Ứ Ị
Ệ
Ử NGHIÊN C U L CH S BÁO CHÍ VI T NAM
ƯỚ
Ậ
D
Ệ I GÓC NHÌN NGH THU T LÀM BÁO
Ạ ThS. PH M ĐÌNH LÂN
ề ườ ạ ọ Khoa Báo chí và Truy n thông,Tr ng Đ i h c KHXH&NV
ạ ọ ộ ố Đ i h c Qu c gia Hà N i
ể ả ộ ứ ứ ệ ậ 1. Ngh thu t làm báo là hình th c, cách th c chuy n t i n i dung thông tin
ủ ể ơ ế ườ ế ậ ườ ọ ườ ủ c a ch th c quan báo chí đ n ng i ti p nh n (ng i đ c, ng i nghe, ng ườ i
ậ ị ượ ự ủ ượ ệ xem). Giá tr ngh thu t làm báo đ c đánh giá năng l c c a thông tin đ c công
ậ ừ chúng th a nh n.
ủ ộ ạ ủ ứ ệ ỏ ộ Hình th c là cái v bên ngoài c a n i dung thông tin, là di n m o c a m t
ộ ố ẩ ộ ỉ ươ ả s n ph m báo chí hoàn ch nh (m t s báo, m t ch ề ng trình truy n hình phát
ự ấ ồ ộ ơ thanh). Bao g m: gi y, m c in, băng hình, cách trình bày, đ nét, rõ ràng, đ n
ứ ủ ộ ả ụ ễ ẩ ả ộ ỉ gi n, d nhìn… Hình th c c a m t s n ph m báo chí hoàn ch nh ph thu c vào
ơ ẻ ủ ẩ ả ỉ ụ ừ ưở ự ự s hoàn ch nh c a các s n ph m đ n l ; áp d ng và th a h ể ng s phát tri n
ỹ ủ ệ ẩ ả ườ công ngh thông tin và kh năng th m m c a ng ấ i trình bày. T t nhiên nó còn
ủ ơ ạ ộ ụ ộ ph thu c vào tính cách ho t đ ng c a c quan báo chí đó: Báo tính cách chính tr ị
ặ ả ụ ể ơ ỉ ẫ ư ươ hay chuyên ngành ho c gi i trí ch d n. C th h n nh ch ng trình th i s ờ ự
ụ ị ả ế ủ ề ọ chính tr , khoa h c giáo d c hay gi i trí thông tin kinh t c a đài truy n hình Vi ệ t
Nam.
ể ả ứ ổ ứ ế ắ ộ Cách th c chuy n t i là cách t ch c, s p x p trên m t trang báo, m t t ộ ờ
ộ ươ ự ắ ủ ề ế báo hay m t ch ợ ng trình c a đài truy n hình hay phát thanh. Là s s p x p h p
ậ ợ ữ ụ ề ấ ẫ ạ ầ ở lý gi a các thành ph n, m nhi u chuyên m c h p d n, t o thu n l i trong quá
ể ạ ự ự ự ứ ế ọ ọ ộ trình tìm ki m thông tin. Là s l a ch n th lo i, l a ch n mô th c cho m t tác
ự ể ạ ẩ ầ ph m báo chí đ góp ph n nâng cao năng l c thông tin t o nên phong cách c a c ủ ơ
quan báo chí.
ệ ể ả ờ ớ 2. Báo chí Vi ạ t Nam tr i qua 145 năm ra đ i và phát tri n v i hai giai đo n:
ờ ỳ ạ ộ ị ệ báo chí trong th i k thu c đ a (1865 1945) và báo chí cách m ng Vi t Nam
ể ệ ữ ề ạ ỗ ướ ấ (1945 nay). Trong m i giai đo n, đ u th hi n nh ng b c đi r t nhanh đ l ể ạ i
ấ ấ ừ ề ị ướ ả ủ ệ ậ ặ ị nhi u d u n, đ nh v cho t ng b c nh y c a ngh thu t làm báo. M c dù trong
ờ ỳ ế ộ ư ệ ậ ỗ ị m i th i k , ch đ chính tr có khác nhau nh ng ngh thu t làm báo luôn là đích
ữ ườ ừ ờ ệ ị ữ Gia đ nh báo ế ủ đ n c a nh ng ng i làm báo. Ngay t ổ ầ bu i đ u, t Vi t ng b ngằ
ệ ộ ờ ờ ả ơ Vi ữ ầ t ng đ u tiên ra đ i, mang tính cách m t t công báo còn đ n gi n. Trên trang
ồ ạ ừ ộ ỉ báo ch có hai n i dung trong hai chuyên m c ụ Công vụ và T p vạ ụ t n t i t 1865
ườ ể ệ ả ờ ươ ế đ n 1869. Khi ng i Pháp chuy n giao vi c qu n lý t này cho ông Tr ng Vĩnh
ạ ờ ắ ầ ể ờ ệ Ký thì di n m o t ổ báo b t đ u có thay đ i. T báo có thêm m c ụ Th vứ ụ đ đăng
ơ ươ ữ ủ ờ ả t i nh ng sáng tác c a các nhà văn, nhà th đ ng th i.
ế ị ệ ị ệ Gia đ nh báo Vi c m m c ở ụ Th vứ ụ có ý nghĩa quy t đ nh cho vi c đ cượ
ơ ộ ế ớ ị Gia đ nh báo ư l u hành trong dân chúng, hay nói cách khác có c h i đ n v i công
ề ả ầ ơ ồ ớ ệ chúng nhi u h n , đ ng nghĩa v i vi c tính cách công báo gi m d n, m đ ở ườ ng
ị ự ự ộ ờ cho Gia đ nh báo , th c s là m t t báo lúc đó.
ầ ướ ệ ấ ờ ệ ữ ữ ế ỷ Đ u th k XX, tr c khi xu t hi n các t ằ báo b ng Vi t ng , nh ng t ờ
ấ ả ạ ỷ ế ữ ữ ằ ầ ắ công báo, k y u đ u tiên b ng Hán ng và Pháp ng xu t b n t ỳ i B c K .
ả ứ ờ ỷ ế ở ả ộ ườ Thông qua các bài kh o c u trên các t k y u H i Phòng, Hà N i, ng i Pháp
ậ ủ ả ằ ỳ t mình đã “gi ứ ”cho r ng cái nôi văn hoá c a x An Nam đâu ph i Nam K nh ư
ườ ừ ở ắ ỳ ừ ạ ộ ậ ng i Pháp t ng nghĩ, mà là B c K . T nh n đinh đó ho t đ ng báo chí có s ự
ể ướ ề ắ ượ ứ ờ chuy n h ỳ ng ra B c K . Đi u đó đ c ch ng minh rõ ràng là các t ạ báo, t p chí
ấ ủ ề ầ ậ ọ ở ươ ượ quan tr ng b c nh t c a nhà c m qu n Pháp Đông d ng đ c xu t b n t ấ ả ạ i
ữ ắ ỳ ườ ữ ệ ị ườ B c K . Nh ng ng ấ ả i ch u trách nhi m xu t b n cũng là nh ng ng ọ i tây h c
ạ ể ễ ắ ỳ ạ ỳ ươ ớ Đông D ng t p chí B c K . tiêu bi u: Nguy n Văn Vĩnh v i ớ , Ph m Qu nh v i
ạ T p chí Nam Phong v.v…
ướ ệ ấ ả ạ ờ Đ i Vi t tân báo ổ ờ Đăng c tùng báo Tr c đó, t xu t b n năm 1905; t
ấ ả ớ ệ ữ ượ ư ộ ờ xu t b n 1907 v i hai th “ ứ Vi t ng và Hán ng ữ”đ c trình bày nh m t t báo
ữ ổ ứ ề ạ ộ ơ song ng , đã t ch c các trang báo linh ho t, sinh đ ng h n. Có nhi u chuyên
ụ ờ ờ ệ ậ ở ộ ư Nh i đàn bà ớ m c m i nh trên t ổ Đăng c tùng báo, m ra m t ngh thu t làm
ộ ử ươ ệ báo, khai thác thông tin c a “ủ m t n a th gi ế ớ ”trên ph i ng di n báo chí.
ẽ ầ ề ệ ậ ả ỹ Có l ơ c n ph i phân tích k càng h n v ngh thu t làm báo c a t ủ ờ Đông
ươ ủ ủ ễ ạ D ng t p chí, ộ ấ ấ mà vai trò c a ch bút Nguy n Văn Vĩnh đã làm nên m t d u n
ệ ế ể ướ ươ ạ ướ ế Đông D ng t p ặ đ c bi t trong ti n trình phát tri n báo chí n c nhà. Tr c h t
ộ ờ ế ằ ệ ầ ở ắ ỳ chí là m t t báo hoàn toàn b ng ti ng Vi t đ u tiên trên ờ B c K , đông th i
ẩ ử ầ ướ Ấ dành quán quân là “ n ph m có tính chí ị ”đ u tiên trong l ch s báo chí n c nhà.
ễ ộ ớ ồ ờ ộ ộ Nguy n Văn Vĩnh là m t nhà báo, m t nhà văn l n đ ng th i cũng là m t
ữ ế ấ ọ ng ầ i ườ làm báo tài ba. Nh ng bài h c đ u tiên trong chuy n du thăm đ u x o ả ở
ướ ộ ươ ả ố ặ n c Pháp chính qu c đã thôi thúc ông ph i làm nên m t g ớ ng m t báo chí m i
ố ả ẻ ố ủ ạ ở ắ m trong b i c nh u t ầ i c a sinh ho t báo chí g n 5 năm (1908 1913) ỳ b c K .
ự ạ ớ ượ ươ Đông D ng t p chí Và ông đã d ng lên v i dung l ng 16 trang, 24 trang và 32
ề ế ủ ự ệ ạ ẩ ầ trang theo cách c a ông. Hi n đ i mà chu n m c, b th mà không kém ph n
ộ ờ ạ ủ ề ầ ọ ị phong phú. M t t t p chí có v trí quan tr ng c a nhà c m quy n Pháp, hàng năm
ượ ử ụ ố ủ ướ ấ ả ể ậ đ c s d ng ngân kh c a nhà n c Pháp đ xu t b n th m chí bao tiêu phát
ọ ư ấ ư ạ ạ ẫ ọ hành, nh ng ông v n coi tr ng b n đ c, t ọ ề v n cho b n đ c v mua báo, v vi ề ế t
ấ ặ ạ ả ượ ố C m nh t không đ c phép ai chép bài, cáo b ch rao hàng. B n báo tuyên b : “
ươ ậ ặ ả trong báo ch ng này ra làm nh t trình ho c làm sách ”. B n báo dành toàn b ộ
ố ể ả ọ ự t thân qu n cáo ả trang cu i đ qu ng cáo cho mình. ( ). Tôn tr ng công chúng bao
ấ ữ ế ả ả ơ Nh ng ai vi t th cho b n báo thì ph i ký nhiêu thì ông cũng rõ ràng b y nhiêu. “
ế ế tên. N u không ký thì kinh không xem đ n. Đã ký thì ký cho rõ ràng…”. Quan đi mể
ượ ắ ạ ươ ạ ấ ờ Đông D ng t p chí. này đ ắ c ông nh c đi nh c l i trên trang nh t t
ơ ộ ẻ ờ ượ ượ H n m t trăm năm có l , th i đó ông Vĩnh đã nghĩ đ c và làm đ c nh ư
ả ự ế ướ th . Qu th c ông đã đi tr ờ ạ c th i đ i.
ạ ạ ủ ạ ỳ ươ Sau Đông D ng t p chí là T p chí Nam Phong do Ph m Qu nh ch bút
ạ ườ ệ ượ ộ cũng đã xây lên m t lâu đài t p chí đ ng b , hàn lâm. Nam phong đ c coi nh ư
ệ ế ờ m t “ộ Bách khoa nguy t san ”(1). Ti p cùng Nam Phong các t báo “ Khai hoá”
ư ả ủ ạ ỗ ủ 1921 c a nhà t s n B ch Thái B i; “ ưở Đông Tây”c a Hoàng Tích Chu và Đ Văn
ấ ả ờ ố ữ ể ạ ạ ấ ộ đã t o nên nh ng đi m nh n sáng t o trong xu t b n báo chí. Đ i s ng xã h i
ệ ộ ị ầ ề ế ộ ộ ổ Vi t nam trong cu c khai thác thu c đ a l n hai có nhi u bi n đ ng đ i khác. Sinh
ừ ạ ề ọ ả ấ ậ ả ả ho t báo chí không d ng l ạ ở i biên kh o các v n đ h c thu t mà ph i ph n ánh
ở ủ ờ ố ủ ờ ộ ộ ị xã h i theo nh p th c a đ i s ng xã h i. Tuyên ngôn c a t báo Khai hoá cũng là
ộ ướ ờ ấ ể ề ờ Báo tin là báo nh ngữ ấ đánh d u m t b c chuy n trong ngh báo th i b y gi : “
ướ ừ ủ ố tin hay tin l ạ ở trong n c làm cho dân chúng bi t” ị ế … T đó nh p s ng c a xã
ắ ầ ớ ủ ự ổ ồ ớ ỗ ị ở ủ ộ h i đã b t đ u đ ng hành v i nh p th c a báo chí. S đ i m i c a Đ Văn,
ở ầ ủ Hoàng Tích Chu kh i đ u trên t ờ Phong hoá, sau đó là t ờ Đông Tây c a riêng hai
ự ế ữ ứ ứ ề ậ ằ ệ ông cũng là nh ng b ng ch ng ch ng minh cho s ti p nh n các n n báo chí hi n
ế ớ ể ậ ụ ướ ạ ắ ỏ ữ ự ạ ạ đ i th gi i đ v n d ng vào báo chí trong n c. S m nh d n c t b nh ng bài
ờ ự ở ể ệ ế ể ả dài, câu dài đ tăng hi u qu thông tin, quy t tâm chuy n thông tin th i s trang
ư ố ở ự ệ ấ ở trong (nh đã v n có) ra trang nh t, đã làm cho thông tin, s ki n tr nên có giá
ờ ạ ơ ở ủ ấ ẫ ơ ị ơ h n, t báo linh ho t h n và nh p th c a báo chí cũng g p gáp h n, d u cho báo
ướ ộ ị ế ẫ ị chí n c nhà v n b chi c chăn thu c đ a trùm lên.
ạ ộ ờ ỳ ế ệ ạ ậ Nói đ n ngh thu t làm báo, báo chí cách m ng (trong th i k ho t đ ng bí
ủ ả ậ ở ố ướ m t và sau này tr thành dòng báo chí chính th ng c a Đ ng và Nhà n c Vi ệ t
ữ ớ ạ ị ề ữ Nam) đã có nh ng đóng góp to l n, mang l ọ i nh ng bài h c giá tr v ngh ề
ệ ờ ứ ố Thanh Niên (1925), Dân chúng (1938), C u qu c (1942), C ờ nghi p. Các t báo
ả ọ ề ờ ế ả ậ ờ ố gi i phóng (1943)… ra đ i trong hoàn c nh bí m t, thi u th n m i b , t báo
ấ ả ư ạ ậ ơ ơ ơ xu t b n đ n s , th m chí chép tay, in thô s trên th ch, trên đá nh ng đã th ể
ệ ệ ề ề ậ ộ ạ ứ ạ ớ hi n m t ngh thu t truy n truy n, mang l i s c m nh to l n cho báo chí cách
ạ ệ ờ ạ ầ ệ ồ ờ Vi ộ t Nam đ c m ng Vi t Nam. V i ớ Thanh niên, t báo cách m ng đ u tiên r i t
ề ự ế ợ ễ ấ ắ ặ ổ ố l pậ sau này g n ch t tên tu i Nguy n Ái Qu c v s k t h p đ u tranh cách
ử ụ ể ề ạ ạ ệ Vi ộ t Nam đ c m ng và s d ng vũ khí báo chí đ tuyên truy n, làm cách m ng.
ờ ạ ư ậ ằ ổ ơ ộ ỉ l pậ ra đ i năm 1941 t i Khu i N m, t nh Cao B ng n i các c dân t c ít ng ườ i
ề ặ ế ạ ấ ố ộ ế ư ế ể sinh s ng, trình đ văn hóa còn h n ch . V n đ đ t ra là vi t nh th nào đ bà
ọ ượ ượ ứ ạ con đ c đ ể c, hi u đ c và làm theo báo (t c là làm theo cách m ng) là cái đích
ướ ớ ờ ỉ ế ằ ộ ụ ư h ng t i. T báo ch có hai trang vi t b ng bút thép nh ng đã h i t ể ạ các th lo i
ệ ị ư ứ ử ệ ầ ậ ậ ơ nh tin t c, xã lu n, bình lu n, câu chuy n l ch s , các bài văn v n, chuy n th …
ự ế ợ ế ằ ữ ẽ ả S k t h p các bài vi ớ t b ng ngôn ng chính văn v i các trang nh, hình v minh
ạ ể ạ ạ ọ ươ ứ ế ậ ạ ho đ t o nên m ch đ c,m ch nhìn t ng ng trong quá trình ti p nh n thông
ạ ố ễ ố ữ ằ ầ tin. Nguy n Ái Qu c còn sáng t o l ỗ i vào ngôn ng b ng hai câu văn v n cho m i
ặ ụ ể ả ể ấ ầ ượ ố s báo. Hai câu văn v n có th là song th t ho c l c bát chuy n t i tóm l ộ c n i
ủ ố ể ầ ằ ộ ạ ấ ộ dung chính c a s báo nh m cho bà con hi u d n. Đây là m t sáng t o r t đ c
ộ ố ờ ệ ụ ự ệ ớ đáo mà hi n nay m t s t báo l n đang áp d ng th c hi n.
ạ Tháng 8 năm 1945, Cách m ng tháng Tám thành công, dòng báo chí cách
ủ ư ủ ả ạ ở ố ướ m ng tr thành dòng báo chí chính th ng, ch l u c a Đ ng và Nhà n c Vi ệ t
ẻ ừ ụ ặ ệ ề ạ ắ Nam non tr . Cũng t đây báo chí cách m ng g n trên vai nhi m v n ng n : là
ủ ả ắ ả ộ ộ vũ khí t ư ưở t ặ ậ ng s c bén c a Đ ng C ng S n, là đ i quân tiên phong trên m t tr n
ư ưở t t ng.
ế ế ả ộ ố ố ỹ Tr i qua hai cu c kháng chi n ch ng Pháp và đ qu c M , báo chí cách
ế ụ ả ướ ề ạ ổ ộ m ng ti p t c công tác thông tin tuyên truy n, c vũ đ ng viên c n c vì s ự
ả ấ ướ ố ề ạ ệ nghi p gi ộ i phóng dân t c, th ng nh t n ớ c nhà. N n báo chí cách m ng đã l n
ả ề ố ượ ạ ế ụ ệ ề ậ ượ m nh c v s l ệ ng và ngh nghi p. Ngh thu t làm báo ti p t c đ c sáng
ộ ố ờ ứ ề ớ ư Nhân Dân, ệ ạ t o và phát huy trong đi u ki n m i. Nghiên c u m t s t báo nh :
ộ ờ ỳ ả ướ ấ ượ ứ ế ớ Quân Đ i Nhân dân trong th i k c n c có chi n tranh m i th y đ c s c sáng
ặ ậ ế ỹ ệ ổ ứ ề ạ ủ t o c a các chi n s báo chí trên m t tr n tuyên truy n. Vi c t ch c nhóm bình
ộ ổ ứ ự ề ậ lu n quân s trên báo Quân đ i, t ch c chùm tin thành các tiêu đ tin trên trang
ấ ế ớ ơ ồ ể ế ả ọ ị ế ợ nh t. K t h p bài vi ồ t v i hình nh, s đ bi u đ minh h a các chi n d ch, các
ử ụ ậ ớ ổ ứ Tin sau cùng,Tin m i nh n, tr n đánh. S d ng ậ sáng t o ạ Tin thêm, t ch c liên
ể ạ ừ ậ ậ ư Tin, Xã lu n, Bình lu n, Bài hoàn các th lo i báo chí cho t ng trang báo nh :
ả ớ ự ườ ph n ánh Ghi nhanh, Phóng s , T ng thu t v i các ậ … đã làm cho các trang báo
ờ ự ổ ườ ọ ngày đó luôn nóng h i tính th i s , giúp cho ng i đ c có cách nhìn, đánh giá toàn
ề ộ ậ ế ợ ữ ệ ế ề ộ ị ế di n v m t tr n đánh, m t chi n d ch. K t h p gi a tuyên truy n các Tin chi n
ớ ố ắ ộ ế ớ ạ ộ ứ ế ố th ng v i t cáo t ỹ ủ i ác đ qu c M c a nhân dân th gi ạ i, t o nên m t s c m nh
ợ ả ề ậ ả ậ ạ ấ ố ổ t ng h p c v v t ch t, ý chí anh hùng và c trên tr n đ i ngo i.
ớ ủ ấ ướ ế ổ ể Ngày nay, trong ti n trình đ i m i c a đ t n ạ c, báo chí phát tri n m nh
ở ử ự ư ể ệ ầ ờ do nhu c u thông tin th i m c a và s phát tri n nh vũ bão công ngh thông tin
ủ ế ề ậ ả ơ ỉ truy n thông. Báo chí không ch là c quan ngôn lu n, là ti ng nói c a Đ ng,
ướ ụ ọ ủ ữ ụ Nhà n ầ c và c a toàn dân, mà là kênh thông tin h u ích ph c v m i nhu c u
ề ớ ủ ườ ủ ề ộ ộ thông tin c a nhi u l p ng i trong xã h i. Do tác đ ng c a n n kinh t ế ị th
ườ ạ ộ ự ạ ằ ả tr ng, ho t đ ng báo chí cũng n m trong dòng ch y đó. S c nh tranh thông tin
ờ ủ ớ ự ề ạ ượ cùng v i s ra đ i c a các lo i hình báo chí, công tác truy n thông đ ộ c xã h i
ể ồ ạ ờ ủ ổ ự ề hoá đã bùng n s ra đ i c a các công ty, trung tâm try n thông. Đ t n t i, các
ớ ộ ề ầ ớ ổ ả ổ ơ c quan báo chí, truy n thông c n ph i đ i m i. Đ i m i n i dung thông tin và
ổ ứ ộ ờ ư ớ ế ổ đ i m i cách đ a thông tin đ n công chúng. T ch c m t t ặ báo, trang báo ho c
ươ ả ả ừ ề ả ộ m t ch ng tình phát thanh truy n hình v a ph i đ m b o tính chính tr , y u t ị ế ố
ả ắ ự ế ừ ớ ộ ố ề ầ ạ văn hoá, v a ph i g n v i th c t cu c s ng. Tinh th n sáng t o trong ngh báo
ượ ẩ ượ ậ đ ộ ể ả c phát huy cao đ đ s n ph m báo chí đ c công chúng đón nh n.
ứ ị ử ệ ừ ệ ậ ộ Nghiên c u l ch s báo chí Vi t Nam nhìn t góc đ ngh thu t làm báo
ế ệ ườ ữ ướ ể ạ ữ ị ủ c a nh ng th h ng i làm báo tr c đây đã đ l ữ ọ i nh ng bài h c giá tr , nh ng
ủ ữ ệ ề ệ ặ ả ạ kinh nghi m sáng t o c a ngh khi tác nghi p trong nh ng hoàn c nh đ c bi ệ t.
ể ả ư ứ ệ ạ ậ Ngh thu t làm báo nh góp thêm s c m nh trong quá trình chuy n t i thông tin
ứ ị ử ướ ệ ậ ớ t i công chúng. Cho nên nghiên c u l ch s báo chí d i góc nhìn ngh thu t làm
ể ổ ộ ọ ệ ế báo là góp thêm m t góc nhìn đ t ng k t, đánh giá và rút ra bài h c kinh nghi m
ự ề ầ ạ ế kích thích s sáng t o trong ngh báo. Âu cũng là c n thi t.
