Luận án Tiến sĩ Văn học nước ngoài: Ẩn dụ ý niệm về cái chết trong tiểu thuyết trinh thám của Thomas Harris

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:182

Thêm vào BST

Báo xấu

2
lượt xem 1
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án Tiến sĩ Văn học nước ngoài "Ẩn dụ ý niệm về cái chết trong tiểu thuyết trinh thám của Thomas Harris" trình bày các nội dung chính sau: Tổng quan tình hình nghiên cứu về tiểu thuyết của Thomas Harris và ẩn dụ ý niệm về cái chết trong văn học; Truyện trinh thám kinh dị của Thomas Harris và ẩn dụ ý niệm về cái chết trong văn học trinh thám; Ẩn dụ cấu trúc về cái chết trong tiểu thuyết của Thomas Harris; Ẩn dụ bản thể về cái chết trong tiểu thuyết của Thomas Harris.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Văn học nước ngoài: Ẩn dụ ý niệm về cái chết trong tiểu thuyết trinh thám của Thomas Harris

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN MINH THU ẨN DỤ Ý NIỆM VỀ CÁI CHẾT TRONG TIỂU THUYẾT TRINH THÁM CỦA THOMAS HARRIS Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. Phạm Phương Chi Ngành: Văn học nước ngoài Mã số: 9220242 Hà Nội, 2025
LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận án tiến sĩ này, tôi xin trân trọng cảm ơn lãnh đạo Khoa Văn học – Hán Nôm; Lãnh đạo Trường Đại học Mở Hà Nội đã tạo những điều kiện tốt nhất trong quá trình học tập và nghiên cứu. Cảm ơn quý Thầy, Cô giáo đã nhiệt tình trực tiếp giảng dạy, trao đổi, góp ý về chuyên môn để tôi có được kết quả này. Tôi bày tỏ lòng biết ơn đặc biệt đến PGS.TS Phạm Phương Chi, người đã đặt trọn niềm tin vào Nghiên cứu sinh cũng như tận tâm chỉ dẫn tôi trong quá trình hoàn thành luận án. Tri ân đến Cô bằng tình cảm sâu sắc nhất. Cuối cùng, xin cảm ơn đến gia đình, bạn bè, đồng nghiệp luôn động viên, khuyến khích, ủng hộ tôi trong quá trình thực hiện luận án. Tác giả luận án Nguyễn Minh Thu
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong luận án là trung thực, đảm bảo độ chính xác cao nhất có thể. Các tài liệu tham khảo, trích dẫn có xuất xứ rõ ràng. Tôi hoàn toàn chịu trách nhiệm về tính trung thực của công trình nghiên cứu. Hà Nội, tháng 05 năm 2025 Tác giả Nguyễn Minh Thu
Danh mục các bảng Bảng 3.1. Thống kế tần số và tần suất ẩn dụ cấu trúc về cái chết Bảng 3.2. Sơ đồ ánh xạ CÁI CHẾT LÀ TÁC PHẨM NGHỆ THUẬT Bảng 3.3. Sơ đồ ánh xạ CÁI CHẾT LÀ CUỘC HÀNH TRÌNH Bảng 3.4. Sơ đồ ánh xạ CÁI CHẾT LÀ SỰ HIẾN TẾ Bảng 4.1. Thống kê tần số và tần suất ẩn dụ bản thể về cái chết
MỤC LỤC MỞ ĐẦU ............................................................................................................... 1 Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu về tiểu thuyết ............................. 7 của Thomas Harris và ẩn dụ ý niệm về cái chết trong văn học ....................... 7 1.1. Tình hình nghiên cứu tiểu thuyết của Thomas Harris ở nước ngoài .............. 7 1.2. Tình hình nghiên cứu tiểu thuyết của Thomas Harris trong nước ................ 23 1.3. Tình hình nghiên cứu ẩn dụ ý niệm về cái chết trong văn học ở nước ngoài và trong nước........................................................................................................ 26 1.4. Tiểu kết .......................................................................................................... 29 Chương 2: Truyện trinh thám kinh dị của Thomas Harris và ẩn dụ ý niệm về cái chết trong văn học trinh thám ................................................................ 32 2.1. Văn học trinh thám kinh dị và tác phẩm của Thomas Harris ....................... 32 2.1.1. Khái niệm văn học trinh thám và dòng truyện trinh thám kinh dị ......... 32 2.1.2. Tiểu thuyết trinh thám kinh dị của Thomas Harris ................................ 35 2.2. Vấn đề ẩn dụ ý niệm trong ngôn ngữ học tri nhận và sự áp dụng trong nghiên cứu văn học .............................................................................................. 39 2.2.1. Ẩn dụ ý niệm trong ngôn ngữ học tri nhận ............................................ 39 2.2.2. Ẩn dụ ý niệm và việc nghiên cứu văn học ............................................. 44 2.2.3. Ẩn dụ ý niệm trong thơ ca và tiểu thuyết ............................................... 48 2.3. Ẩn dụ ý niệm về “cái chết” trong thể loại văn học trinh thám và cái chết trong truyện trinh thám của Thomas Harris ......................................................... 53 2.4. Quy trình nhận diện biểu thức ẩn dụ ý niệm ................................................. 58 2.5. Tiểu kết .......................................................................................................... 59 Chương 3: Ẩn dụ cấu trúc về cái chết trong tiểu thuyết trinh thám của Thomas Harris .................................................................................................... 61 3.1. CÁI CHẾT LÀ BẮT ĐẦU CUỘC ĐỜI MỚI .............................................. 61 3.2. CÁI CHẾT LÀ TÁC PHẨM NGHỆ THUẬT .............................................. 70 3.3. CÁI CHẾT LÀ CUỘC HÀNH TRÌNH ........................................................ 84 3.4. CÁI CHẾT LÀ SỰ HIẾN TẾ ....................................................................... 94
3.5. Tiểu kết ........................................................................................................ 103 Chương 4: Ẩn dụ bản thể về cái chết trong tiểu thuyết trinh thám của Thomas Harris .................................................................................................. 106 4.1. CÁI CHẾT LÀ SỰ MẤT MÁT .................................................................. 106 4.2. CÁI CHẾT LÀ SỰ KẾT THÚC ................................................................. 111 4.2.1. Kết thúc sinh mạng bằng súng đạn ...................................................... 112 4.2.2. Kết thúc sinh mạng bằng dao ............................................................... 117 4.2.3. Kết thúc sinh mạng bằng việc ăn thịt ................................................... 122 4.2.4. Kết thúc sinh mạng bằng việc treo cổ .................................................. 126 4.3. CÁI CHẾT LÀ TIỀN BẠC ......................................................................... 131 4.4. Tiểu kết ........................................................................................................ 137 KẾT LUẬN ....................................................................................................... 139 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................ 143 PHỤ LỤC .......................................................................................................... 157
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Sức hấp dẫn của thể loại tiểu thuyết trinh thám thường được cho là vì cách thức biểu đạt bí mật, quá trình giải mã và khám phá bí mật. Việc trói chặt người đọc bằng sợi dây ngôn từ, sau đó lôi kéo trí tò mò của họ giở từng trang sách để từ từ gỡ những nút thắt bí ẩn trong tiểu thuyết của mình được coi là thành công của tác giả. “Tác giả đưa ra các chi tiết, tình huống, những mong đánh lạc hướng độc giả; ngược lại, trong khi vừa đọc vừa suy luận, độc giả lại tìm cách “bắt thóp” tác giả. Và kết quả của một bộ truyện trinh thám thành công là độc giả bị tác giả “đặt bẫy”, bị “bẻ lái” đầy bất ngờ mà vẫn tấm tắc khi biết mình nhận một “cú lừa ngoạn mục” [53]. Những điều này được thể hiện một cách thành công trong tác phẩm trinh thám kinh điển tiêu biểu như Sherlock Holmes của Sir Arthur Conan Doyle (1859-1930) và chuỗi tác phẩm của Agatha Christie (1890-1976). Cùng với sự phát triển của khoa học công nghệ và xã hội, thể loại văn học trinh thám cũng vận động và sinh sôi thêm nhiều hình thái khác nhau như trinh thám đen, trinh thám chính trị, trinh thám tâm lý hay phản trinh thám. Trong bối cảnh đầy sôi động ấy, trinh thám kinh dị cũng là một hình thái mới độc đáo có sức mạnh phong tỏa giới hạn về tri thức, sức tưởng tượng của người đọc và khả năng sáng tạo văn chương. Tác phẩm trinh thám của nhà văn Mỹ Thomas Harris (1940-) thường được cho là nổi bật và đặc biệt so với các kinh điển trinh thám ở Mỹ ở việc xây dựng nhân vật phản diện nổi tiếng là Tiến sĩ Hannibal Lecter. Các tiểu thuyết trinh thám của Thomas Harris có thể kể đến như Ngày chủ nhật đen tối (Black Sunday, 1975), Rồng đỏ (Red Dragon, 1981), Sự im lặng của bầy cừu (The Silence of the Lambs, 1988), Hannibal (Hannibal, 1999)… Cách tân về mặt thể loại trong tác phẩm của Thomas Harris được ghi nhận ở sự biểu đạt cái kinh dị và việc tập trung vào sự bất bình thường trong tâm lí của nhân vật tội phạm. Phần lớn các tác phẩm của Thomas Harris đã được chuyển thể thành phim điện ảnh và phim truyền hình, nhận được nhiều giải thưởng danh giá, trong đó có cả 1
giải Oscar do Viện Hàn lâm Khoa học và Nghệ thuật Điện ảnh Hoa Kỳ trao tặng. Điều này đã góp phần đưa tên tuổi của Thomas Harris trở thành cái tên tiêu biểu trên văn đàn Âu-Mỹ. Nói tóm lại, hầu hết các nghiên cứu lý giải sự thành công của tiểu thuyết Thomas Harris tập trung vào yếu tố cốt truyện, tình huống, hình ảnh kinh dị, sự kỳ bí, bất bình thường trong tâm lí nhân vật. Luận án này cho rằng ẩn dụ ý niệm về cái chết, hay những cách biểu đạt gián tiếp ý niệm về cái chết, là một phương diện ngôn ngữ quan trọng làm nên giá trị và sự thành công của tiểu thuyết trinh thám Thomas Harris. Chính sự gắn bó với những ý niệm về cái chết trong văn hóa Mỹ, những vấn đề sinh tồn trong xã hội đương đại của Mỹ nói riêng và thế giới đương đại nói chung khiến cho tác phẩm trinh thám của Thomas Harris được tiếp nhận một cách đặc biệt như vậy. Hơn nữa cái chết, đi cùng với nhân vật điều tra viên và thủ phạm là những yếu tố thiết yếu của một tác phẩm trinh thám [53]. Có nhiều tiểu thuyết gia đã sử dụng cái chết để làm tăng tình huống bí mật trong tác phẩm của mình. Phân tích ý nghĩa triết học, văn hóa, xã hội của các biểu đạt về cái chết trong các tiểu thuyết của Thomas Harris góp phần làm nổi bật giá trị nhiều mặt của cái chết trong thể loại trinh thám và của chính thể loại này. Đó là giá trị của tác phẩm trinh thám không chỉ dừng lại ở bố cục cốt truyện chặt chẽ hay sự sắp xếp tình tiết khoa học mà còn phản ánh và gắn bó đa chiều với văn hóa, tâm lý, tư duy và con người trong một bối cảnh cụ thể và trong bối cảnh toàn cầu. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích nghiên cứu của luận án Tìm hiểu ẩn dụ ý niệm về “cái chết”, luận án khẳng định giá trị và sự thành công đặc biệt của tiểu thuyết trinh thám của Thomas Harris nằm ở sự gắn bó trong biểu đạt và ý niệm của chúng đối với văn hóa, tâm lý, tư duy của người trong xã hội đương đại Mỹ và trong xã hội hiện đại nói chung. Đồng thời, luận án muốn chứng minh văn học trinh thám có liên kết với đa dạng các khía cạnh khác liên quan đến đời sống con người, có tính chất liên 2
ngành và giá trị chiều sâu, không đơn thuần là hành trình phá án của nhân vật thám tử. Văn học trinh thám có thể trở thành công cụ để phản chiếu những giá trị khác của con người. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu của luận án Từ mục đích nghiên cứu, luận án xác định những nhiệm vụ nghiên cứu cơ bản như sau: - Làm rõ khái niệm ẩn dụ ý niệm trong ngôn ngữ học tri nhận. Xuất phát từ khái niệm trung gian về ẩn dụ ý niệm, chúng tôi nỗ lực đề xuất khái niệm ẩn dụ ý niệm trong văn học trinh thám và thể nghiệm chúng với vấn đề trừu tượng là cái chết. - Chứng minh tiềm năng của nghiên cứu ngôn ngữ học tri nhận và ẩn dụ ý niệm chỉ “cái chết” trong nghiên cứu văn học. Việc áp dụng ẩn dụ ý niệm chỉ “cái chết” vào tiểu thuyết của Thomas Harris cung cấp nhiều hơn một tầng lớp ý nghĩa cho cái chết và cho chính tác phẩm. - Xác định các cấu trúc ẩn dụ ý niệm về “cái chết” trong tiểu thuyết của Thomas Harris theo hai loại là ẩn dụ cấu trúc và ẩn dụ bản thể. Các ý nghĩa sâu hơn đằng sau “cái chết” trong tác phẩm được chứng minh qua phép ẩn dụ ý niệm và chúng phản ánh các khía cạnh tâm lí, tư duy, văn hóa, xã hội của con người trong bối cảnh nước Mỹ đương đại. - Nhấn mạnh giá trị của văn học trinh thám là thể loại văn học có giá trị đa chiều và sâu sắc, mang tính liên ngành chặt chẽ với các bình diện khác của đời sống con người. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1. Đối tượng nghiên cứu của luận án Đối tượng nghiên cứu của luận án là ẩn dụ ý niệm về cái chết trong tiểu thuyết của Thomas Harris. 3.2. Phạm vi nghiên cứu của luận án Luận án này khảo sát văn bản tiếng Anh các tiểu thuyết trinh thám của Thomas Harris. Cụ thể, đó là các văn bản Rồng đỏ (Red dragon, Penguin 3
Publishing Group, 2009, USA), Sự im lặng của bầy cừu (The silence of the lambs, St. Martin’s Publishing Group, 1991, USA) và Hannibal (Hannibal, Random House Publishing Group, 2000, USA). Lý do của việc khảo sát văn bản tiếng Anh mà không phải là bản dịch ra tiếng Việt là do luận án này tập trung vào vấn đề hình thức biểu đạt, cụ thể là vấn đề ngôn ngữ, của các tiểu thuyết. Sự gắn bó bản chất của ngôn ngữ gắn liền với văn hóa, tư duy khiến cho việc khảo sát trên văn bản gốc là một yêu cầu thiết yếu trong việc tìm hiểu sự gắn bó của việc biểu đạt “cái chết” trong tác phẩm Thomas Harris với ý niệm, tâm thức, văn hóa của xã hội Mỹ đương đại. 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu của luận án Luận án này sử dụng phương pháp luận ngôn ngữ học tri nhận trong đó đề cập đến lý thuyết về ẩn dụ ý niệm. Để thực hiện luận án, chúng tôi sử dụng phối hợp các phương pháp nghiên cứu chính sau đây: Phương pháp ngữ nghĩa học: phân tích ý nghĩa của từ hoặc câu dựa trên bối cảnh sử dụng, bao gồm bối cảnh văn hóa, xã hội, lịch sử và tình huống giao tiếp. Các câu từ được dùng để phân tích ý niệm, cơ chế ánh xạ, các thuộc tính tương tác, tính nghiệm thân trong các ẩn dụ ý niệm. Phương pháp liên ngành: xem xét, tiếp cận từ những điểm nhìn khác nhau như: tâm lý học, văn hóa, phân tâm học... qua đó thấy được bản chất cũng như các biểu hiện các giá trị văn hóa trong đời sống. Cụ thể, chúng tôi đặt những ẩn dụ ý niệm về “cái chết” trong tiểu thuyết Thomas Harris trong hệ thống biểu đạt cái chết trong văn hóa Mỹ và trong bối cảnh xã hội đương đại Mỹ cũng như trong những cách biểu đạt về cái chết phổ biến trong các nền văn hóa trên thế giới để chỉ ra sự đặc sắc và ý nghĩa đa tầng trong ẩn dụ ý niệm về cái chết của nhà văn trinh thám Mỹ này. 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án Luận án trình bày ý nghĩa sâu xa hơn về cái chết thông qua các cấu trúc ẩn dụ ý niệm về “cái chết” trong tiểu thuyết của Thomas Harris trong tương quan với các khía cạnh về tâm lý, tư duy, văn hóa, xã hội của con người Mỹ 4
trong xã hội đương đại. Từ đó, luận án khẳng định văn học trinh thám có thể giải đáp các câu hỏi về bản chất hiện thực xã hội và phản ánh ý niệm trong tâm thức của con người. Luận án nghiên cứu tương đối có hệ thống về văn học trinh thám kinh dị của Thomas Harris tại Việt Nam, từ đó hy vọng mang tác phẩm của nhà văn này cùng với thể loại trinh thám kinh dị - một khuynh hướng sáng tác có xu thế phát triển rộng rãi - đến gần hơn với văn chương Việt Nam. Bên cạnh đó, luận án thể nghiệm lý thuyết ẩn dụ ý niệm trong ngôn ngữ học tri nhận vào việc nghiên cứu một hiện tượng của văn học trinh thám, vì vậy, đây sẽ là công trình mang tính gợi mở cho những công việc tiếp theo của các nhà nghiên cứu khác. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án 6.1. Ý nghĩa lý luận Những kết quả tìm được trong luận án góp phần khẳng định tiềm năng ứng dụng của ngữ nghĩa học tri nhận nói chung và lý thuyết ẩn dụ ý niệm nói riêng trong nghiên cứu văn học. Luận án hy vọng không chỉ góp phần mở rộng hướng nghiên cứu văn học tuy đã khá phổ biến trên thế giới nhưng lại còn mới mẻ ở Việt Nam mà còn thúc đẩy việc nghiên cứu khuynh hướng lý thuyết về ngôn ngữ học tri nhận ở Việt Nam. Từ đó, ẩn dụ ý niệm không chỉ là hình thái tu từ của thơ ca mà còn là vấn đề của tư duy, là một công cụ quan trọng giúp nhà nghiên cứu học nhìn vào trí não của con người và cách con người tương tác với thế giới. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Kết quả thu được từ luận án sẽ mở ra triển vọng giải nghĩa về cái chết trong văn học theo cách tiếp cận mới; đóng góp cho việc giảng dạy văn học, văn hóa và ngôn ngữ học, đặc biệt là trong chuyên ngành văn học nước ngoài. Ngoài ra, luận án cũng góp phần làm sáng tỏ một số đặc điểm tư duy, văn hóa, văn học, ngôn ngữ Anh-Mỹ giúp cho việc soạn thảo, giảng dạy và biên - phiên dịch sát với yêu cầu thực tế trong quá trình hội nhập hiện nay. 5
7. Cấu trúc luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, phụ lục, luận án được kết cấu làm 4 chương. Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu về tiểu thuyết của Thomas Harris và ẩn dụ ý niệm về cái chết trong văn học Chương 2: Truyện trinh thám kinh dị của Thomas Harris và ẩn dụ ý niệm về cái chết trong văn học trinh thám Chương 3: Ẩn dụ cấu trúc về cái chết trong tiểu thuyết của Thomas Harris Chương 4: Ẩn dụ bản thể về cái chết trong tiểu thuyết của Thomas Harris 6
Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu về tiểu thuyết của Thomas Harris và ẩn dụ ý niệm về cái chết trong văn học Nhiều nhà nghiên cứu tập trung phân tích phiên bản điện ảnh chuyển thể của Thomas Harris do sự đón nhận nhiệt tình của đông đảo khán giả đối với các tác phẩm nghệ thuật nghe nhìn này. Hệ quả là văn bản văn học của ông chưa được nghiên cứu sâu rộng trong cộng đồng học thuật trên thế giới cũng như ở Việt Nam. Trong khi đó việc nghiên cứu các văn bản tiểu thuyết của Thomas Harris sẽ làm phát lộ nhiều giá trị nghệ thuật và tư tưởng, góp phần khẳng định vị trí của cây bút này vừa với tư cách một tác giả văn học và vừa là một trí thức với những hiểu biết đa dạng, sâu sắc ở nhiều vực như tâm lý, triết học, lịch sử, thần học, văn hóa. Hiện nay, đa số các công trình nghiên cứu về văn bản tác phẩm của Thomas Harris ở dạng sách tuyển tập, bài báo nghiên cứu, bài luận tốt nghiệp hay luận văn. Các nghiên cứu này tập trung nhiều vấn đề trong tiểu thuyết của ông từ nhân vật, cốt truyện, ngôn ngữ đến việc so sánh giữa văn bản văn học và phim chuyển thể. Ngoài ra, các tác phẩm của Thomas Harris còn là đối tượng nghiên cứu trong nhiều chuyên ngành như tâm lý học, văn hóa, truyền thông và xã hội học, phản ánh sự đa dạng và chiều sâu trong giá trị nội dung của chúng. Trên cơ sở tóm tắt, khái quát các sách tuyển tập, các bài tạp chí, các chương sách hiện nay về Thomas Harris ở trong và ngoài nước, chúng tôi thấy nổi bật lên một số xu hướng nghiên cứu sau đây: 1.1. Tình hình nghiên cứu tiểu thuyết của Thomas Harris ở nước ngoài Từ hướng tiếp cận thi pháp học, các học giả quốc tế nghiên cứu văn bản tiểu thuyết của Thomas Harris trên phương diện nghệ thuật xây dựng cốt truyện - tình huống và nghệ thuật xây dựng nhân vật. Một trong những nghiên cứu theo xu hướng này là Mổ xẻ Hannibal Lecter: Nghiên cứu về tiểu thuyết của Thomas Harris (Dissecting Hannibal Lecter: Essays on The Novels of Thomas Harris) (2008) của Benjamin 7
Szumskyj. Đây là “tuyển tập các bài nghiên cứu tập trung vào văn bản tự sự để nhấn mạnh và khai quật những chủ đề phong phú, những đề tài và vấn đề bấy lâu ám ảnh và hấp dẫn bạn đặt trong suốt một phần tư thế kỷ”. [137; tr. 12]. Tuyển tập này bao gồm công trình của những học giả quan tâm đến tiểu thuyết của Thomas Harris và có chung mục tiêu là đưa các tiểu thuyết đó thành đối tượng nghiên cứu học thuật, ít nhất là trong chuyên ngành nghiên cứu văn học. Mười hai bài tiểu luận trong cuốn sách này mở ra những hướng đọc tác phẩm của Thomas Harris từ góc nhìn thi pháp học. Ví dụ, John Goodrich trong bài nghiên cứu Hannibal trên bục giảng kinh: Phân tích văn bản về tính cách và động cơ của Tiến sĩ Hannibal Lecter trong Rồng đỏ và Sự im lặng của bầy cừu của Thomas Harris (Hannibal at the Lectern: A textual analysis of Doctor Hannibal Lecter’s Character and Motivations in Thomas Harris’s Red Dragon and The Silence of the Lambs) giải thích về tính cách lập dị và mô thức của nhân vật Hannibal. Tác giả tìm những khía cạnh khác trong tính cách của nhân vật bên cạnh những đặc điểm man rợ vốn được trình diện rõ ràng thông qua các cuộc đối thoại với Will Graham và Clarice Starling. Như Goodrich phân tích, Hannibal Lecter trong Rồng đỏ được biết đến là một người đã từng chạm trán và bị Graham bắt giữ, một kẻ thích “đọc vị” người khác; cuộc đối thoại với Will Graham không giúp người đọc có thêm hiểu biết về nhân vật Hannibal; chỉ đến khi phân tích năm cuộc đối thoại với Clarice Starling trong Sự im lặng của bầy cừu, người đọc mới hết mơ hồ về tính cách của Hannibal Lecter. Tập trung phân tích bối cảnh cuộc gặp mặt đầu tiên ở chương ba của cuốn tiểu thuyết, nhà nghiên cứu tìm thấy bằng chứng của việc Lecter bạo hành Clarice bằng ngôn từ. Khi phân tích sâu hơn về hành động giết Miggs sau khi thấy cử chỉ lỗ mãng của hắn với Clarice, một bản thể khác của Lecter - người không thích sự thô lỗ - đã được tìm thấy một cách chi tiết và rõ ràng. Ở chương chín, lần đối thoại thứ hai giúp nhà phân tích nhận ra bước khởi đầu của quá trình Hannibal huấn luyện Clarice, Goodrich nhấn mạnh chi tiết “Ông ấy sửa chữa khi Clarice nhận định chưa chính xác, và đưa ra những dấu hiệu rằng cô ấy 8
đang thể hiện quá mức […]” [137; tr. 43]. Qua cách đọc này, sự trưởng thành của Clarice được làm rõ qua cuộc đối thoại thứ ba và thứ tư với Hannibal. Goodrich cũng xem xét đoạn hội thoại thứ năm giữa Hannibal và Clarice để chỉ ra sự tài tình của Thomas Harris trong việc xây dựng bản chất của nhân vật phản diện này. Bài học cuối cùng Hannibal dạy cho Clarice đã giúp cho nữ điều tra viên xác định được vị trí của hung thủ và chính thông qua sự trợ giúp này, tiến sĩ Lecter bộc lộ mong muốn cơ bản của một con người là có bạn đồng hành nên ông đã xây dựng mối quan hệ với Clarice Starling: “Lecter biết rằng anh ta khó có thể gặp được bất kỳ ai giống mình, vì vậy anh ta phải tạo ra một ai đó” [137; tr. 47]. Nghiên cứu này giúp người đọc mở rộng thêm nhận định về cách xây dựng nhân vật Hannibal Lecter, đó là việc tạo dựng nhân vật không chỉ dừng lại là kẻ ham muốn giết người và ăn thịt người mà còn là người thông minh, nhạy bén và tinh tế. Nằm trong xu hướng nghiên cứu thi pháp học đối với nhân vật văn học của Thomas Harris, các học giả cũng tập trung vào sự chuyển hóa dạng tồn tại của nhân vật. Nghiên cứu Bướm và quái vật: tâm hồn bị giam giữ trong bộ ba tác phẩm Lecter của Thomas Harris (The Butterfly and the Beast: The Imprisoned Souls in Thomas Harris’s Lecter Trilogy) của Robert H. Waugh trong cuốn tuyển tập trên đã chỉ ra các phép chuyển nghĩa thông qua hình tượng mà Thomas Harris sử dụng trong các tiểu thuyết của ông. Cùng có các hình ảnh biểu trưng liên quan đến động vật và mô típ hồi quy, nét chung và riêng giữa các thủ phạm được phân định rõ ràng trong nghiên cứu này. Trên cơ sở phân tích tỉ mỉ các chi tiết trong các tác phẩm, nhà phân tích đã đúc kết được rằng “Mỗi nhân vật phản diện của Harris đều khẳng định quyền làm chủ của họ, nhưng mỗi nhân vật đều bị kích động bởi những thôi thúc mà chính họ từng trải qua” [137; tr. 84]. Với nhân vật Dolarhyde, tác giả cho rằng khao khát trở thành Rồng của hắn là để che đi vết thương tâm hồn từ tuổi thơ. Trong khi đó, việc Jame Gumb muốn chuyển giới thành phụ nữ được nhận định là bắt nguồn từ sự mê muội của hắn đối với người mẹ của mình. Mong muốn này của Jame Gumb 9
được tượng trưng bằng hình ảnh con bướm lột xác trong tác phẩm. Hình ảnh con lươn và Mason Verger cũng được nhà nghiên cứu phân tích dưới góc nhìn thi pháp học. Mason Verger là một người đàn ông quyền lực với khối gia sản lớn nhưng phải phụ thuộc vào sự chăm sóc của người em gái. Vì đã lạm dụng em gái mình hồi còn nhỏ nên cái kết mà Mason nhận lại là bị chính em gái mình nhét lươn vào mồm dẫn đến tắc thở. Nghiên cứu này khẳng định các nhân vật phản diện của Thomas Harris đều gắn liền với một hình tượng con vật đại diện cho tính cách hoặc khát vọng mà họ hướng tới. Nhà nghiên cứu chỉ ra rằng mỗi con vật trong tác phẩm của Thomas Harris đều đại diện cho các lí tưởng khác nhau của tác phẩm, chúng có khi rời rạc, có khi lại chồng chéo lên nhau làm nổi bật các đặc tính riêng và chung của những kẻ giết người. Phương diện biến chuyển dạng tồn tại của nhân vật cũng là chủ đề được quan tâm của nhiều công trình nghiên cứu theo hướng thi pháp học. Một trong nghiên cứu như vậy là Sự hóa thân: Đi tìm Mr. Hyde trong Jame Gumb và Francis Dolarhyde (Metamorphosed: Tracing Mr. Hyde in Jame Gumb and Francis Dolarhyde) (2016) của Shaoni Dasgupta. Tác giả so sánh sự biến chuyển giữa các nhân vật tội phạm tâm lý trong tiểu thuyết Vụ án kỳ lạ của Tiến sĩ Jekyll và ông Hyde, Sự im lặng của bầy cừu và Rồng đỏ. Mục đích của nghiên cứu này là phân tích hành trình biến chuyển nhân dạng của các nhân vật phản diện thông qua hành động. Bàn về các nhân vật của Thomas Harris, nhà phân tích cho rằng nguyên nhân hình thành hành vi của Hannibal Lecter, Jame Gumb và Francis Dolarhyde là từ chấn thương tuổi thơ. Trong khi Hannibal Lecter phải chứng kiến em gái mình bị giết và bị ăn thịt thì tâm trí của Jame Gumb là sản phẩm của một nền văn hóa đồi trụy, chối bỏ hình hài cơ thể, còn Francis Dolarhyde mơ ước thành Rồng để thoát khỏi kí ức bị ngược đãi thời ấu thơ. Để hỗ trợ cho luận điểm của mình, nhà nghiên cứu đã lần theo quá trình biến đổi ngoại hình của từng nhân vật và tìm ra điểm chung của Jekyll, Jame và Francis. Đó là điểm chung về sự nỗ lực tự khẳng định bản thân, thiết lập bản sắc riêng của mình nhưng sau đó cả ba đều thất bại. Như được phân tích, trường hợp của 10
tiến sĩ Henry Jekyll, nhân vật đã tiến hành một thí nghiệm khoa học để chứng minh cho thế giới và các nhà khoa học đồng nghiệp của mình niềm tin vào các nghiên cứu siêu việt. Thí nghiệm chết người này mặc dù phần nào chứng minh anh ta đúng nhưng đã lấy đi sự tỉnh táo và mạng sống của anh ta. Ngoài ra, các chi tiết về Jame Gumb ăn mặc chải chuốt như một người phụ nữ thực thụ hay cố nhét dương vật giữa hai chân như nó không tồn tại cho thấy là nhân vật đang chối bỏ bản thể thực tại. Tuy nhiên, theo Dasgupta, quá trình biến đổi vẻ bề ngoài của Jame đã không thành công khi Clarice Starling ghim một viên đạn giữa trán Jame để kết thúc vụ án trong khi bộ áo da người vẫn còn sót mất một mảnh để hoàn thiện. Dasgupta cũng trình bày các hành động của Francis Dolarhyde trong quá trình hoàn thành sự biến chuyển của mình. Theo Dasgupta, minh chứng sáng giá nhất đó là việc Francis tới Bảo tàng Brooklyn niệm và nuốt bức tranh “Rồng đỏ”. Kết thúc cuốn tiểu thuyết, sự biến chuyển của Francis cũng khép lại bằng việc bị vợ của Will Graham bắn chết. Từ ba hình tượng sát nhân này, tác giả mong muốn phản ánh phần nào thực trạng của xã hội đương thời – những cá thể yếu kém hơn dù có cố gắng xoay chuyển tình thế cũng chưa chắc nhận được sự chấp thuận của xã hội. Nhân vật trong tiểu thuyết của Thomas Harris cũng được tiếp cận từ phương thức tự sự. Điển hình cho hướng tiếp cận này là công trình Trường hợp kỳ lạ của Francis Dolarhyde và Rồng: Sự xen kẽ các góc nhìn tường thuật và nguồn gốc tri thức trong Rồng đỏ của Thomas Harris (The Strange Case of Francis Dolarhyde and the Dragon: Alternating narrative points of view and the source of knowledge in Thomas Harris’ Red Dragon) (2018) của Justyna Stiepanow. Nghiên cứu này phân tích các phương thức tự sự xen kẽ giữa những đoạn kể về nhân vật phản diện Francis Dolarhyde và Rồng. Tác giả đi tìm sự thay đổi giữa ba cơ chế tự sự , đó là cơ chế tự sự “gần như trực quan” - dựa trên giác quan, giàu yếu tố mô tả; chế độ tự sự “bán nội tâm” được thực hiện từ một góc độ chủ quan gần gũi, sử dụng lời nói gián tiếp tự do hoặc dòng ý thức; và cơ chế tự sự “chứng thực” - kể (thay vì hiển thị) câu chuyện thông qua việc giải 11
thích dựa trên nguyên tắc nhân quả nhằm thể hiện tài năng viết truyện của Thomas Harris. Ở chế độ tự sự “gần như trực quan”, Stiepanow đã đối chiếu hai đoạn miêu tả cảnh hỏa hoạn để chỉ ra kỹ thuật hư cấu thông qua các giác quan. Người đọc có thể hiểu được sự thay đổi căn bản trong cả giọng kể và điểm nhìn: từ một bức tranh cận cảnh sau đó được phóng to ra; tự sự ở cự ly gần đến quan sát hiện trường từ trên cao; chuyển từ giọng chủ quan sang khách quan; từ quan điểm cá nhân dịch chuyển sang quan điểm của một người quan sát phi cá nhân. “Kỹ thuật này giúp người đọc cô đọng về thế giới hư cấu được hình thành trong quá trình đọc” [135; tr. 59]. Với dạng tự sự thứ hai, dạng tự sự “bán nội tâm”, tác giả đã làm rõ cuộc đấu tranh nội tâm của Dolarhyde trong các đoạn đối thoại giữa anh ta với bạn gái Reba và Rồng. Theo nhận định của Stiepanow, lời thoại của Reba là các từ in nghiêng thì lời thoại của Rồng là chữ in hoa, cả hai đều không có dấu ngoặc kép và thường xuyên được lặp lại trong suy nghĩ của Dolarhyde, khiến những trường hợp ám ảnh này gần như trở thành một luồng ý thức. Tác giả cho rằng nhờ phương thức tự sự này mà một góc độ mới về con người Dolarhyde được mở ra - không phải là một kẻ tâm thần máu lạnh, mà là một kẻ rối loạn tâm thần đang đấu tranh để thoát khỏi cái tôi xấu xa của mình. Cuối cùng, chế độ tự sự “chứng thực” được nhà nghiên cứu chứng minh qua đoạn hội thoại Jack Crawford kể cho Will Graham nghe về cách dàn dựng hiện trường của Dolarhyde. Dựa vào đoạn hội thoại trên, tác giả kết luận rằng lời giải thích của Crawford không những lý giải mọi mấu chốt của vụ án mà còn xây dựng một hình tượng khác về Dolarhyde một cách hợp lý – từ người đàn ông đang yêu, bị giằng xé bởi xung đột nội tâm, bám víu vào cuộc sống đến một cá nhân nghĩ ra các chi tiết tỉ mỉ của một tội phạm máu lạnh. Từ ba thể loại tự sự được phân tích trong nghiên cứu này, “người đọc cảm thấy bị thao túng, đặc biệt rất khó để rũ bỏ hoàn toàn hình ảnh một cá nhân mâu thuẫn, rối loạn tâm lý” [135; tr. 65]. Sau khi đọc xong tiểu thuyết, người đọc vẫn chưa giải được câu hỏi hóc búa về kẻ sát nhân thật sự - Dolarhyde hay Rồng. Từ nghiên cứu này, tài năng văn chương của Thomas Harris được khẳng định thông 12
qua cách sử dụng các dạng tự sự một cách tài tình. Tóm lại, các công trình đều khẳng định tiểu thuyết của Thomas Harris có lối xây dựng nhân vật phá cách, cốt truyện hấp dẫn cùng tình tiết lôi cuốn. Các công trình này đã mở ra cánh cửa tiếp cận văn học trinh thám theo hướng thi pháp học đầy tiềm năng. Đặc biệt hơn, kỹ năng viết truyện đặc tả và cách sử dụng ngôn ngữ tài tình của Thomas Harris không chỉ giúp độc giả nói chung mà còn các nhà làm phim nói riêng có thể gây dựng được trong trí tưởng tượng một câu chuyện của riêng mình. Từ đó, việc chuyển dịch từ loại hình nghệ thuật ngôn từ sang loại hình điện ảnh để tạo hình cho trí tưởng tượng trở nên khả thi. Trên thực tế, thành công vang dội mà các tác phẩm phim chuyển thể từ tiểu thuyết của Thomas Harris đã bắt đầu trở thành đối tượng nghiên cứu của các công trình học thuật trong lĩnh vực thi pháp học nói riêng hay nghiên cứu văn học nói chung. Nhờ tính đột phá trong nội dung và xây dựng hình tượng nhân vật, tiểu thuyết của Thomas Harris trở thành nguồn cảm hứng cho các nhà làm phim. Vươn tới địa hạt điện ảnh, các bộ phim chuyển thể từ truyện của Harris giúp ông củng cố thêm tên tuổi của mình và mở thêm một hướng nghiên cứu mới cho các học giả: nghiên cứu liên văn bản. Đa số tiểu thuyết của ông đều được chuyển thể thành phim và đạt được những thành công rực rỡ. Bộ phim Sự im lặng của bầy cừu đã xuất sắc giành được năm giải thưởng Oscar ở các hạng mục quan trọng, được Viện Hàn lâm Khoa học và Nghệ thuật Điện ảnh Hoa Kỳ đánh giá cao. Điều này dẫn đến việc không thể tránh khỏi những so sánh giữa bản gốc văn học và bản chuyển thể điện ảnh. Sự so sánh này kích thích các nhà nghiên cứu khám phá những góc nhìn mới mà các nhà làm phim có thể đã khai thác hoặc gợi mở. Tác giả Marcos Antonio Staub trong luận văn thạc sĩ với tiêu đề Hannibal, từ văn học đến điện ảnh (Hannibal, da Literatura para o Cinema) (2020) đã so sánh giữa văn bản Hannibal của Thomas Harris với bộ phim chuyển thể cùng tên của đạo diễn Ridley Scott. Bên cạnh mục tiêu làm nổi bật 13
một số điểm khác biệt trong bộ phim chuyển thể của Ridley Scott, tác giả mong muốn chỉ ra được ý đồ của nhà sản xuất phim là thiết lập một cuộc đối thoại với tác phẩm văn học và các giá trị thẩm mỹ của nó. Sau khi tiến hành so sánh, nhà nghiên cứu khẳng định các nhà sản xuất phim vẫn phải điều chỉnh cảnh phim và một số hoạt cảnh để chuỗi hành động trở nên khả thi và phù hợp với các nguồn lực sẵn có. Theo Staub, nhân vật Mason là ví dụ điển hình cho việc cắt giảm tình tiết so với bản gốc. Trên màn ảnh, Mason là một triệu phú nằm dưỡng bệnh thở bằng máy nhưng không mất đi giọng điệu châm biếm mỉa mai trong cách cư xử với mọi người. Thú tính của Mason thể hiện bằng những lát cắt mờ ảo khi nhớ về Hannibal Lecter, song trong cuốn sách, câu chuyện lạm dụng được minh họa rất chi tiết. Tác giả Staub cũng nhận thấy rằng căng thẳng tình dục giữa Hannibal và Clarice tăng lên rất nhiều trên màn ảnh, mặc dù có rất ít cảnh cùng nhau, không giống như tiểu thuyết miêu tả những tuần chung sống tại ngôi nhà trên bãi biển. Không những vậy, việc thêm thắt tình tiết hoặc cải biên trong phim cũng được tác giả tập trung phân tích. Ví dụ như chi tiết bộ phận não của Paul Krendler. Ở trong văn bản văn học, bộ não này được phục vụ trong bữa tối của Hannibal và Clarice; trong bộ phim, bộ não này xuất hiện trong cảnh phim khi Hannibal ngồi trên máy bay hạng hai và bị một cậu bé đòi nếm thử món ăn. Staub cho rằng, thay vì có thể cắt tình tiết này, nhà làm phim đã chuyển cảnh xuống phần cuối của bộ phim như đề xuất một cảnh báo về chuỗi hành động ăn thịt đồng loại sẽ vẫn tiếp tục diễn ra. Thêm vào đó, tác giả còn chỉ ra những điểm mà bộ phim Hannibal không thể hiện: “Trong phiên bản điện ảnh, câu chuyện mới lạ được quan sát và làm giảm bớt các hành động bạo lực của nhân vật chính” [136; tr. 82]. Điều này, theo tác giả luận văn, có thể bắt nguồn từ việc đọc và hiểu một văn bản phụ thuộc vào kinh nghiệm sống cũng như kiến thức văn hóa của mỗi người. Chuyển thể sang điện ảnh cũng như vậy. Cắt bỏ, thêm thắt, nói cách khác là cải biên tác phẩm phụ thuộc nhiều vào tầm nhìn của nhà sản xuất phim. Cùng hướng nghiên cứu trên, bài báo Cảnh cắt tử tế nhất: Chuyển thể 14