Lược sử ngoại giao VN các thời trước
Chương chín
NGOẠI GIAO THỜI QUANG TRUNG NGUYỄN HUỆ
(Thế kỷ XVIII)
I. QUAN HỆ VỚI CHÂN LẠP
Phong trào nông dân Tây Sơn phát động khởi nghĩa vũ trang năm 1771 tại Quy Nhơn.
Năm 1782, Nguyễn Huệ, lãnh tụ phong trào đưa quân vào Gia Định, đánh đuổi Nguyễn
Ánh. Bị đại bại, Nguyễn Ánh phải bỏ thành Gia Định chạy vào Hậu Giang trước khi chạy
tiếp ra vùng biển, rồi cho một phái bộ gồm 150 người do Nguyễn Hữu Thụy - em rể
Nguyễn Ánh cầm đầu, qua Chân Lạp sang Xiêm cầu viện.
Một nhóm chân tay của Nguyễn Ánh là giám mục Bá Đa Lộc cùng một số giáo sĩ Pháp,
Tây Ban Nha đem theo hơn 80 người Việt Nam theo đạo Thiên chúa chạy sang Chân
Lạp.
Thấy bọn phản động chạy sang Chân Lạp, Nguyễn Huệ cho người sang thông hiếu với
Chân Lạp. Để tỏ tình giao hảo với nghĩa quân Tây Sơn, triều đình Chân Lạp cho quân
chia làm ba đạo đi chặn bắt Nguyễn Ánh và chân tay của y.
Đạo quân Chân Lạp thứ nhất gồm hơn 30 thuyền chiến đi theo hướng Rạch Giá đánh
đuổi Nguyễn Ánh tới Sơn Chiết. Nguyễn Ánh và tùy tùng trốn thoát ra Hà Tiên, xuống
thuyền chạy ra đảo Phú Quốc.
Đạo quân Chân Lạp thứ hai đi đón bắt bọn Nguyễn Hữu Thụy. Toàn bộ phái đoàn đi cầu
viện Xiêm của Nguyễn Ánh bị quân Chân Lạp bắt và tiêu diệt gọn.
Đạo quân Chân Lạp thứ ba được lệnh đi lùng bắt bọn Bá Đa Lộc đang ẩn náu trong đất
Chân Lạp. Bọn Bá Đa Lộc phải lẩn trốn vào rừng.
Vì có quan hệ ngoại giao từ trước, Nguyễn Huệ được sự giúp đỡ tận tình của Chân Lạp
về quân sự để truy kích bọn phản động Nguyễn Ánh.
Cũng do mối quan hệ hữu nghị đó mà một năm sau nghĩa quân Tây Sơn đã giúp Chân
Lạp giữ được nước. Số là trong mấy tháng cuối năm 1783, một số người Mã Lai đem
quân sang đánh chiếm Chân Lạp. Nước Chân Lạp cầu viện nghĩa quân Tây Sơn. Tháng
12 năm 1783, tướng Tây Sơn Trương Văn Đa đem quân sang Chân Lạp đánh đuổi quân
Mã Lai, giải phóng đất nước Chân Lạp. Quân Mã Lai chạy trốn sang Xiêm. Sau khi giúp
Chân Lạp thành công, nghĩa quân Tây Sơn rút về Gia Định.
Dưới sự lãnh đạo của anh hùng Nguyễn Huệ, quan hệ hữu nghị Nguyễn (Tây Sơn) - Chân
Lạp đã giúp Chân Lạp thoát được cuộc xâm lược của người Mã Lai .
II. QUAN HỆ VỚI TRUNG QUỐC
Nghĩa quân Tây Sơn do Nguyễn Huệ lãnh đạo đã chiến thắng oanh liệt hơn 30 vạn quân
Thanh và quân nhà Lê, bảo vệ được nền độc lập của Tổ quốc. Nhưng nạn ngoại xâm vẫn
còn đe dọa nghiêm trọng. Hai mươi chín vạn quân Thanh bị tiêu diệt hoàn toàn trên đất
nước Việt Nam là một thất bại nhục nhã của quân xâm lược. Chúng không thể không tính
đến việc trả thù.
Tin Tôn Sĩ Nghị thất bại thảm hại về tới Yên Kinh, vua tôi nhà Thanh vội vàng cho tổng
đốc Vân Quý là Phúc Khang An thay Tôn Sĩ Nghị làm tổng đốc Lưỡng Quảng, kiêm đô
đốc 9 tỉnh với trọng trách điều động quân dân 9 tỉnh, lấy 50 vạn quân tiến sang Việt Nam
đánh trả thù cho trận thất bại vừa qua.
Nhưng đánh trả thù cũng không phải là việc dễ. Muốn phục thù mà vẫn trờn trợn, vì thua
đau quá. Nhất là ở những nơi có những kẻ vừa chiến bại ở Việt Nam về thì không chỉ
trờn trợn mà sợ thật sự, sợ chiến tranh lại tái diễn với Việt Nam.
Tin quân đội Tây Sơn sẽ vượt biên giới đi sâu vào nội địa Trung Quốc để truy nã bọn bán
nước Lê Chiêu Thống đã làm náo động cả miền Hoa Nam. Từ cửa ải nam Quan trở lên
phía bắc, già trẻ lớn bé dắt díu bồng bế nhau chạy trốn, cả một quãng dài vài trăm dặm,
lặng ngắt không còn bóng người. Trước tình hình ấy, quan quân nhà Thanh ở vùng biên
giới không thể không lo đối phó. Người chịu trách nhiệm về việc quân ở biên giới Quảng
Tây lại chính là "Tả giang binh bị đạo Thang Hùng Nghiệp" vừa chết hụt ở Việt Nam,
mới chạy trốn được về tới Quảng Tây. Thang Hùng Nghiệp tự lượng thấy không thể
đương đầu với quân đội Tây Sơn, một khi Nguyễn Huệ cho quân vượt biên giới tiến sang,
cho nên y tìm cách hòa hoãn với quân đội Tây Sơn.
Sáng sớm ngày 5 tháng giêng năm Kỷ Dậu (1789, Thang Hùng Nghiệp từ bến Tây Long
theo Tôn Sĩ Nghị lật đật chạy trốn lên phía ải Nam Quan qua biên giới về nước. Sau khi
về được Quảng Tây, ngày 18 tháng giêng Kỷ Dậu (1789), y viết thư cho đại tướng Việt
Nam là Hám Hổ Hầu (chưa rõ lai lịch của Hám Hổ Hầu. Có ý kiến cho Hám Hổ Hầu là
Võ Văn Dũng (?)) đề nghị hoãn binh và yêu cầu Hám Hổ Hầu trình bày với Nguyễn Huệ
những lẽ hơn thiệt về việc giảng hòa với triều đình nhà Thanh; Thang Hùng Nghiệp xin
tình nguyện đứng ra làm trung gian điều đình.
Cũng tháng giêng năm Kỷ Dậu, Phúc Khang An - người thay Tôn Sĩ Nghị làm tổng đốc
Lưỡng Quảng, tới Quảng Tây thi hành nhiệm vụ điều động 50 vạn quân để tiến đánh Việt
Nam, phục thù cho trận thất bại của Tôn Sĩ Nghị. Nhưng Phúc Khang An là người từng
phụ trách quân lương trong đoàn quân xâm lược của Tôn Sĩ Nghị trước đây, đã chứng
kiến sự thất bại nhục nhã của Tôn Sĩ Nghị, cho nên cũng thấy cái thế khó thắng của mình.
Vì vậy, cũng như Thang Hùng Nghiệp, tổng đốc Phúc Khang An cũng muốn hòa hoãn
với quân đội Tây Sơn, dập tắt mưu đồ phục thù của triều đình nhà Thanh. Tới Quảng
Tây, Phúc Khang An cho viên phân phủ Thái Bình viết thư sang Việt Nam cho Ngô Thì
Nhậm nói rõ lẽ nên cùng nhau giảng hòa và Phúc Khang An cũng tình nguyện xin làm
trung gian đứng ra điều đình giữa triều đình Việt Nam và triều đình nhà Thanh.
Thấy thời cơ ngoại giao thuận lợi, tháng giêng năm Kỷ Dậu, Nguyễn Huệ cho Nguyễn
Hữu Trù, Võ Huy Phúc sang gặp Thang Hùng Nghiệp; tháng hai năm Kỷ Dậu lại cho
Ngô Thì Nhậm sang Quảng Tây gặp Phúc Khang An. Biết rõ bọn tướng lĩnh nhà Thanh ở
Quảng Đông, Quảng Tây còn đang trong cơn hoảng sợ sau trận thất bại thảm hại ở Việt
Nam, việc điều động 50 vạn quân sang đánh Việt Nam chưa thể thực hiện được, quan hệ
với nhà Thanh có thể tạm thời hòa hoãn, Nguyễn Huệ được rảnh tay ở phía Bắc để lo đối
phó với tình hình ở phía Nam. Cuối tháng hai năm Kỷ Dậu (1789), Nguyễn Huệ quyết
định trở về Phú Xuân, trao binh quyền ở Bắc Hà cho Ngô Văn Sở, Phan Văn Lân, Võ
Văn Dũng và trao quyền giao thiệp với nhà Thanh cho Ngô Văn Sở, Ngô Thì Nhậm và
Phan Huy Ích.
Đối với nhà Thanh, từ sau khi Ngô Thì Nhậm gặp Phúc Khang An, việc giao thiệp giữa
hai nước được tiến hành khẩn trương. Tháng ba năm Kỷ Dậu (1789), một sứ bộ Việt Nam
gồm có Nguyễn Quang Hiển, Võ Huy Tấn, Ngô Vi Quý, Nguyễn Đình Cử lên đường
sang Yên Kinh gặp vua Càn Long. Việt Nam trao trả cho nhà Thanh 800 tù binh. Nhà
Thanhphải đem một số cựu thần nhà Lê là bọn Nguyễn Đình Bài cùng với gia đình họ,
gồm khoảng ngót một trăm người, trao trả cho quân đội Tây Sơn. Càn Long mời Nguyễn
Huệ - lãnh tụ Tây Sơn sang thăm triều đình Yên Kinh, nhân dịp lễ mừng thọ Càn Long
80 tuổi năm 1790. Sứ bộ Việt Nam nhận lời. Cuối thảng bảy năm Kỷ Dậu, Càn Long làm
chỉ dụ phong Nguyễn Huệ làm An Nam quốc vương. Tháng mười một năm Kỷ Dậu, Càn
Long cho sứ bộ mang chiếu phong vương sang Thăng Long. Ngô Thì Nhậm cho người
giả làm Nguyễn Huệ đứng ra nhận chiếu phong vương.
__________________
Cũng trong năm Kỷ Dậu (1789), Nguyễn Huệ cho viết thư gửi Phúc Khang An ở Quảng
Tây yêu cầu "mở cửa ải, thông chợ búa, khiến cho hàng hóa không ngừng đọng để làm
lợi cho dân dùng". Phúc Khang An phải cho mở các cửa ải Bình Nhi, Thủy Khẩu, Du
Thôn để nhân dân hai nước Việt, Trung qua lại buôn bán. Năm 1790, Phúc Khang An lại
nhận lời để lập một "nhà hàng" , tức thương điếm, của nhà nước Việt Nam tại phủ Nam
Ninh, tỉnh Quảng Tây.
Trong năm 1790, có việc vua Quang Trung sang Trung Quốc gặp vua Thanh Càn Long,
như sứ Việt Nam đã nhận lời mời từ trước. Cố nhiên là vua Quang Trung không đi. Phúc
Khang An cũng biết như thế. Nhưng Phúc Khang An muốn lấy việc Quang Trung sang
Trung Quốc để thắt chặt tình hòa hảo giữa hai nước, nên Phúc Khang An cùng Thang
Hùng Nghiệp mật bàn với Ngô Văn Sở, Ngô Thì Nhậm cho người đóng giả Quốc ' vương
Quang Trung sang mừng thọ Càn Long.
Mưu này được thực hiện rất êm đẹp. Phúc Khang An được chiếu chỉ của vua Càn Long,
làm nhiệm vụ đưa đón và hộ tống vua Quang Trung từ biên giới Việt Trung và trong suốt
cuộc hành trình của vua Quang Trung trên đất Trung Quốc. Ở Việt Nam, phái đoàn vua
Quang Trung đi Trung Quốc cũng được tổ chức trang trọng. Phái đoàn gồm 159 người,
có Quốc vương giả là Phạm Công Trị, cháu gọi bà Phạm Thị Liên vợ cả vua Quang
Trung là cô (Bà Liên chết sớm. Sách Đại Nam chính biên liệt truyện, sơ tập, (bản dịch)
viết Phạm Công Trị gọi Nguyễn Huệ bằng cậu. Gọi chồng cô bằng cậu có lẽ không đúng
cách xưng hô (?)). Tướng đi hộ vệ là đô đốc Nguyễn Duật, trọng thần hàng võ là Ngô
Văn Sở, trọng thần hàng văn là Phan Huy Ích, văn thần trông coi văn thư là Võ Huy Tấn,
12 nhạc công, 16 phiên dịch, 9 quản tượng và các tướng sĩ tùy tùng.
Sứ bộ lên đường từ Bắc Thành ngày 9 tháng tư qua ải Nam Quan ngày 15 tháng tư. Tổng
đốc Phúc Khang An cùng các quan văn võ hai tỉnh Quảng Đông, Quảng Tây tổ chức đón
tiếp rất long trọng và đưa sứ bộ tới Quảng Châu nghỉ lại ở đây ít ngày. Tới ngày 11 tháng
năm, sứ bộ tiếp tục lên đường. Dọc đường, sứ bộ được quan lại và nhân dân địa phương
tiếp đón và hộ tống rất chu đáo.
Ngày 11 tháng bảy, Quốc vương (giả) tới yết kiến Càn Long tại hành cung Nhiệt Hà. Càn
Long yên .trí là vua Quang Trung đã tới. Hai vua ân cần trân trọng đón tiếp nhau. Yến
tiệc liên miên, các cuộc vui chơi múa hát cũng liên miên. Chi tiêu cực kỳ tốn kém.
Ngày 22 tháng tám, phái đoàn Việt Nam lên đường về nước. Nhà Thanh đã chi một số
tiền rất lớn để đón tiếp phái đoàn vua Quang Trung giả. Mỗi bữa yến tiệc là 1.000 lạng
bạc, chi phí đón tiếp mỗi ngày 4.000 lạng bạc. Phái đoàn Việt Nam vừa đi vừa về 200
ngày. Nhà Thanh phải chi 80 vạn lạng bạc để đón tiếp. Khi phái đoàn ta đã về nước, Càn
Long tiếc của, nói: "Giá lấy số tiền ấy làm quân phí sang đánh báo thù cho Hứa Thế Hanh
còn hơn" (Đại Thanh thực lục, q. 1356).
Càn Long nói thế thôi, chứ không làm như vậy được và cũng không dám làm. Trái lại,
hoạt động của phái đoàn ta đã có ảnh hưởng lớn tới thái độ chính trị và tinh thần hòa hảo
của triều đình nhà Thanh.
Ngày 29 tháng mười một năm Canh Tuất, phái đoàn vua Quang Trung (giả) về tới Thăng
Long. Tháng tư năm Tân Hợi (1791), triều đình nhà Thanh cho đem đày bọn quan lại nhà
Lê ở Trung Quốc đi các nơi xa xôi hẻo lánh. Lê Chiêu Thống và gia đình hắn bị giam
lỏng tại "Tây An nam dinh" trong kinh thành Yên Kinh.
Như thế là với thực lực của quân đội Tây Sơn và với tài ngoại giao của các văn quan võ
tướng Tây Sơn, mưu đồ phục thù của nhà Thanh đã bị dẹp tan.
Đầu năm 1792, sau khi đánh thắng bọn phản động ở Vạn Tượng, Nguyễn Huệ cho người
đem tặng phẩm sang biếu nhà Thanh. Tặng phẩm gồm có: những chiến lợi phẩm lấy được
ở Vạn Tượng, những sách binh thư Việt Nam và một quyển viết về triều đại thối nát Lê
Chiêu Thống. (Ngụy Nguyên, Thánh vũ ký, q.6)
Những tặng phẩm ấy vừa có ý nghĩa biểu dương sức mạnh của quân đội Tây Sơn, vừa nói
lên lòng tự hào về nghệ thuật quân sự của dân tộc mình, vừa vạch rõ cho vua tôi nhà
Thanh biết rằng những hành động theo gót bọn phản động nhà Lê, xâm lược Việt Nam là
trái với nguyện vọng của nhân dân Việt Nam, không thể được nhân dân Việt Nam ủng hộ
và nhất định phải thất bại.
Tiếp theo đó, vua Quang Trung cho đại tướng Võ Văn Dũng sang cầu hôn công chúa nhà
Thanh, lấy cớ bà Hoàng hậu vua Quang Trung mất đầu năm 1792, và đặt vấn đề đòi lại
hai tỉnh Quảng Đông, Quảng Tây là đất cũ của ta. Vua Thanh, Càn Long vui lòng gả
công chúa cho vua Quang Trung và nhận trả tỉnh Quảng Tây cho ta, sau đó lệnh cho bộ
Lễ chuẩn bị tổ chức lễ cưới và tiễn đưa công chúa sang Việt Nam.
Mọi việc đương tiến hành tốt đẹp thì một tin sét đánh đưa tới triều đình nhà Thanh: vua
Quang Trung mất đêm 29 tháng bảy nhuận (năm Nhâm Tý). Vua Càn Long và triều đình
nhà Thanh rất sửng sốt, luyến tiếc. Võ Văn Dũng cùng sứ bộ đau buồn, xin trở về nước.
Văn thần Ngô Thì Nhậm cầm đầu một phái đoàn lên đường sang Trung Quốc chính thức
báo tang: ngày 2 tháng hai năm Quý Sửu (1793) , vua Càn Long phê vào biểu báo tang
hai chữ "đáng tiếc" và làm một bài thơ viếng vua Quang Trung. Ngô Thì Nhậm ghi lại
việc triều đình nhà Thanh làm lễ truy điệu:
Tất cả các quan to đều cúi đầu làm lễ
Ai ai cũng không quên đức Tiên vương ta
(bài thơ Vũ hành )
Vua Càn Long đưa gửi đoàn sứ giả Việt Nam ba nghìn lạng bạc và một tấm lụa quý để
triều đình Việt Nam tổ chức lễ chay vua Quang Trung. Vua Trung Quốc sai viên án sát
Quảng Tây là Thành Lâm làm khâm sai sang Việt Nam làm lễ đọc bài thơ của vua Trung
Quốc trước phần mộ vua Quang Trung và phong cho con vua Quang Trung là Nguyễn
Quang Toản làm An Nam quốc vương.
Uy tín của vị anh hùng trẻ tuổi Quang Trung Nguyễn Huệ, cho tới khi đã chết vẫn làm
rạng rỡ non sông đất nước và giúp cho công việc ngoại giao thời đó thành công tốt đẹp.
