuộc sống cộng đồng tộc người này. Từ nỗ lực lớn của giới nghiên cứu, cho đến nay một số lượng không nhỏ sử thi dân tộc Raglai đã được phiên âm, biên dịch, giới thiệu và xuất bản. Trong kho tàng văn học dân gian các dân tộc Tây Nguyên, sử thi là một thể loại có giá trị lớn về nhiều mặt. Sử thi ra đời và tồn tại trong đời sống các tộc người không chỉ với tư cách là tác phẩm văn học nghệ thuật mà còn là pho dã sử, là “bách khoa thư” thu hút, kết tinh các giá trị văn hóa đa dạng của cả cộng đồng. Sử thi luôn là niềm tự hào của các dân tộc sở hữu nó, và đến lượt mình, nó lại thể hiện tầm ảnh hưởng lớn lao qua
2 việc lưu truyền và lan tỏa các giá trị văn hóa tới các thế hệ khán thính giả. Ở lĩnh vực nghiên cứu, sử thi là đối tượng khám phá của nhiều nhà khoa học nhân văn với tư cách là một loại hình nghệ thuật chuẩn mực, hoàn thiện, có sức hấp dẫn tuyệt đối thông qua nội dung phản ánh rộng lớn, có ý nghĩa nhân văn sâu sắc và hình thức nghệ thuật độc đáo trong xây dựng hình tượng, kết cấu tác phẩm, ngôn ngữ có một không hai. Nó chính là “những tượng đài nghệ thuật ngôn từ” mà từ đó, người ta có thể nhận ra nhiều giá trị văn hóa nhân văn sâu sắc. Bên cạnh những đặc điểm chung mang tính phổ quát của vùng sử thi Tây Nguyên, sử thi dân tộc Raglai lại vẫn tạo lập được sắc thái riêng độc đáo, khó trộn lẫn. Dù thế, cho đến nay, hầu như vẫn chưa có một công trình nghiên cứu nào nhận diện một cách tổng thể các đặc điểm nội dung cũng như nghệ thuật của sử thi dân tộc Raglai. Bản thân chúng tôi từng có 18 năm giảng dạy ở Trường Trung học Phổ thông Dân tộc Nội trú Ninh Thuận, mà ở đó đa số học sinh là người Raglai. Trong chương trình văn học địa phương hoặc các buổi ngoại khóa, chúng tôi cố gắng khuyến khích các em giới thiệu về văn hóa, văn học của dân tộc mình, nhưng hầu như không học sinh nào có thể hát được một vài làn điệu dân ca hoặc kể một câu chuyện nào đó trong kho tàng văn học dân gian rất phong phú và giàu đẹp của dân tộc mình. Việc truyền dạy một cách hiệu quả những kiến thức cơ bản về di sản văn hóa, văn học dân gian, trong đó có sử thi, cho thế hệ thanh thiếu niên là một trăn trở lớn của chúng tôi. Với tình hình như vậy, việc nghiên cứu, xác định những đặc điểm cơ bản của loại hình văn hóa nghệ thuật này để giúp cho việc tiếp thu, lĩnh hội được thuận lợi, đúng đắn, từ đó hình thành ở người tiếp nhận tình yêu và ý thức gìn giữ, bảo tồn sâu sắc hơn là điều hết sức cần thiết. Từ những lý do trên, chúng tôi đề xuất và thực hiện đề tài luận án: Đặc điểm sử thi dân tộc Raglai. 2. Lịch sử vấn đề 2.1. Quá trình sưu tầm, nghiên cứu sử thi Raglai trong bối cảnh chung của việc sưu tầm nghiên cứu sử thi Tây Nguyên Từ những kết quả đạt được trong việc phát hiện và sưu tầm những năm vừa qua, giới chuyên môn đã có thể xác định rằng, sử thi Raglai là một tiểu vùng của vùng sử thi Tây Nguyên. Dù được biết đến một cách khá muộn màng (vào năm 1999 với công trình sưu tầm, biên dịch của Nguyễn Thế sang và Chamaliaq Riya Tiẻnq), nhưng có thể nói việc sưu tầm, nghiên cứu sử thi Raglai đã gắn liền với công cuộc này đối với sử thi toàn
3 vùng Tây Nguyên nói chung. Đến nay, lần lượt trước sau, đã có nhiều công trình, bài viết đề cập một cách đầy đủ, hệ thống quá trình phát hiện, nghiên cứu sử thi Tây Nguyên như: Vấn đề sưu tầm và nghiên cứu sử thi anh hùng các dân tộc ít người từ trước đến nay (Chương II, trong sách Sử thi anh hùng Tây Nguyên của Võ Quang Nhơn, NXB GD, 1997); Sự nghiệp nghiên cứu và sưu tầm sử thi các dân tộc Việt Nam: Tổng kết thế kỷ 20, dự báo thế kỷ 21 (trong sách Nghiên cứu sử thi Việt Nam của Phan Đăng Nhật, NXB. KHXH, 2001); Quá trình sưu tầm và nhận thức lý luận đối với sử thi ở Việt Nam của Nguyễn Xuân Kính (TC. VHDG, số 1, 2006 ); Nhìn lại quá trình sưu tầm, nghiên cứu sử thi Mơ Nông (TC. VHDG, số 4/2009) của Nguyễn Xuân Kính; Lịch sử sưu tầm, nghiên cứu sử thi Ê Đê (trong sách Giới thiệu một số tác phẩm tiêu biểu của kho tàng sử thi Mơ Nông, Ê Đê của Đỗ Hồng Kỳ, NXB KHXH, 2015)... Từ mục đích, đối tượng và phạm vi nghiên cứu của đề tài, để không lặp lại vấn đề một cách máy móc, chúng tôi xin hệ thống hóa lịch sử vấn đề nghiên cứu như sau: 2.1.1. Đối với sử thi toàn vùng Tây Nguyên + Nhóm những lời giới thiệu, bài in tạp chí, chương sách, tham luận Hội thảo: Khởi đầu và kế tục cấp độ nghiên cứu này là các Lời giới thiệu khan Đăm Săn và Đăm Di của Sabatier, L. (1933), Condominas, G. (1955), Nikulin, N. (1970). Tiếp theo là sự công bố và tái bản tập Trường ca Tây Nguyên (1963, 1983) với lời giới thiệu của Ngọc Anh, Lê Mai; đặc biệt là lời giới thiệu cho công trình Trường ca dân tộc Bahnar – Đăm Noi (1985) của Lê Anh Trà; Đăm Săn, Sử thi Ê Đê (1988) của Nguyễn Văn Hoàn. Hàng chục lời giới thiệu cho các sử thi Ê Đê, Xơ Đăng, Ba Na, Gia Rai, Mơ Nông... – thành quả của Dự án cấp nhà nước được công bố gần đây – là sự nỗ lực tìm hiểu, làm sáng tỏ những thuộc tính loại hình, giá trị văn học, văn hóa của các tác phẩm sử thi mới được phát hiện. Đồng thời, từ những năm 60 của thế kỷ trước cho đến hiện nay, một bộ phận nghiên cứu sử thi khác là những bài viết in trên các Tạp chí chuyên ngành của các tác giả như: Chu Xuân Diên, Ngọc Anh, Võ Quang Nhơn, Hoàng Ngọc Hiến, Phan Đăng Nhật, Đỗ Hồng Kỳ, Phan Thị Hồng, Nguyễn Xuân Kính, Tô Đông Hải... Những bài viết này thể hiện sự tìm tòi, khám phá ngày càng chuyên sâu các vấn đề nội dung, thi pháp; sự vận hành theo cụm nhóm, hoạt động và phương thức diễn xướng của nghệ nhân sử thi... Cũng sớm xuất hiện là những chương sách tập trung cho việc nghiên cứu loại hình sử thi như: Sử thi anh hùng (trong sách Văn học dân gian các dân tộc ít người ở Việt Nam, NXB. ĐH & THCN, 1983) của Võ Quang Nhơn; Trường ca hơ amon (trong sách
4 Fônclo. Bâhnar, Sở văn hóa và thông tin Gia Lai – Kon Tum, 1988) của Tô Ngọc Thanh và Phạm Hùng Thoan. Những công trình này là sự khởi đầu cho xu hướng nghiên cứu có tính khái quát, tổng hợp những vấn đề và đặc điểm chung, tiêu biểu của loại hình sử thi đối với từng khu vực văn hóa, từng tộc người. Cơ sở cho xu hướng nghiên cứu này là sự thuận lợi và thành quả ngày càng lớn của công tác điền dã, khảo sát, sưu tầm sử thi tại địa bàn các tỉnh Tây Nguyên sau ngày thống nhất đất nước. Góp phần thúc đẩy quá trình nghiên cứu còn là các tham luận Hội thảo khoa học về sử thi Tây Nguyên và sử thi ở Việt Nam nói chung. Hàng chục bài viết được công bố trong các Kỷ yếu là sự tiếp tục đào sâu nghiên cứu các vấn đề từ thuật ngữ, khái niệm, lý luận về sử thi, đến các khía cạnh nội dung (đề tài, chủ đề, nhân vật...), các đặc điểm thi pháp của tác phẩm sử thi các dân tộc Tây Nguyên. Với tính chất là những bài viết ngắn gọn, các chương sách chú trọng vào một vài nội dung nhất định, nhóm những nghiên cứu này là cơ sở, tài liệu tăng cường kiến thức, hiểu biết, cách phân tích, luận giải đối tượng nghiên cứu là các tác phẩm sử thi Tây Nguyên rất quí báu đối với chúng tôi. + Những công trình nghiên cứu tổng thể về sử thi Tây Nguyên, nhóm sử thi và sử thi ở từng tộc người. Đây là xu hướng xác nhận nhu cầu và tiến trình mới trong công cuộc sưu tầm, nghiên cứu sử thi Tây Nguyên. Vì rằng, trong hoàn cảnh mới, giới chuyên môn có điều kiện thuận lợi trong việc sưu tầm đầy đủ và kĩ lưỡng hơn về sử thi, đặc biệt là di sản sử thi ở từng tộc người. Luận án Đặc điểm sử thi dân tộc Raglai của chúng tôi được xác định là kế tục trực tiếp xu hướng nghiên cứu này. Có thể kể đến công trình nghiên cứu thuộc nhóm này như sau: - Công trình Sử thi Ê Đê (NXB. KHXH, 1991) của Phan Đăng Nhật. Đây là chuyên luận công phu, dày dặn đầu tiên về sử thi tộc người ở Việt Nam. Với hàng chục khan được khảo sát, ngoài Phần mở đầu, tác giả công trình đã triển khai các nội dung nghiên cứu theo trình tự 5 chương sách: 1/ Đời sống của sử thi – khan: giới thiệu sơ lược về người Ê Đê, sử thi – khan trong ngữ văn dân gian Ê Đê, nghệ nhân kể khan. 2/ Cấu trúc của hệ thống khan: cấu trúc một bản khan, quần thể khan như một hệ thống, sự hình thành và phát triển khan.
5 3/ Hệ thống các loại và kiểu đề tài: sử thi đề tài hôn nhân, sử thi đề tài chiến tranh. 4/ Đặc điểm thẩm mỹ của sử thi – khan: sử thi khan – một tác phẩm diễn xướng tổng hợp, người anh hùng một hình ảnh thẩm mỹ tiêu biểu. 5/ Sự phản ánh lịch sử, xã hội của sử thi – khan: lịch sử, xã hội Ê Đê phản ánh trong đề tài; lịch sử, xã hội phản ánh trong cấu trúc và nghệ thuật. Tổng hợp lại, chuyên luận đã nghiên cứu, phân tích, đánh giá loại hình sử thi – khan của người Ê Đê căn bản trên các mặt: trong đời sống văn hóa xã hội và tinh thần tộc người; cấu trúc khan và sự hình thành cấu trúc quần thể khan trong quá trình vận hành, phát triển; đề tài và các loại, kiểu đề tài; nhân vật trung tâm là người anh hùng – hình ảnh thẩm mỹ tiêu biểu; sử thi – khan Ê Đê từ nội dung đến thi pháp là sự phản ánh lịch sử, xã hội. Từ cách tiếp cận tổng hợp, các kết luận được rút ra gồm: 1/ Sử thi – khan là một sản phẩm folklore có tính chất văn học nghệ thuật, tồn tại trong xã hội chỉ có folklore. Các thế hệ nghệ nhân (pokhan) đóng vai trò chủ yếu trong sáng tạo, lưu truyền, diễn xướng khan. Sử thi – khan Ê Đê là một quần thể, kết cấu theo nhiều tầng bậc, từ hành động đến chương khúc, tiểu phẩm, tác phẩm và tác phẩm liên kết, được diễn đạt phần lớn bằng những lời nói vần (hay thể thơ Duê). 2/ Sử thi – khan có hai loại đề tài: chiến tranh và hôn nhân, trong đó đề tài trung tâm là đề tài chiến tranh (giành lại vợ, đòi nợ, trả thù, cao hơn nữa là lấy của cải, thu phục tôi tớ, mở rộng địa bàn ảnh hưởng…). Nhân vât anh hùng là người chiến đấu vì sự giàu có mạnh mẽ và yên vui của làng buôn. 3/ Sử thi – khan là sự tổng hợp và nâng cao của các loại hình folklore trữ tình, tự sự và sân khấu dân gian, là một nghệ thuật diễn xướng tổng hợp. Những tinh hoa nghệ thuật khan nhằm tập trung xây dựng nhân vật anh hùng – con người hoàn chỉnh tươi đẹp, khỏe mạnh, tài giỏi, dũng cảm, giàu có, bách thắng. Nhân vật anh hùng sử thi là hình tượng nghệ thuật ngôn từ, có giá trị thẩm mỹ cao, là hình ảnh con người lý tưởng của thời kỳ chiến tranh liên miên... 4/ Cơ sở lịch sử, xã hội của sử thi – khan là thời kỳ cuối của chế độ công xã nguyên thủy, giai đoạn tiền quốc gia... - Công trình Sử thi thần thoại Mơ Nông (NXB. KHXH, 1996) của Đỗ Hồng Kỳ. Sau nhiều năm cùng sưu tầm, biên dịch ot’nrông với các nghệ nhân, đây là chuyên luận đầu tiên của Đỗ Hồng Kỳ về sử thi Mơ Nông. Với các nội dung lớn, trở đi trở lại trong
6 nhiều ot’nrông nói về sự hình thành con người, lý giải con người được sinh ra từ đâu, hành trạng và sự nghiệp các nhân vật “khai thiên lập địa”, anh hùng văn hóa, chiến tranh (cướp bóc, tranh giành người đẹp, vật quí...) giữa các bon làng và người anh hùng bon làng… sử thi Mơ Nông được tác giả chuyên luận xác nhận là sử thi thần thoại. Tương tự sử thi Ê Đê, nội dung sử thi Mơ Nông chứa đựng sự phản ánh những vận động, chuyển biến lớn của xã hội; ghi nhận cuộc sống lao động sản xuất, sinh hoạt sôi động, sự giàu có, thịnh vượng của cộng đồng. Để làm cở sở cho việc nghiên cứu ot’nrông, các vấn đề và đặc điểm xã hội, văn hóa truyền thống tộc người tồn tại dưới dạng những tập tục, tín ngưỡng được chuyên luận chú ý khảo cứu. Thi pháp ot’nrông được nhìn nhận, phân tích ở các khía cạnh: cấu trúc tác phẩm, các biện pháp mô tả như so sánh, phóng đại, định ngữ… - Công trình Sử thi anh hùng Tây Nguyên (NXB. GD, 1997) của Võ Quang Nhơn. Chuyên luận được triển khai nghiên cứu với 7 chương sách, nội dung phong phú, nhưng cơ bản sử thi anh hùng Tây Nguyên được tác giả tìm tòi, nghiên cứu trên các mặt: cơ sở xã hội, văn hóa khu vực; những vấn đề căn bản về nội dung; một số đặc điểm thi pháp. Ngoài các nội dung trên, chuyên luận còn đề cập đến các vấn đề: quá trình sưu tầm, nghiên cứu sử thi anh hùng; xác định thể loại và mối quan hệ giữa sử thi anh hùng Tây Nguyên với sử thi các dân tộc Đông Nam Á khác, và với các thể loại văn học dân gian khác. Để lý giải những vấn đề về đối tượng nghiên cứu chính là sử thi anh hùng Tây Nguyên, tác giả công trình đã chú ý nghiên cứu đặc điểm chế độ xã hội, lĩnh vực sinh hoạt văn hóa vật chất và tinh thần các cộng đồng dân tộc. Về nội dung của sử thi anh hùng của các dân tộc ít người Tây Nguyên, tác giả xác định: “đề tài có tính chất phổ biến, nổi bật ở đây là những cuộc chiến tranh nảy lửa, diễn ra quyết liệt, liên miên, dai dẳng giữa các thị tộc, bộ lạc” (Võ Quang Nhơn, 1997, tr.55). Gắn liền với đề tài chiến tranh, một trong những “vấn đề trung tâm là đấu tranh chống các thế lực thù địch từ bên ngoài đến uy hiếp, đánh phá cuộc sống cộng đồng” (Võ Quang Nhơn, 1997, tr.55). Các motif đặc trưng của đề tài chiến tranh là: motif đánh cướp, giành lại người yêu; motif tiêu diệt các con vật thần kỳ; motif phục thù, đòi xương cha, trả thù cho mẹ... Đặc biệt, theo tác giả công trình: “Chủ đề lớn thứ nhất của sử thi anh hùng là ca ngợi những phẩm chất tốt đẹp của nhân vật anh hùng đã có công bảo vệ xã hội cộng đồng…” (Võ Quang Nhơn, 1997, tr.57). “Âm điệu chính nổi lên trong các sử thi anh hùng là ca ngợi các nhân vật anh hùng đã lập công chiến thắng oanh liệt các loại tù trưởng thù địch, bảo vệ cuộc
7 sống thanh bình của thị tộc, bộ lạc và bảo vệ hạnh phúc bị tước đoạt.” (Võ Quang Nhơn, 1997, tr.55). Ngoài nội dung cốt lõi trên, sử thi anh hùng Tây Nguyên còn phản ánh “sự vận động, chuyển biến lớn của xã hội, từ cộng đồng mẫu hệ sang cộng đồng phụ hệ, dần phát triển thành bộ tộc” (Võ Quang Nhơn, 1997, tr.57) và những chiến công trong lao động, những sinh hoạt của cuộc sống muôn màu muôn vẻ ở các buôn làng. Đặc điểm thi pháp sử thi chủ yếu là nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ với cách nói ví von giàu hình ảnh, vần điệu và có tính kịch. - Công trình Nhóm sử thi dân tộc Ba Na (NXB. Vh, 2006) của Phan Thị Hồng. Cùng với hàng chục năm điền dã, sưu tầm, biên dịch h’mon Ba Na ở Kon Tum, tác giả công trình đã có thể đặt vấn đề nghiên cứu tổng thể về một nhóm sử thi với số lượng lớn, lưu truyền từ lâu đời tại đây. Những khía cạnh làm nên sự cố kết của những câu chuyện về người anh hùng Giông như: phương thức “tái xuất hiện nhân vật”, tình huống (hay sự cố sử thi) và sự hình thành, phát triển nhóm sử thi; đề tài, chủ đề cốt lõi... được chuyên luận tập trung khảo sát, nhận diện. Theo tác giả công trình, ở nhóm sử thi Ba Na Kon Tum, sự tương đồng về đề tài (hay motif đề tài) sẽ dẫn đến sự tương thích về cốt truyện giữa các h’mon. Thuật ngữ nhóm “đề tài – cốt truyện” được đề xuất để làm công cụ cho việc nghiên cứu đặc điểm nhóm sử thi dân gian đặc biệt này. Nhân vật anh hùng Giông và kiểu nhân vật đối thủ người anh hùng được tìm hiểu, khảo sát kỹ lưỡng. Các kiểu loại nhân vật làm nên thế giới nhân vật đông đảo, phong phú của nhóm sử thi cũng được hệ thống hóa đầy đủ. Về thi pháp, chuyên luận chủ yếu nghiên cứu đặc điểm và vai trò các công thức ngôn ngữ trong sáng tạo và diễn xướng sử thi; các biện pháp tu từ trong mô tả… Chuyên luận cho thấy, sưu tầm và nghiên cứu sử thi theo từng dân tộc, từng bộ, nhóm là hướng nghiên cứu rất phù hợp và nhiều triển vọng đối với sử thi các dân tộc Tây Nguyên. - Công trình Giới thiệu một số tác phẩm tiêu biểu của kho tàng sử thi Mơ Nông, Ê Đê (NXB. KHXH, 2015) của Đỗ Hồng Kỳ. Ngoài việc kế thừa kết quả nghiên cứu về sử thi Mơ Nông ở công trình đã công bố trước đó (Sử thi thần thoại Mơ Nông, 1996), với phần Mấy vấn đề chung về sử thi Mơ Nông trong ấn phẩm mới này, tác giả Đỗ Hồng Kỳ còn nhằm bổ sung, mở rộng việc nghiên cứu các giá trị nội dung và nghệ thuật ở một số sử thi Mơ Nông khác như Ting, Rung chết; Sung, Trang con Mung thăm Tiawng; Thuốc cá ở hồ Bầu Trời... Đồng thời, ở phần Mấy vấn đề chung về sử thi Ê Đê, các nội dung nghiên cứu của công trình bao gồm: quá trình sưu tầm, nghiên cứu sử thi Ê Đê;
8 đại cương về tộc người Ê Đê trên các mặt đời sống vật chất và tinh thần, đời sống xã hội; khái niệm klei khan và phương thức tồn tại của klei khan trong cuộc sống; nội dung sử thi Ê Đê được thể hiện ở việc khắc họa các loại nhân vật (như nhân vật trung tâm, nhân vật tù trưởng, nhân vật nữ tài sắc... ); vấn đề chiến tranh cũng như sự mô tả đời sống tộc người thời cổ. Ở phần nghiên cứu Giá trị văn học của sử thi Ê Đê, tác giả chú trọng tìm hiểu thi pháp cấu trúc ngôn ngữ (như ngôn ngữ người kể chuyện, ngôn ngữ giới thiệu nhân vật, ngôn ngữ nối kết, ngôn ngữ miêu tả, trần thuật, lời thoại; cấu trúc cốt truyện và các biện pháp thể hiện (như lặp lại, “khuôn mẫu” về thời gian... các định ngữ; và các biện pháp so sánh, ẩn dụ, hoán dụ). Cùng với việc đề cập đến các vấn đề về nghệ nhân và công chúng, môi trường diễn xướng, phương thức tồn tại, lưu truyền của sử thi Ê Đê, tác giả công trình còn tập trung tìm hiểu nội dung, giá trị văn học của một số tác phẩm tiêu biểu của sử thi Ê Đê (như Đăm Săn, Mdrong Dam, Khing Ju...). Đây là công trình nghiên cứu mà tác giả Đỗ Hồng Kỳ đã bổ sung và hoàn thiện hơn những vấn đề nghiên cứu của ông trước đó về sử thi 2 dân tộc Mơ Nông và Ê Đê. - Công trình Đặc điểm nghệ thuật nhóm sử thi Dăm Giông (NXB. ĐHQG. HN, 2018) của Nguyễn Tiến Dũng. Từ phương diện nghệ thuật, nhóm sử thi được tác giả chuyên luận khảo sát, phân tích về kết cấu (từ góc độ diễn xướng); nhân vật trung tâm Dăm Giông trong mối quan hệ với nhân vật tái xuất hiện; hệ thống motif và không gian nghệ thuật nhóm sử thi. Chuyên luận là sự nỗ lực của tác giả trong việc tìm tòi, phát hiện những đặc điểm và sáng tạo nghệ thuật của nhóm sử thi còn cần được tiếp tục nghiên cứu trên nhiều phương diện. - Những luận văn Thạc sỹ, luận án Tiến sỹ. Sử thi các dân tộc thiểu số Tây Nguyên là đối tượng thu hút sự quan tâm nghiên cứu của các học viên cao học, nghiên cứu sinh những năm gần đây. Có thể kể đến một số luận văn, luận án đã tiếp cận nghiên cứu sử thi từ các phương diện, góc độ khác nhau như: Đặc điểm nữ nhân vật trong sử thi Tây Nguyên (Võ Thị Thùy Dung, Luận văn Thạc sỹ, 2007); Nhân vật sử thi Tây Nguyên – tiếp cận từ phương diện văn hóa (Phạm Văn Hóa, Luận văn Thạc sỹ, 2007); Khảo sát đặc điểm tự sự sử thi qua văn bản sử thi Raglai (Tây Nguyên) (Chu Thị Thúy Hằng, Luận văn Thạc sỹ, 2011); Sử thi Bahnar và số phận của nó trong xã hội đương đại (Lê Thị Thùy Ly, Luận án Tiến sỹ, 2014); Đặc điểm nhân vật sử thi dân tộc Bahnar (Lê Ngọc Bảo, Luận văn Thạc sỹ, 2016); Hệ thống nhân vật sử thi Mơ Nông và vấn đề thể loại (Triệu Văn Thịnh, Luận án Tiến sỹ, 2016)... Đây là những nghiên cứu giúp gợi
9 mở cho tác giả đề tài luận án kinh nghiệm và sự cần thiết phải tiếp cận, phân tích, đánh giá đối tượng nghiên cứu từ nhiều khía cạnh, nhiều góc độ để có thể nhận thức đầy đủ hơn các mặt giá trị. Đi vào nghiên cứu một cách tổng hợp, bao quát những vấn đề chung của thể loại sử thi ở cả khu vực, đặc biệt là sử thi các tộc người, các nhóm và quần thể tác phẩm... là hướng tiếp cận nghiên cứu cần thiết, cấp bách của giới chuyên môn đối với vùng sử thi Tây Nguyên. Những chuyên luận trên là sự tiếp tục khơi sâu, khái quát hóa những vấn đề về lý luận thể loại, những đặc điểm chung cốt lõi của loại hình sử thi Tây Nguyên cũng như sự đặc sắc, phong phú trên các mặt nội dung, thi pháp của chúng ở từng tộc người, từng nhóm và quần thể tác phẩm. 2.1.2. Đối với sử thi dân tộc Raglai Sau hơn hai mươi năm sử thi Raglai chính thức được giới chuyên môn phát hiện và khẩn trương sưu tầm, biên dịch, công bố – kể từ khi sử thi Udai – Ujàc được biết đến vào năm 1999 – đến nay một chặng đường nghiên cứu tuy chưa dài nhưng cũng đã thành hình. Khởi đầu là một số bài báo, tham luận ngắn còn rất dè dặt như: Trang phục cổ truyền được phản ánh trong akhàt jucar trường ca sử thi (Nguyễn Thế Sang, Hội nghị thông báo văn hóa dân gian, Viện nghiên cứu văn hóa dân gian, 2001); Có khả năng thêm một hiện tượng bảo lưu sử thi ở ngoại biên: Kei Kãmau (Phan Đăng Nhật); Sử thi Udai – Ujàc, một di sản văn hóa chung của người Raglai và Chăm (Văn Món, Thông báo văn hóa dân gian, 2002). Tiếp theo, khi công trình Kho tàng sử thi Tây Nguyên được xuất bản, là loạt các bài giới thiệu cho các sử thi Raglai được in trong công trình của người biên tập văn học như: Amã Chisa – một tác phẩm akhàt jucar độc đáo của người Raglai (Nguyễn Việt Hùng), Sử thi Amã Cuvau Vongcơi (Văn Thị Bích Thảo, 2007); Awơi Nãi Tilơr, một sử thi Raglai độc đáo (Phan Thu Hiền, Trần Kiêm Hoàng, 2009); Về tác phẩm Udai – Ujàc (Vũ Anh Tuấn, 2004); Về tác phẩm Sa Ea (Vũ Anh Tuấn, 2009). Do chỉ nhằm mục đích giúp người đọc dễ dàng tiếp nhận các sử thi Raglai vốn trường thiên, những bài giới thiệu trên chủ yếu tóm tắt tác phẩm, đề cập một số khía cạnh đặc sắc về nội dung phản ánh, nhân vật, giá trị tác phẩm. Những nghiên cứu chuyên sâu đầu tiên về một vài đặc thù loại hình của sử thi Raglai thuộc về tác giả Vũ Anh Tuấn như: Một số phạm trù tự sự học qua khảo sát thế giới nghệ thuật sử thi Raglai (2008), (Dẫn luận cho công trình Sử thi Raglai, 2014). Về nhân vật trung tâm, nhân vật anh hùng của sử thi Raglai, Vũ Anh Tuấn cho thấy có sự
10 tương thích, quen thuộc rất phổ biến của loại hình trong phương thức tạo dựng. Ví dụ “nhân vật anh hùng Sa Ea được khắc họa bởi hệ thống các hành động chức năng được tổ chức theo nguyên tắc mô hình hóa cấu trúc kiểu loại con người thời đại sử thi”. Và dường như “Nhân vật tự sự sử thi còn là hình ảnh chủ quan của thế giới tinh thần, thế giới nội cảm, trong cách thức biểu hiện khát vọng lãng mạn tuyệt đối một cách trực tiếp không có giới hạn” (Trần Đình Sử, 2008.a, tr.355-356). Trong Dẫn luận, sau phần giới thiệu sơ lược về một số vấn đề lịch sử, văn hóa tộc người và quá trình điền dã, sưu tầm, biên dịch văn bản song ngữ sử thi Raglai, tác giả tập trung thẩm định những “giá trị phổ quát và đặc trưng tộc người” trong các sử thi Raglai đã được biết đến. Theo tác giả, thế giới nghệ thuật của sử thi Raglai trước hết là sự “tích hợp nguyên hợp các loại tri thức dân gian”, và “có mối quan hệ gắn bó giữa sử thi và các hoạt động văn hóa nghệ thuật dân gian dân tộc, với luật tục, phong tục và lễ hội đã tạo nên một tổng thể văn hóa sử thi mang đặc trưng văn hóa tộc người hết sức rõ nét” (Vũ Anh Tuấn, 2014.a, tr.40). Tiếp đến, các sử thi Raglai đều tái hiện những vấn đề trung tâm và trọng đại buổi đầu của lịch sử cộng đồng, “sử thi nào cũng có sự tiếp nối giữa các thế hệ trên tất cả các bình diện có tính phổ quát và hết sức cơ bản của đời sống: được sinh ra, lao động, lấy vợ và chiến đấu” (Vũ Anh Tuấn, 2014.a, tr.41). Về phân loại, tác giả Dẫn luận cho rằng “phần lớn các sử thi Raglai đã được biết đến là sử thi cổ sơ, số ít (như Udai – Ujàc ) là sử thi cổ điển (classic epic)” (Vũ Anh Tuấn, 2014.a, tr.42-43). Dù số lượng tác phẩm được khảo sát chưa nhiều, song các sử thi Raglai cho thấy sự đa dạng về cấu tạo cốt truyện, độ dài ngắn. Cơ bản kết cấu các tác phẩm là sự tiếp nối liên tục, thường xuyên các cuộc chiến tranh, phần còn lại là những chương khúc về lễ hội, cuộc sống sinh hoạt mọi mặt với cái ăn, cái mặc, cái ở cùng vô số phong tục, cả những giáo huấn đạo đức, luân lý... Chiến tranh trong sử thi Raglai được mô tả với tính chất, độ ác liệt, quy mô hơn hẳn sử thi các dân tộc khác như Mơ Nông, Ê Đê, Ba Na... đó là những cuộc chiến đã “vượt ra khỏi khuôn khổ gia tộc, thị tộc, bộ lạc mà là vấn đề quốc gia, dân tộc” (Vũ Anh Tuấn, 2014.a, tr.55). Tác giả Dẫn luận cũng đã dành một phần lớn độ dài bài viết để bàn luận về sự đa dạng tư tưởng – thẩm mỹ của sử thi Raglai. Ngoài các tác phẩm như Udai-Ujàc, Amã Chisa, Amã Cuvau Vongcơi, Sa Ea, Awơi Nãi Tilơr đã được in trong công trình Kho tàng sử thi Tây Nguyên, năm 2014, công trình Anaow jaoh raong – Sử thi Raglai của hai cha con nhà nghiên cứu văn hóa Chăm- Raglai Sử Văn Ngọc và Sử Thị Gia Trang cũng được NXB. VHTT cho ấn hành. Năm