NGUYỀN THỊ YÊN - M ộ t sô vân đ ề về...
56
mang đậm dấu ấn văn hóa của người Kinh thuộc khu vực này. Tuy nhiên, với tư cách là thủ đô của đất nước nên tang lễ của người Hà Nội cũng mang những nét riêng, có thế khu biệt với các địa phương khác, cụ thể như sau:
MỘT SỐ VẠN ĐẼ VỀ TfiNQ LỄ Ở HÀ NỘI HIỆN NfiY
NGUYỄN THỊ YÊN
1.1. Đa dạn g về hình thức cử hành tan g lễ: Một đặc điểm nổi bật dễ nhận thấy trước nhất là Hà Nội vô’n là nơi tập trung cư trú của nhiêu đôi tượng thuộc các thành phần khác nhau trong xã hội. Trong dó, tầng lớp bình dân chiếm số lượng khá đông, gồm có nông dân ở khu vực ngoại thành, thị dân trong khu vực nội thành. Ngoài ra còn có thêm các tầng lớp khác mang đặc trưng của thủ đô như: quan chức nhà nước, đặc biệt là quan chức cấp cao, lực lượng quân đội, các thương nhân, doanh nhân, nhân sĩ, cán bộ công nhân viên, V.V.. Với mỗi đổi tượng nói trên lại thường có những hình thức cử hành tang lễ tương ứng để phù hợp vối thân thế và sự nghiêp của từng người. Vì vậy, có thể nói, tang lễ ở Hà Nội khá đa dạng vế hình thức tổ chức mà nổi bật nhất là có những dạng nghi thức mang tính chất quốc gia mà ở các địa phương khác không có. Chính sự đa dạng vê hình thức cử hành tang lễ này đã kéo theo sự đa dạng vê' các quy định khác trong tang lễ như: tang phục, nhạc tang, nơi chôn cất, V.V..
gười Việt Nam ta rất coi trọng chữ hiếu. Nghĩa tử là nghĩa tận. Sự ra đi của một con người cũng quan trọng và thiêng liêng không kém gì sự ra đời của họ. Việc cử hành tang lễ không chỉ có ý nghĩa đốì với người chết mà nó còn là nhu cầu tất yếu của những người đang sông, nhằm thỏa mãn nỗi niềm thương tiếc của họ đôi với người đã khuất. Hà Nội là thủ đô của cả nước, là đất địa linh nhân kiệt, nơi hội tụ các bậc anh tài từ khắp mọi miên Tô quôc... Vì vậy, thiết nghĩ, việc tang lễ của ngưdi Hà Nội cũng nên có một sự chuẩn hóa, ít nhất là về mặt hình thức, để xứng đáng với vị thế của mình. Trải qua thời gian và sự tác động của nhiều yếu tố, việc tang lễ của người Hà Nội hiện nay ít nhiêu đã có sự biến đổi về hình thức. Tuy nhiên, về cơ bản, tang lễ của người Hà Nội vẫn giữ được những nét cổ truyền. Xuất phát từ những nét riêng trong tang lễ của người Hà Nội, trên cơ sở tham khảo ý kiến của các chuyên gia, bước đầu, chúng tôi xin đưa ra một sô’ vân đề cơ bản liên quan đến việc bảo tồn và kế thừa các nghi thức tang lễ truyền thống của người Hà Nội ngày nay.
1. Về n h ữ n g n é t r iê n g tr o n g ta n g lể
ở Hà N ội
Nằm trong vùng văn hóa đồng bằng Bắc Bộ nên phong tục tập quản của người Hà Nội nói chung và tang lễ của họ nói riêng 1.2. Đa dạn g vê đ ịa diêm tô chức tan g lễ: Hà Nội là ndi đất chật người đông, nhà cửa, phô’ phường chật chội. Vì vậy, dịa điểm tổ chức tang lễ cũng là một vấn đê' dặc biệt quan trọng. Bên cạnh việc tố chức tang lễ tại gia đình thì ở Hà Nội còn có những dịa điểm công cộng như bệnh viện, nhà tang lễ, v.v. là những nơi chuyên phục vụ cho việc tố chức tang lễ. Trước đây, Hà Nội có nhà tang lễ Phùng Hưng là nơi chủ yếu để cử hành tang lễ cho các gia đình giàu có hoặc các gia
TCVHDG SÓ 1/2007 - NGHIÊN c ứ u TRAO Đ ổl
57
2. M ột sô v ấ n đ ề b ả o tồ n v à k ê th ừ a c á c n g h i th ứ c ta n g lế tr u y ề n th ô n g ở Hà N ội
Trong khuôn khổ bài viết này, chúng tôi chưa có điều kiện đề cập đến từng vấn đề cụ thể trong việc cử hành một đám tang ở Hà Nội. Điều mà chúng tôi muôn đưa ra thảo luận ở đây là những vấn đê cơ bản liên quan đến việc bảo tồn và kê thừa truyền thông tang lễ ở Hà Nội trong bôi cảnh xã hội hiện đại ngày nay. Bước đầu, chúng tôi xin đưa ra một sô' vấn đề cơ bản sau:
2.1. Vê sự quy ước hóa đối với nghi thức tan g lễ
đình theo đạo Thiên Chúa. Tầng lớp bình dân thường tổ chức tang lễ tại nhà hoặc ở nhà thương Phủ Doãn, bệnh viện Bạch Mai, V.V.. Ớ Hà Nội xưa kia, có những đám tang, do nhà ở sâu trong ngõ, không có chỗ khiêng quan tài nên người ta phải dùng dây để thả quan tài xuống đường. Ngày nay, tại Hà Nội đã xuất hiện thêm nhiều nhà tang lễ, giá cả vừa phải, phục vụ đông đảo mọi tầng lớp nhân dân trong xã hội. Sự xuất hiện các dịch vụ tang lễ công cộng cũng là yếu tô' làm thay đối một số thủ tục nghi lễ trong tang lễ cổ truyền. Ví dụ, việc khâm liệm, việc tô chức phúng viếng, phục vụ khách phúng viếng, v.v. có khi được giao trọn cho nhà tang lễ thực hiện, chưa kể một sô việc quan trọng như giờ xuâ't tang đôi khi cũng do nhà tang lễ điều hành. Chính vì vậy mà nhìn chung tang lễ ở Hà Nội ngày nay tương đối đơn giản và gọn nhẹ về thủ tục.
Nhìn chung, việc chuẩn hóa đô'i với nghi thức tang lễ là một nhu cầu cần thiết trong phạm vi cả nưởc. Hà Nội, với tư cách là bộ mặt của cả nưổc nên việc quy ước hóa đôi vối nghi thức tang lễ lại càng phải được đặc biệt chú trọng. Việc này cần phải do cấp có thẩm quyền chịu trách nhiệm thực hiện, sau đó biên soạn thành văn bản chính thức đê phố biến rộng rãi trong xã hội. Đê làm cơ sở cho việc quy ước hóa việc tang lễ, vởi mục đích cuối cùng là phải được đông đảo quần chúng chấp nhận, theo cá nhân tôi, chúng ta nèn chú ý đến những vấn đề chính sau đây:
1) Trước hết, nên có sự phân loại các dạng nghi thức tang lễ tương ứng vói các clô'i tượng cụ thể. Sơ bộ có thể phân thành các dạng nghi thức sau:
- N ghi th ứ c đô'i với các vị lã n h đạo các
- Nghi thức cấp quốc gia đô'i vói các vị nguyên thủ, các vị lãnh đạo cao cấp của nhà nước
ngành, các cấp ở trung ương và Hà Nội
- Nghi thức đôi vói các nhân vật nôi tiếng hoạt động trong các lĩnh vực khoa học, kinh tế, văn học nghệ thuật, v.v...
- Nghi thức đối với lực lượng quân đội, công an, cựu chiến binh, V.V.. 1.3. Đa dạn g vê thủ tục nghi lễ: Hà Nội là nơi tập trung dân cu' đến từ nhiêu địa phương khác nhau và họ cũng có những niềm tin tôn giáo khác nhau. Chính vì vậy, ở đây cũng có sự phân biệt giữa các nhóm người trong cách thực hiện các nghi lễ tang ma. Ớ Hà Nội trưốc đây, đại đa sô' người dân làm đám tang theo hướng dẫn của sách Thọ mai gia lễ, một sô' có kết hợp với việc tụng kinh niệm Phật để cầu siêu cho linh hồn người chết. Vong linh người chết được đưa vê thò tự ở nhà, dù là đám tang có thê cử hành ở ngoài nhà. Tuy nhiên, việc cử hành tang lễ của những người theo dạo Thiên Chúa lại khác. Khi các gia đình này có người chết, họ m a n g q u a n tà i đ ến n h à th ờ dể làm lễ cầu kinh theo nghi thức nhà thờ, sau đó mối đưa đi chôn cất. Đặc diêm này tuy không phổ biến nhúng nó cũng góp phần làm nên tính đa dạng và phức tạp xung quanh việc cử hành tang lễ của người Hà Nội.
NGUYỀN THỊ YÊN - M ậ t sô vấn đ ề vể...
58
- Nghi thức đối với cán bộ viên chức nhà
nưốc và dân thường.
Sở dĩ, chúng tôi đặt ra vấn đề phân loại nói trên là để dựa vào đó làm cơ sở xây dựng những quy ưởc cần thiết cho việc tô chức một đám tang, tránh sự lúng túng trong phân công trách nhiệm và cũng là để bảo đảm đúng người, đúng việc trong tổ chức tang lễ.
2) Xây dựng hệ thông các quy ước tương ứng với từng dạng nghi thức: Đây là việc làm quan trọng nhằm qua đó chuẩn hóa các hình thức tang lễ, các quy ước này càng cụ thể, càng chi tiết thì càng dễ thực hiện. Các vấn đê cần chú ý khi đưa thành quy ước trong mỗi hình thức tang lễ là:
dạng nghi thức (nghi thức nhà nước, nghi thức quân đội, nghi thức cho người bình thường,...). Đô'i với việc sử dụng đội kèn trống (nếu có) cũng cần có quy định cụ thể về sô' lượng người và thông nhất về cơ bản các bưởc thực hiện. Vê việc mặc tang phục hoặc đội khăn tang cũng cần có sự quy chuẩn lại. Hiện nay, ở Hà Nội, phổ biến có hai kiêu tang phục là tang phục màu đen và tang phục màu trắng. Thường thì đám tang các quan chức cấp cao, đám tang của các gia đình theo đạo Thiên Chúa, đám tang gia đình khá giả, gia đình nhân sĩ, V.V.. thường mặc tang phục màu đen, còn lại, đa sô' mặc theo truyền thông là vải xô trắng. Vì vậy, dê thông nhất có lẽ cũng nên đưa ra những quy định cụ thể cho phù hợp vói từng dạng nghi thức về tang phục, về cách đội khăn tang.
- Thành phần ban tang lễ, người làm trưởng ban tang lễ. Đây là một việc nhỏ nhung không kém phần quan trọng, có tác động đến quy mô của một đám tang. Một lí do cơ bản là, ở Hà Nội có khá nhiều trường hợp người quá cố giũ nhiêu chức vụ hoặc công tác ở các cơ quan khác nhau nên việc xác định thành phần tang lễ theo quy ước cũng là một việc làm cần thiết để tránh những lúng túng không cần thiết. Ngoài ra còn có khá nhiều trường hợp"khác cũng cần quan tâm khi đưa vào quy ước như: người quá cô' đang công tác hoặc đã nghỉ hưu; người quá cố đã nghỉ hưu nhưng vẫn tham gia lãnh đạo trong các tô chức chính trị nghề nghiệp hoặc tham gia công tác ở các cơ sở kinh tế tư nhân hoặc các công ti cổ phần, công ti trách nhiệm hữu hạn; người quá cô' là đảng viên hoặc không phải là đảng viên; người quá cô'là cựu chiên binh V.V..
- Nhạc tang và tang phục: Tương ứng vói các dạng nghi thức, cần có sự quy định rõ ràng về việc sử dụng nhạc tang, tang phục và cách để tang. Cụ thể nên có những bản nhạc tang chính thức sử dụng trong từng - Quy định về phúng viếng: Nên có quy định vể quy trình phúng viếng như thủ tục dâng hương; cách thức cúng vái người mất; quy định nghi thức với người đến phúng viếng (các cơ quan, đoàn thể, nhóm, hội hoặc cá nhân), quy định nghi thức đối với ban tang lễ (hoặc gia chủ); quy định cử hành nhạc, giói thiệu khách đến phúng viếng; quy định về thời gian phúng viếng (một cách tương đô'i) vởi từng dạng nghi thức; v.v... Nếu có thể, nên có những hướng dẫn cụ thê đô'i tượng nào nên viêng vòng hoa, đôi tượng nào nên viếng trướng. Đặc biệt là, cần có hướng dẫn cụ thê hoặc tốt nhất là chuẩn hóa việc đề chữ trên vòng hoa, trên các bức trướng cho phù hợp với từng đô'i tượng người mất (nam, nữ, già, trẻ, v.v.) và cũng là để phù hợp với nguyện vọng, tâm tư của người còn sông (con, cháu, thông gia, họ hàng, đồng nghiệp, bạn bè, V.V.). Đâv là nhừng tiểu tiết nhưng cũng cần chú ý đổ tránh những trường hợp nhầm lẫn hoặc sai lệch ý nghĩa câu chữ do việc hiểu chữ Hán Việt chưa được thấu dáo.
TCVHDG s ó 1/2007 - NGHIÊN c ứ u TRAO Đ ổi
59
hợp cụ thê còn gây ách tắc giao thông đường phô) V.V..
- Quy định về cách viết điếu văn cho từng đô'i tượng người mất: Trong việc này cần bảo đảm mức độ vừa phải và phù hợp đô'i với từng đốì tượng, tránh thổi phồng hoặc sơ sài quá mức. Vì vậy, cũng nên đê ra một khung cơ bản vê' nội dung viết điếu văn tương ứng với từng đối tượng cụ thể.
- Quy định về lễ truy điệu, thời gian, địa điểm truy điệu, cách thức đọc điếu văn, người đọc điếu văn. - Quy định trong việc hạ huyệt: Trong việc này cần đua ra một sô' quy ước chung theo thứ tự: quy ước hạ quan tài, ném đất, lâ'p đất, đặt bia, thủ tục dâng hương tiễn hiệt lần cuôi. Đôi vói từng đô'i tượng người mất cụ thê như lãnh đạo quốc gia, tử sĩ, v.v. trên quan tài có phù quốc kì thì sau khi hạ huyệt phải nâng quốc kì lên để thu lại mang vê nhà.
- Quy định trong việc đưa linh cữu ra xe tang hoặc đòn khiêng: Việc này cũng cần có sự hưống dẫn vì trong điều kiện nhà ở thành phố chật chội, việc đưa linh cữu lên, xuống cầu thang hoặc trong ngõ hẹp cũng cần phải có người am hiểu chỉ huy, hướng dẫn cách nâng quan tài lên hoặc đặt xuống để tránh những trường hợp va quệt hoặc không đồng bộ trong việc di chuyên linh cữu.
- Quy dịnh trong việc đưa tin vê tang lễ trên các phương tiện thông tin đại chúng: Đây là việc làm cần thiết trong điều kiện xã hội ngày nay, nhằm đảm bảo các thông tin truyền đi được chính xác và kịp thời. Đô'i vởi những người hình thường, việc đưa tin chủ yếu nhằm mục đích thông báo (tin buồn) và tỏ lời cảm ơn của gia đình đô'i với những người đã tham dự tang lỗ. Tuy nhiên, dô'i với các nhân vật nổi tiếng trong xã hội thì cũng cần có những quy ước cụ thê về việc đưa tin và các chương trình giới thiệu vê thân thế và sự nghiệp của người đó (cụ thê là nên đưa tin trên phương tiện truyền thông nào, chương trình truyền thông nào là chính và nên đưa những thông tin gì là chính, V.V.). Việc làm này rất quan trọng vì thường thì các đám tang của những nhân vật nôi tiêng ở Hà Nội (bao gồm cả lãnh đạo cao cấp và các nhân sĩ, nghệ sĩ, doanh nhân, v.v.) đều ít nhiều được thông háo trên các phương tiện thông tin đại chúng và nó có tác động không nhỏ tới quảng đại quần chúng nhân dân trong cả nước.
2.2. Vê việ c b ả o tồn và kê th ừ a cá c p h o n g tục, n g h i lễ cổ tru y ề n tr o n g ta n g
lê H à N ội n g à y n a y
- Quy định về việc xuất tang, đưa tang: Ớ Hà Nội do hạn chê vê nhiêu phương diện như phương tiện giao thông có hạn, nghĩa trang ỏ' xa thành phô' hoặc do bận công việc, v.v. mà nhiêu người chỉ đến dự lễ truy điệu và đưa tang một đoạn mà không đưa ra tận huyệt được. Vì vậy, giờ xuất tang (thường là sau lễ truy điệu) được coi là giờ phút thiêng liêng của sự tiễn biệt. Đê tránh sự cập rập, náo loạn làm ảnh hưởng đến sự linh thiêng của tang lễ, cũng nên đề ra một sô quy ước cụ thê như: Thứ tự các thành phần tham gia đoàn tang lễ; bô trí vị trí đoàn cờ phướn, trướng, vòng hoa, v.v. (đi trưốc hoặc đi sau linh cữu); thời gian và quãng đường đưa tang trước khi xe tang chính thức khởi hành; ai sẽ là người phát biểu lời cảm ơn cuôi cùng (đại diện gia đình hoặc đại diện đoàn thể); nội dung phát hiểu cần ngắn gọn, súc tích, đủ ý (tránh trường hợp nói dài dòng gây mất thời gian tang lễ, làm loãng không khí tang lễ và nhất là trong những trường Trên đây là những đề xuất chủ yêu về nghi thức tang lễ ở Hà Nội thời hiện đại. Vê cơ bản thì những nghi thức này van tuân
NGUYỄN THỊ YÊN - M ộ t sô vấn đ ể về.
60
theo nếp truyền thống, tuy về hình thức ít nhiều đều đã có sự thay đổi. Ví dụ, đám tang ngày trước sử dụng đội kèn trông và đưa tang bằng đòn khiêng là chính thì ngày nay có thể thay bằng nhạc tang ghi âm sẵn, đưa tang bằng xe ô tô và được đưa tin rộng rãi trên các phương tiện thông tin đại chúng, v.v... Tuy nhiên, bên cạnh những nghi thức cơ bản nói trên còn có một bộ phận quan trọng là những thủ tục và nghi lễ truyền thông đã trở thành thói quen và tập tục ăn sâu trong tâm thức của người dân. Ngày nay, trong điều kiện khoa học kĩ thuật phát triển, trình độ hiểu biết của người dân được nâng cao nhưng các thủ tục nghi lễ này vẫn còn tồn tại như một thói quen không dễ gì thay đổi, mặc dù có thế nó không còn ăn nhập vối cuộc sống và quan niệm hiện đại. Vì vậy, trong khi xây dựng những quy ước vê' tang lễ nói chung và tang lễ của Hà Nội nói riêng, không thể không bàn đến vấn đề bảo tồn và kế thừa các thủ tục nghi lễ truyền thông. Một số vấn đê' đưa ra xem xét ở đây là: người dân là phải làm hết sức chu đáo mọi thủ tục nghi lễ liên quan đến cõi âm. Có nghĩa là, bên cạnh nghi thức tang lễ cần thiết thì các thủ tục nghi lễ cũng không kém phần quan trọng. Làm tốt các thủ tục nghi lễ cũng là cách để yên lòng người sông, tránh được những lo âu không cần thiết. Nói cách khác, nó cũng là liệu pháp tinh thần cho những người còn sông khi mà trong xã hội ngày nay vẫn tồn tại quan niệm hư hư thực thực vê' một thê giới ngoài cõi sông. Thực tê cho thấy, các đám tang ở Hà Nội tuy có thê được tô chức theo các nghi thức và quy mô lớn nhỏ khác nhau nhưng vê đại thể vẫn có chung những thủ tục nghi lễ như nhau. Có thể nói, thủ tục nghi lễ là bộ phận không thể thiếu được trong tang lễ của người Việt Nam nói chung, trong đó có người Hà Nội. Chính vì vậy mà ở đây nên đặt việc tôn trọng tự do tín ngưỡng của người dân trên cơ sở giới hạn ở những vấn đê' có thể chấp nhận được trong xã hội hiện đại. Có thê nêu ra một số thủ tục hoặc nghi lễ liên quan chính như sau:
1) Nên xây dựng quy ước về tang lễ trên cơ sở tôn trọng niềm tin tín ngưỡng của người dân. Thờ cúng tổ tiên là một tín ngưỡng lâu đời của người Việt Nam nói chung mà qua đó đã ít nhiều thể hiện được niềm tin của người dân đối với sự tồn tại một thế giới vô hình sau khi con người từ giã cõi đời. Với niềm tin đó, từ xa xưa, người ta đã xây dựng nên hàng loạt thủ tục nghi lễ bắt đầu từ khi người chết hấp hôì cho đến khi hạ huyệt và sau khi chôn cất. Việc làm này có thể hiểu một cách nôm na là sắm sửa và chuẩn bị cho cuộc sông mới của người chết ở cõi âm, là việc làm chủ yếu để trấn an tinh thần cho những người còn sông: Người chết có được yên ổn ỏ thế giới bên kia thì người sông mới được bình an, được phù hộ độ trì. Chính vì vậy mà tâm lí chung của - Tục xem giờ nhập quan, xem ngày giờ xuất tang: Có tục này vì người ta cho rằng, những người chết vào giờ độc (ví dụ các giờ Ngọ, Tị, Tí, Mão) nên vong hồn có thể sẽ bị giam vào tù ngục của Diêm vương, bị đày ải khổ sở mà có thê hại lây đến những người còn sông (trùng tang, hoạn nạn,...). Ó những trường hợp khác, người ta cũng cần xem giờ phù hợp đê nhập tang, xuất tang sao cho có lợi cho người sông (như để hưng thịnh, phát đạt cho con cháu). Chính vì vậy, việc xem giờ nhập quan và ngày, giờ xuất tang, hạ huyệt là thủ tục quan trọng và khá phố biến ở mọi đám tang. Việc làm này không nên khuyên khích nhưng cũng không nên cấm đoán vì sự cấm đoán đôi khi dẫn đến sự bất an trong tư tưởng mà ảnh hưởng trực tiếp đến cuộc sông của thân nhân những người đã mất. Tuy
TCVHDG SỐ 1/2007 - NGHIÊN c ứ u TRAO Đ ổl
61
khói. Xét vê lí thì thủ tục này có thể chấp nhận và có lẽ cũng khó bỏ được vì nó đã ăn sâu vào trong tâm thức của mọi người dân.
nhiên, cũng cần có sự định hướng: không nên cầu toàn và cần điều chỉnh thời gian cho phù hợp vởi điều kiện cho phép của nhà tang lễ, phù hợp với giờ giấc quy định của nghĩa trang. Nhìn chung, trong điều kiện còn khó khăn vê cơ sở vật chất phục vụ tang lễ như ồ Hà Nội ngày nay thì vân đề chọn giờ chỉ mang tính tương đối và cần có sự chấp nhận.
- Tục mời thầy cúng cầu kinh siêu độ linh hồn cho người chết: Hiện nay, phần lốn các đám tang ở Hà Nội đều có tục mời thầy làm lễ cầu siêu cho người chết với quy mô lớn nhỏ tùy gia đình. Lễ này thường do một thầy cúng (chủ xám) hoặc các nhà sư thực hiện, có các vãi tham gia cầu kinh, mục đích là dẫn độ vong linh vê trời, tránh cho vong linh khỏi bị giam cầm trong địa ngục. Chính vì vậy, khi xuất tang (sau khi đọc xong điếu văn) còn có tục chủ xám đứng ở đầu quan tài dặn dò vong linh cách đi đường, cách trả lời các quan của Diêm vương trên đường đi đê tránh bị sa vào tù ngục, v.v... Đổ thực hiện nghi lễ này các thầy cúng (chủ xám) đặt một mâm cúng Phật cạnh quan tài. Thời gian tụng kinh cầu siêu kéo dài trong khoảng một giờ đồng hồ, nằm trong khoảng thời gian phúng viếng. Như vậy, thủ tục nghi lễ này cũng rất gọn nhẹ và không ảnh hưởng gì đến nghi thức tang lễ, có thể chấp nhận được. Nếu có đúa vào quy ước thì nên hạn chê thời gian, tránh thủ tục rườm rà, ảnh hưởng đến quá trình thực hiện tang lễ.
- Những thủ tục nghi lễ sau đám tang: Sau tang lễ có các lễ cúng quan trọng là cúng 3 ngày, 49 ngày (hoặc 35 ngày) và 100 ngày là những nghi lễ cần thiết mà người sông thực hiện vối mục đích nâng đỡ, ổn dinh cho linh hồn người chết ở dưổi suôi vàng. Theo giải thích của các nhà khoa học thì các nghi lễ này liên quan đến những quan niệm và triết lí sâu xa của Tam giảo vê' kiêp sông của con người. Trong nhân dân nói chung thì việc thực hành các nghi lễ này chủ yếu là theo thói quen truyền thông, đôi khi họ còn có những lí giải khá đơn giản về mục đích của từng nghi lễ. Có một điêu thông nhất là họ đều tuân thủ các nghi lễ này theo trình tự truyền thống. Theo điều tra cho thấy, ở Hà Nội, các nghi lễ này vẫn được thực hiện khá phổ biên, tuy có khác biệt vê' quy mô, tùy vào từng đôl tượng và tùy thuộc vào kinh tê của mỗi gia đình. Ví dụ, hiện Hà Nội phổ biến tục cúng 35 ngày đưa người chết lên chùa, với quy ước như sau: các vị quan chức cấp cao thì đưa lên chùa Quán Sứ, quan chức vừa đưa lên chùa Phúc Khánh, dân thường thì có thê đưa lên các chùa ở địa phương gần nơi ỏ của gia đình đê tiện cho việc cúng tế, v.v... Mặc dù tuân thủ lỗ thức truyền thông nhưng ngày nay, người Hà Nội cũng đã cải biến các lễ thức này cho phù hợp vối cuộc sống hiện đại theo phương châm gọn nhẹ và hợp lí. Ví dụ: cúng 49 ngày (hoặc 35 ngày) được coi là lễ cúng quan trọng. Sau khi làm lễ đưa vong hồn người chôt lên chùa xong gia đình sẽ làm cơm mời họ hàng thân hữư tham dự. Trưốc đây, cúng 100 ngày cũng mòi khách nhưng nay đã bỏ đê giản tiện. Hoặc trước đây hết giỗ mới thờ ngưòi chết chung với gia tiên nhưng hiện nay, đên dịp cúng 100 ngày. - Tục cúng thô thản trước khi hạ huyệt: Đây là thủ tục truyền thông với ý nghĩa xin phép thổ thần cai quản khu vực nghĩa địa cho người chết nhập cư, có lẽ cũng giống như tục “khai báo hộ khẩu” của người sông theo tinh thần “trần sao âm vậy". Thủ tục này cũng đơn giản, do gia chủ chuẩn bị lễ vật: miếng thịt luộc, rượu, xôi, hoa quả, v.v. giao cho một người thông thạo bày biện hương
NGUYỀN TH| YÊN - M ộ t s ô vấn đ ể về...
62
người ta đã đưa vong linh người chết lên thờ chung với bàn thờ gia tiên.
Ngoài ra còn có các tục cúng giỗ khác như giỗ đầu, giỗ hết, cải táng, v.v. cũng nên tôn trọng vì các nghi thức này đều góp phần th ắt chặt tình cảm đoàn kết gắn bó giữa các thành viên trong gia đình, đặc biệt là nó tôn vinh và giáo dục tinh thần “uông nước nhở nguồn, ăn quả nhó kẻ trồng cây” của dân tộc ta nói chung và người Hà Nội nói riêng. Tuy nhiên, điều cần quan tâm nhắc nhở ở đây là các nghi lễ nên tổ chức hợp lí, vừa phải, tránh chạy đua, tránh xa hoa lãng phí, tránh đốt vàng mã quá nhiều, tránh mượn danh các dịp giỗ kị để cầu lợi,...
- Kiên quyết loại bỏ những tục lệ lạc hậu không cần thiết: Có thể kể tên một sô' tục như tục lăn đường - các con dâu, con gái thỉnh thoảng lăn ra đường khóc, cản đường xe tang hoặc tục khóc thuê (khóc mướn) có vẻ giả tạo. Ngoài ra, ngày nay, bên cạnh quan niệm rắc tiền âm dọc đường đưa tang với mục đích mãi lộ, đánh dấu đường cho vong hồn biết đường về nhà thì còn phát sinh thêm tục rắc tiền th ật (là loại tiền lẻ do ngân hàng nhà nưốc phát hành) là việc làm thiếu hiểu biết, nên giải thích, vận động nhân dân loại bỏ, để tránh hủy hoại đồng tiền ngân hàng. Ngoài ra, một sô chuyên gia còn cho rằng, nên vận động nhân dân bỏ tục chông gậy vì nó biểu hiện tư thế lom khom, khúm núm gây mất tư thế và quá khổ ải. về việc này cũng cần phải xem xét kĩ vì tục chông gậy đã trở thành truyền thông lâu đời trong tang lễ của người Việt Nam và bản thân tục này cũng chứa đựng nhiêu tầng ý nghĩa văn hóa. Một sô' hủ tục như ăn cỗ sau đám tang (hiện vẫn còn phổ biến ở nông thôn ngoại thành Hà Nội) cũng nên vận động người dân bỏ dần để đỡ phần vất vả, tôn kém cho tang chủ lúc tang gia bô'i rốì và cũng là tránh sự phản cảm, cười nói, ăn uô'ng rượu chè trong lúc gia đình có sự đau buồn.
- Một số tục kiêng kị trong đám tang nếu xét thấy không có ảnh hưởng gì đến tang lễ thì cũng nên tôn trọng. Ví dụ: tục tránh mặt những người trong gia đình có tuổi xung với người chết trong lúc khâm liệm đê tránh rủi ro cho người đó vê sau này. Hoặc cũng có tục kiêng không xé thêm khăn tang (nếu thiếu) vì cho rằng nếu xé thêm sẽ là điềm gở, báo hiệu gia đình sẽ tiếp tục có tang, v ề tục này thì nên giải quyết bằng cách giao cho một người tính toán cho đủ số khăn tang trong gia đình rồi xé liền một lúc, ai đó không vê kịp thì có thể đê lại theo quan niêm “thừa còn hơn thiếu” thay vì xé thêm, dễ gây tâm lí lo sợ, bất ổn trong gia đình.
2.3. Vê việc ứng xử với những yếu tô lạc hậu trong ta n g lễ cổ truyên
- Điều chỉnh lại một sô' yếu tô' cho phù hợp với cuộc sông hiện đại: Hiện nay, phần lớn các đám tang trong nội thành Hà Nội đã sử dụng băng nhạc thay cho đội kèn trông. Đây là một cách làm văn minh, tiện lợi, phù hợp với cuộc sông hiện đại. Tuy nhiên, ở nhiều nơi, nhất là ở nông thôn, vẫn còn duy trì các đội kèn trông. Trong tương lai cũng nên điều chỉnh chuyển dần sang sử dụng nhạc tang cho đỡ kích rích và tôn kém cho gia chủ.
Bên cạnh việc cần thiết bảo tồn và kê thừa những nghi thức và thủ tục tang lễ truyền thông thì cũng còn không ít những hủ tục hoặc yếu tô lạc hậu không còn phù hợp với cuộc sông hiện đại, cần phải xem xét, điều chỉnh lại. v ề nội dung này, chúng tôi xin đưa ra một sô'ý kiến như sau:
