Luận án Tiến sĩ Văn học Việt Nam: Đặc điểm nghệ thuật nhóm sử thi Dăm Giông

MỞ ĐẦU<br /> <br /> 1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI<br /> Từ năm 2001 đến năm 2007, Viện Khoa học Xã hội Việt Nam đã tiến hành Dự<br /> án Điều tra sưu tầm, bảo quản, biên dịch và xuất bản kho tàng sử thi Tây Nguyên.<br /> Kết quả là đã sƣu tầm, biên dịch và xuất bản thành sách gồm 75 tác phẩm sử thi (in<br /> trong 62 tập) của các tộc ít ngƣời dƣới hình thức song ngữ - tiếng dân tộc và tiếng<br /> phổ thông. Trong số này, có 30 sử thi của ngƣời Bahnar trên địa bàn 02 tỉnh Kon<br /> Tum và Gia Lai. Đặc biệt, trong 30 sử thi Bahnar nói trên, có đến 26 sử thi nói về kì<br /> tích của nhân vật mang tên Dăm Giông; Số lƣợng 26 sử thi Dăm Giông này chiếm<br /> 1/3 trong số hơn 100 sử thi về Dăm Giông đã sƣu tầm đƣợc. Hiện nay, những sử thi<br /> Dăm Giông vẫn đang tồn tại và lƣu truyền trong cộng đồng ngƣời Bahnar ở hai tỉnh<br /> Gia Lai và Kon Tum.<br /> Tiếc rằng đến nay, chƣa có nhiều công trình nghiên cứu về 26 sử thi về Dăm<br /> Giông nói trên. Trong khi đó, có rất nhiều vấn đề đặt ra cần đƣợc nghiên cứu từ bộ<br /> sử thi này nhƣ: vấn đề dịch thuật, vấn đề thể loại, ngay cả việc có nên gọi những sử<br /> thi Dăm Giông là chuỗi sử thi liên hoàn hay không và hệ thống nhân vật của nhóm<br /> sử thi, nghệ thuật diễn xƣớng, mối liên hệ với các sử thi Bahnar và các sử thi Tây<br /> Nguyên khác nhƣ thế nào,… cần đƣợc làm rõ. Ngoài ra, đặc điểm nội dung, nghệ<br /> thuật của nhóm sử thi Dăm Giông, đặc điểm nhân vật anh hùng Dăm Giông, mối<br /> liên hệ của nhóm sử thi Dăm Giông với các sử thi trong khu vực Đông Nam Á,…<br /> vẫn còn một khoảng trống cần đƣợc khảo sát. Những vấn đề trên đã thúc đẩy chúng<br /> tôi tham gia tìm hiểu, hy vọng đóng góp một phần nhỏ vào việc nghiên cứu nhóm<br /> sử thi này.<br /> Bản thân ngƣời thực hiện đề tài là ngƣời đƣợc sinh ra, lớn lên và có 26 năm<br /> công tác tại tỉnh Gia Lai và Kon Tum (quê hƣơng của những sử thi Dăm Giông), đã<br /> dành nhiều năm theo đuổi việc sƣu tầm, say mê nghiên cứu văn hóa, văn học địa<br /> phƣơng. Để chuẩn bị thực hiện đề tài này, tôi đã dành một năm để học tiếng Lào và<br /> khảo sát văn học Lào, Thái Lan, Campuchia với mong muốn mở rộng tìm xem mối<br /> 1<br /> <br /> quan hệ giữa sử thi Tây Nguyên với nền văn học của các dân tộc khác trên dãy<br /> Trƣờng Sơn và khu vực. Tôi cũng đã cố gắng học tiếng Jrai và Bahnar để mong tiếp<br /> cận sâu sắc hơn với vốn văn hóa quý báu này.<br /> Từ những lí do trên, tôi mạnh dạn tiến hành việc nghiên cứu đề tài: Đặc điểm<br /> nghệ thuật nhóm sử thi Dăm Giông.<br /> 2. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU<br /> Nghiên cứu một cách có hệ thống 26 văn bản sử thi Dăm Giông và môi trƣờng<br /> diễn xƣớng của nó nhằm xác định đặc điểm nghệ thuật của bộ sử thi Dăm Giông.<br /> Qua đó, phát hiện những tƣơng đồng và dị biệt của nhóm sử thi này với sử thi khu<br /> vực Đông Nam Á và sử thi thế giới.<br /> 3. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU<br /> 3.1. Đối tƣợng nghiên cứu<br /> Đối tƣợng nghiên cứu chính của đề tài này là văn bản của 26 sử thi Bahnar về<br /> ngƣời anh hùng Dăm Giông trong Dự án Điều tra sưu tầm, bảo quản, biên dịch và<br /> xuất bản kho tàng sử thi Tây Nguyên do Viện Khoa học Xã hội xuất bản từ năm<br /> 2005 đến năm 2007 (Phụ lục i).<br /> 3.2. Phạm vi nghiên cứu<br /> - Khảo sát đặc điểm nghệ thuật của nhóm sử thi Dăm Giông, tập trung vào các<br /> yếu tố nhƣ: kết cấu nhóm sử thi, nhân vật trung tâm, hệ thống nhân vật tái xuất hiện,<br /> các yếu tố nghệ thuật chủ yếu (cốt truyện, các kiểu kết cấu, hệ thống motif, không<br /> gian nghệ thuật...).<br /> - Phạm vi điền dã: Hai tỉnh Gia Lai và Kon Tum, tập trung ở địa bàn dân tộc<br /> Bahnar, vùng có 26 sử thi đang nghiên cứu. Cụ thể là khu vực nội - ngoại ô thành<br /> phố Kon Tum và huyện Đak Hà, tỉnh Kon Tum; khu vực huyện Đak Pơ và Đak<br /> Đoa, tỉnh Gia Lai.<br /> 4. CƠ SỞ LÍ THUYẾT VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU<br /> 4.1. Cơ sở lí thuyết<br /> Lí thuyết cơ bản mà chúng tôi sử dụng để nghiên cứu đề tài này là những lí luận<br /> 2<br /> <br /> cơ bản về folklore của các nhà nghiên cứu trên thế giới từ trƣớc đến nay nhƣ V.<br /> Propp, E. M. Meletinski,… Cụ thể chúng tôi vận dụng những quan điểm của V.<br /> Propp về đặc trƣng của folklore để làm cơ sở lí luận chung cho việc nghiên cứu. Để<br /> làm rõ hơn từng đặc điểm nghệ thuật của nhóm sử thi Dăm Giông, chúng tôi kế<br /> thừa phƣơng pháp phân tích cấu trúc văn bản hay còn gọi là phƣơng pháp nghiên<br /> cứu cấu trúc - loại hình của V. Ia Propp trong việc nghiên cứu cấu trúc truyện cổ<br /> Bahnar, truyện cổ Tây Nguyên, hệ thống motif, các kiểu nhân vật trong nhóm sử<br /> thi. Chúng tôi cũng học tập các quan điểm về thần thoại và sử thi của E. M.<br /> Meletinski để nghiên cứu các yếu tố huyền thoại trong các sử thi Dăm Giông, tìm<br /> xem vai trò yếu tố thần thoại trong việc xây dựng các nhân vật anh hùng, kiến tạo<br /> tác phẩm và quá trình diễn xƣớng sử thi. Chúng tôi cũng vận dụng quan điểm của E.<br /> M. Meletinski về thần thoại để giải mã việc xuất hiện nhiều đặc điểm của thần thoại<br /> trong sử thi Dăm Giông nói riêng, sử thi Bahnar, sử thi Tây Nguyên nói chung.<br /> Chúng tôi cũng sử dụng lí luận và kiến thức liên ngành nhƣ triết học, lịch sử,<br /> văn hóa, folkore với những tác giả tiêu biểu nhƣ Karl Marx, F. Angel, E. B. Tylor,<br /> M. O. Kosven, James George Frazer,… để nghiên cứu lịch sử, thiết chế xã hội loài<br /> ngƣời thời nguyên thủy nhằm tìm hiểu đặc trƣng xã hội nguyên thủy của ngƣời Tây<br /> Nguyên nói chung, ngƣời Bahnar nói riêng đƣợc chứa đựng trong các sử thi Dăm<br /> Giông. Bên cạnh đó, trong quá trình thực hiện đề tài, chúng tôi cũng vận dụng lí<br /> luận về tự sự học của Tezvetan Todorov và lí thuyết về cấu trúc văn bản nghệ thuật<br /> của Iu. M. Lotman để so sánh, đối chiếu với các thể loại tƣơng đồng nhằm phát hiện<br /> cấu trúc của kiểu sử thi liên hoàn của bộ sử thi Dăm Giông và sử thi Bahnar.<br /> Ngoài các lí thuyết cơ bản nêu trên, trong quá trình thực hiện luận án, chúng<br /> tôi còn học hỏi, kế thừa và vận dụng các lí thuyết và kết quả về folklore, phƣơng<br /> pháp điền dã, dân tộc học, khảo cổ học của các bậc nghiên cứu tiền bối trong và<br /> ngoài nƣớc nhƣ Pierre Douriboure, Paul Guilletminet, Jacques Dournes, Nguyễn<br /> Đổng Chi, Nguyễn Từ Chi, Cao Huy Đỉnh, Nguyễn Tấn Đắc, Nguyễn Khắc Sử,…<br /> 4.2. Phƣơng pháp nghiên cứu<br /> 4.2.1. Phương pháp điền dã<br /> Trong đề tài này, chúng tôi chú trọng công tác và phƣơng pháp điền dã. Chúng<br /> 3<br /> <br /> tôi thƣờng xuyên thâm nhập thực địa tìm hiểu đời sống sinh hoạt, phong tục tập<br /> quán, đời sống tinh thần (tín ngƣỡng, tôn giáo) của ngƣời Bahnar ở 02 tỉnh Gia Lai<br /> và Kon Tum nhằm nắm vững bản sắc văn hóa của tộc ngƣời Bahnar giúp cho việc<br /> nghiên cứu sử thi đúng hƣớng, đúng trọng tâm. Chúng tôi còn thâm nhập thực tế<br /> các buôn làng cổ, các vùng phƣơng ngữ khác nhau, các họ đạo, xóm đạo và tòa<br /> Giám mục Kon Tum để bổ túc tài liệu, tìm hiểu lịch sử phát triển, sự biến động của<br /> lịch sử, xã hội của dân tộc Bahnar và các dân tộc khác trên vùng đất này, đời sống<br /> sinh hoạt thực tế của ngƣời Bahnar trong quá khứ và hiện tại.<br /> Đặc biệt, chúng tôi bỏ nhiều thời gian để nghiên cứu môi trƣờng diễn xƣớng,<br /> phƣơng thức diễn xƣớng h’mon, một loại hình nghệ thuật đặc sắc làm nên đặc điểm<br /> nghệ thuật của nhóm sử thi Dăm Giông. Trong quá trình thực hiện luận án, ngoài<br /> việc nghiên cứu văn bản 26 sử thi Dăm Giông, chúng tôi thƣờng xuyên gặp gỡ, trao<br /> đổi với các nghệ nhân hát kể sử thi, các dịch giả của 26 sử thi Dăm Giông đang<br /> khảo sát để tìm hiểu tƣờng tận các tình tiết, địa danh, tên các nhân vật, tiểu sử của<br /> các nghệ nhân, tham gia các lễ hội dân gian ở địa bàn hai tỉnh Gia Lai và Kon Tum<br /> để hiểu sâu sắc về các nội dung, sự kiện, nhân vật trong tác phẩm và các đặc trƣng<br /> nghệ thuật khác của nhóm sử thi Dăm Giông.<br /> 4.2.2. Phương pháp thống kê, phân tích<br /> Để tạo cho các lập luận, luận chứng, luận cứ thêm phần thuyết phục với một hệ<br /> thống số liệu chính xác, tin cậy, chúng tôi đã sử dụng phƣơng pháp thống kê, phân<br /> tích để khảo sát 26 tác phẩm của nhóm sử thi Dăm Giông. Chúng tôi lập các bảng<br /> thống kê nhƣ: tần suất xuất hiện của các nhân vật tái xuất hiện, yếu tố Kitô giáo,<br /> yếu tố kì ảo, hệ thống motif, mô hình hóa kết cấu, tóm tắt cốt truyện của 26 sử thi<br /> đƣợc khảo sát (Phụ lục ii, iii, iv và v). Từ các số liệu thống kê, chúng tôi sẽ phân<br /> tích, so sánh, đối chiếu để đúc kết, khái quát nên những đặc điểm nghệ thuật của<br /> nhóm sử thi Dăm Giông.<br /> 4.2.3. Phương pháp so sánh, đối chiếu<br /> Chúng tôi sử dụng phƣơng pháp so sánh, đối chiếu để nghiên cứu mối liên hệ<br /> giữa sử thi và truyện cổ dân gian Tây Nguyên nhằm làm rõ đặc trƣng thể loại của<br /> nhóm sử thi Dăm Giông. Cụ thể, chúng tôi vận dụng lí thuyết về văn học so sánh<br /> 4<br /> <br /> của thế giới (nhất là các nhà nghiên cứu trƣờng phái Nga, Mỹ) để so sánh, đối chiếu<br /> các yếu tố nghệ thuật tiêu biểu trong truyện cổ Jrai, Bahnar có liên quan đến sử thi<br /> Dăm Giông nhƣ hệ motif, yếu tố thần kì, kiểu nhân vật, tên địa danh, nghệ thuật kết<br /> cấu,…<br /> Bên cạnh đó, để xác định đặc trƣng tộc ngƣời của nhóm sử thi, chúng tôi<br /> nghiên cứu sử thi thế giới và sử thi Tây Nguyên để tìm ra đặc trƣng riêng biệt của<br /> nhóm sử thi Dăm Giông. Chúng tôi đi sâu nghiên cứu ở góc độ dân tộc học của tộc<br /> ngƣời Bahnar nhằm phát hiện những đặc trƣng độc đáo của tộc ngƣời này qua nhóm<br /> sử thi Dăm Giông. Qua đó đối chiếu, so sánh các kết quả khảo cổ học, lịch sử địa<br /> phƣơng để phát hiện bối cảnh lịch sử của vùng đất sản sinh ra sử thi Dăm Giông.<br /> Trong đó, chúng tôi cố gắng tìm hiểu lịch sử hình thành của hệ thống buôn làng cổ<br /> và mới ở hai tỉnh Gia Lai và Kon Tum nhằm hình dung những biến động của xã hội<br /> Tây Nguyên thời nguyên thủy đƣợc phản ánh trong các sử thi.<br /> Đặc biệt, chúng tôi so sánh tính chất liên hoàn, xâu chuỗi của sử thi Dăm<br /> Giông và sử thi ot ndrong của dân tộc Mơ-nông, sử thi liên hoàn Dăm Duông của<br /> dân tộc Xơ-đăng để khái quát đặc trƣng cơ bản của sử thi liên hoàn, một loại hình<br /> đặc trƣng của sử thi Tây Nguyên.<br /> 5. NHỮNG ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN ÁN<br /> 5.1. Chỉ ra và chứng minh đƣợc các sử thi Bahnar mang tên Dăm Giông hiện đang<br /> tồn tại ở hai tỉnh Gia Lai và Kon Tum là những sử thi có nhiều mối liên hệ với nhau<br /> hình thành nên một cấu trúc nghệ thuật thống nhất gọi là Nhóm sử thi Dăm Giông.<br /> 5.2. Nêu đƣợc những đặc điểm nghệ thuật cơ bản của nhóm sử thi Dăm Giông, về<br /> kết cấu của nhóm sử thi, hệ thống nhân vật, nhân vật anh hùng, các yếu tố nghệ<br /> thuật chủ yếu nhƣ hệ thống motif, không gian nghệ thuật. Tìm ra đặc điểm của<br /> nhóm sử thi Dăm Giông nói riêng và đặc điểm sử thi Bahnar nói chung. Qua đó,<br /> góp phần định danh, xác định loại hình và đặc trƣng văn hóa tộc ngƣời của nhóm sử<br /> thi.<br /> 5.3. Nghiên cứu nhóm sử thi Dăm Giông trong mối quan hệ với sử thi Tây<br /> Nguyên nói chung và một số sử thi vùng Đông Nam Á nhằm khẳng định đặc trƣng<br /> riêng biệt của nhóm sử thi này trong phạm vi khu vực.<br /> 5<br /> <br />