Ch−¬ng 1
Gia sóc nhai l¹i khi míi sinh
Dinh d−ìng gia sóc non thùc sù b¾t ®Çu tõ khi tÕ bµo trøng ®−îc thô tinh b¸m vµo
thµnh tö cung. Tuy nhiªn, dinh d−ìng trong thêi kú mang thai sÏ ®−îc th¶o luËn ë
ch−¬ng 6. Gia sóc nhai l¹i khi míi sinh ®· ë vµo giai ®o¹n ph¸t triÓn kh¸ hoµn h¶o.
ë ®©y ph¶i nhí r»ng gia sóc nhai l¹i ®· thuÇn ho¸ ®−îc chän läc tõ c¸c loµi ®éng vËt
hoang d¹i vµ ®éng vËt ¨n thÞt chóng ®· ®−îc chän läc theo h−íng cã thÓ di chuyÓn
nhanh sau khi sinh. Cõu, bª hoÆc h−¬u cã thÓ ch¹y nhanh cïng víi mÑ cña chóng.
Th«ng th−êng tÊt c¶ ®éng vËt nhai l¹i kh¶ n¨ng kh¸ng bÖnh cã ®−îc lµ do chóng
®−îc uèng s÷a ®Çu, kh¶ n¨ng kh¸ng bÖnh cña chóng kh«ng ph¶i cã ®−îc nhê c¸c
kh¸ng thÓ trong m¸u. V× vËy, ®iÒu quan träng lµ gia sóc non ph¶i ®−îc uèng s÷a ®Çu
ngay sau khi sinh cµng sím cµng tèt. NÕu bª, cõu hoÆc dª rÊt yÕu khi sinh ra th× tèt
nhÊt lµ cho chóng uèng s÷a ®Çu b»ng èng th«ng thùc qu¶n ®Ó s÷a xuèng ngay d¹
dµy. Ðp gia sóc yÕu bó hoÆc uèng s÷a ®Çu cã thÓ lµm cho mét l−îng nhá s÷a ®Çu
ch¶y vµo phæi, t¨ng kh¶ n¨ng viªm phæi, ®«i khi viÖc nµy cã thÓ lµm gia sóc chÕt
ngay lËp tøc.
H×nh 1: S÷a ®Çu nªn ®−îc cho uèng b»ng èng th«ng thùc qu¶n tr¸nh s÷a vµo
phæi
H×nh 2: Cõu c¸i sinh ba s¶n xuÊt cïng mét l−îng n¨ng l−îng trong s÷a/kg khèi
l−îng trao ®æi nh− nh− bß cao s¶n
Dinh d−ìng cho gia sóc míi sinh
1
Sau khi ®· ®¶m b¶o r»ng gia sóc non ®· ®−îc uèng s÷a ®Çu, ng−êi ch¨n nu«i ph¶i
lùa chän hoÆc lµ cai s÷a bª hoÆc ®Ó bª bó mÑ. Sù lùa chän nµy chÞu ¶nh h−ëng rÊt
lín bëi lo¹i h×nh s¶n suÊt. Ng−êi s¶n xuÊt s÷a cã thÓ chän c¸ch cai s÷a cho gia sóc
non cµng sím cµng tèt, dï chóng lµ cõu con, dª con hoÆc bª, mÆc dï ®èi víi mét sè
loµi gia sóc nhai l¹i ®· thuÇn ho¸ nh− bß, Ých lîi cña viÖc ®Ó gia sóc non ë víi mÑ
chóng sÏ t¨ng xuèng s÷a ë con mÑ. Thùc tÕ, ë mét sè n−íc ®· cho thÊy r»ng ®Ó bª
víi bß mÑ vµi giê sau khi v¾t s÷a ®· lµm t¨ng c¶ l−îng s÷a b¸n ra vµ tèc ®é sinh
tr−ëng cña bª.
NÕu quyÕt ®Þnh ®Ó gia sóc non bó mÑ kh«ng th× sÏ cã Ýt vÊn ®Ò cÇn quan t©m h¬n
ngoµi viÖc lµm thÕ nµo ®Ó nu«i d−ìng con mÑ tèt. §iÒu ®¸ng nãi ë ®©y lµ trong khi
bß s÷a cã thÓ s¶n xuÊt ®ñ s÷a ®Ó nu«i 5 hoÆc 6 bª con, cõu c¸i nu«i c¸c cõu con
sinh ®«i hoÆc sinh ba th−êng s¶n xuÊt ra cïng mét l−îng n¨ng l−îng trong
s÷a/kg khèi l−îng trao ®æi nh− bß cao s¶n (h×nh 2). Tiªu thô n¨ng l−îng trong s÷a
ë cõu non/kg khèi l−îng trao ®æi cao h¬n so víi bª. Nh− vËy tèc ®é t¨ng träng cña
cõu non: 500 g/ngµy cã thÓ ®¹t ®−îc ®èi víi c¸c gièng cõu lín, trong khi ®èi víi bª
non t¨ng träng Ýt khi cao h¬n 1 kg/ngµy. Nh÷ng ng−êi nu«i cõu v× vËy cÇn biÕt r»ng
khi cõu mÑ ph¶i nu«i 2 hoÆc nhiÒu cõu non th× cõu mÑ cÇn ph¶i ®−îc nu«i d−ìng tèt
nÕu muèn duy tr× tèc ®é t¨ng träng æn ®Þnh ë cõu. Thùc ra, cõu mÑ lµ con vËt ®¸ng
®−îc quan t©m nhiÒu nh− bß s÷a.
Nu«i d−ìng nh©n t¹o
NÕu quyÕt ®Þnh nu«i nh©n t¹o gia sóc non th× cÇn ph¶i t¸ch chóng khái mÑ 24 giê
sau khi sinh. Nguyªn nh©n cña viÖc lµm nµy sÏ ®−îc bµn th¶o kü h¬n khi tËp tÝnh
cña gia sóc non lóc uèng n−íc ®−îc th¶o luËn. NÕu kh«ng t¸ch gia sóc non khái mÑ
v× bÊt cø lý do g×, c¸c tËp tÝnh ®−îc thiÕt lËp sÏ khã thay ®æi. Sai lÇm trong ph¸t triÓn
c¸c tËp tÝnh phï hîp víi ph−¬ng ph¸p cho uèng (x«, m¸ng hoÆc nóm vó) cã thÓ sÏ
¶nh h−ëng nghiªm träng tíi dinh d−ìng cña gia sóc.
§iÒu nµy sÏ trë nªn dÔ dµng h¬n nÕu gia sóc non tõ khi sinh ®−îc ¨n s÷a bét vµ
uèng n−íc tù do (ad libitum). Trong khi viÖc lµm nµy cã thÓ thùc hiÖn víi lîn con
cai s÷a, chóng ta sÏ kh«ng thÓ thùc hiÖn ®−îc ®èi víi gia sóc nhai l¹i. Nguyªn nh©n
lµ do sù kh¸c nhau vÒ cÊu tróc d¹ dµy vµ v× vËy trong cuèn s¸ch nµy cÊu tróc d¹ dµy
cña gia sóc nhai l¹i ë giai ®o¹n cßn non lµ vÊn ®Ò ®−îc ®Æc biÖt quan t©m. D¹ dµy
cña gia sóc míi sinh ®−îc ®−îc m« t¶ ë h×nh 3. D¹ cá lµ c¬ quan chÕ biÕn thøc ¨n
khi tr−ëng thµnh, cã kÝch th−íc rÊt nhá vµ ch−a ho¹t ®éng. Trong khi ®ã d¹ dµy thùc
(d¹ mói khÕ) ph¸t triÓn rÊt m¹nh, kÝch th−íc cña chóng cã thÓ b»ng hoÆc lín h¬n d¹
cá. ë c¸c giai ®o¹n sau, tû lÖ vÒ kÝch th−íc cña c¸c d¹ dµy thay ®æi rÊt nhanh, d¹
cá cã kÝch th−íc lín gÊp 10 lÇn d¹ dµy thùc (d¹ mói khÕ) (H×nh 4).
H×nh 3: D¹ mói khÕ ph¸t triÓn m¹nh khi míi sinh
2
Khi gia sóc non bó s÷a tõ mÑ hoÆc tõ c¸c thiÕt bÞ cho uèng nh©n t¹o nh− nóm vó
hoÆc x«, s÷a sÏ ch¶y trùc tiÕp xuèng d¹ mói khÕ theo c¬ chÕ hoµn chØnh th«ng qua
r·nh thùc qu¶n. Thùc ra, d¹ cá ®· ®−îc ph¸t triÓn tõ phÇn ch×a ra cña thùc qu¶n hoÆc
r·nh thùc qu¶n. NÕu phÇn ch×a ë r·nh thùc qu¶n ®ãng l¹i, r·nh thùc qu¶n vÉn th«ng
víi d¹ mói khÕ. NÕu phÇn nµy më ra thøc ¨n gia sóc ¨n vµo sÏ ®i vµo d¹ cá. NÕu gia
sóc non khi míi sinh cã thÓ ¨n ®−îc s÷a thay thÕ ë d¹ng cøng th× vÒ mÆt dinh d−ìng
còng lµ kh«ng mong muèn v× sÏ cã nhiÒu a xÝt ®−îc t¹o ra trong d¹ cá, g©y ch−íng
h¬i.
H×nh 4: D¹ cá ë gia sóc tr−ëng thµnh lín h¬n 10 lÇn so víi d¹ mói khÕ
S÷a thay thÕ ph¶i ë d¹ng láng ®Ó nu«i gia sóc non (h×nh 5)
H×nh 5: S÷a thay thÓ cho gia sóc non nªn ë d¹ng láng
HuÊn luyÖn gia sóc non uèng tõ thiÕt bÞ nu«i d−ìng nh©n t¹o
Cã hai ph−¬ng ph¸p cung cÊp s÷a thay thÕ. Gia sóc non bó s÷a thay thÓ tõ nóm vó
hoÆc uèng s÷a cã trong m¸ng hoÆc x«. Ph−¬ng ph¸p lùa chän th−êng lµ chän c¸i nµo
tiÖn lîi nhÊt vµ gia sóc non ph¶i ®−îc luyÖn tËp theo ph−¬ng ph¸p Êy. §èi víi gia
sóc nhai l¹i lo¹i nhá nh− cõu vµ dª, dông cô chñ yÕu lµ cho bó b»ng nóm vó
nh©n t¹o trong lóc ®ã dông cô th«ng dông cho bª lµ x« hoÆc m¸ng (h×nh 6). Dùa
vµo b¶n n¨ng bó cña gia sóc non, thu«ng th−êng huÊn luyÖn bª non uèng s÷a tõ x«
b»ng c¸ch cho chóng mót ngãn tay trá cña ng−êi c«ng nh©n ®Æt ë phÝa ®¸y x« s÷a
3
khi cho uèng. Bª non sau ®ã sÏ nhËn thÊy r»ng kh«ng cÇn bó s÷a, s÷a cã thÓ uèng
®−îc tõng ngôm.
Cã mét ®iÒu thó vÞ cÇn l−u ý: ë mét sè gièng bß, huÊn luyÖn cho bª uèng s÷a b»ng
x« gÇn nh− kh«ng thÓ thùc hiÖn ®−îc vµ cho chóng uèng b»ng nóm vó lµ rÊt cÇn
thiÕt. NÕu khã kh¨n trong viÖc huÊn luyÖn ®Ó chuyÓn tõ bó sang uèng tõng ngôm th×
tèt nhÊt lµ sö dông nóm vó chôp ra phÝa ngoµi cña x« cho bª uèng vµ kh«ng cÇn
huÊn luyÖn kÐo dµi. Nh÷ng bª non kh«ng bao giê chÊp nhËn viÖc uèng tõng ngôm
nh− lµ mét sù thay thÕ vó cña mÑ sÏ uèng s÷a kh«ng ph¶i ®Ó th¶o m·n nhu cÇu mµ
®Ó lµm võa lßng ng−êi nu«i chuèng. Nh÷ng bª nµy th−êng lµ nh÷ng bª sinh tr−ëng
kÐm v× s÷a uèng vµo ®i vµo d¹ cá vµ v× thÕ hiÖu qu¶ sö dông sÏ thÊp do ho¹t ®éng
ph©n huû cña vi khuÈn.
H×nh 6: Cõu th−êng uèng s÷a tõ nóm vó trong khi ®ã bª ®−îc huÊn luyÖn ®Ó
uèng s÷a b»ng x«
Cho ®Õn tËn gÇn ®©y ng−êi ta vÉn th−êng chÊp nhËn r»ng thµnh phÇn cña s÷a sÏ thóc
®Èy viÖc ®ãng r·nh thùc qu¶n hoÆc phÇn ch×a cña r·nh thùc qu¶n, r·nh thùc qu¶n
®ãng cña tËp l¹i lµm cho s÷a ®i trùc tiÕp vµo d¹ mói khÕ. Quan niÖm nµy ®· bÞ b¸c
bá vµ tÇm quan träng cña tËp tÝnh ®−îc nhÊn m¹nh. Mét hiÖn t−îng ®· ®−îc biÕt râ
vµ ®−îc gi¶ng dËy trong m«n sinh häc ®ã lµ hiÖn t−îng chã sÏ tiÕt n−íc bät khi nghe
thÊy tiÕng ®éng lóc cho ¨n. HiÖn t−îng nµy ®−îc gäi lµ ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn. ViÖc
®ãng më r·nh thùc qu¶n còng theo c¸ch t−¬ng tù nh− trªn. NÕu thøc ¨n láng ®−îc
®−a vµo r∙nh thùc qu¶n nã sÏ ®i vµo d¹ mói khÕ, nÕu gia sóc ®ang mong ®−îc
uèng s÷a tõ b×nh hoÆc x« mµ gia sóc ®∙ ®−îc lµm quen tõ tr−íc, th× r∙nh thùc
qu¶n sÏ ®ãng l¹i dï gia sócch−a uèng s÷a (h×nh 7). Tuy nhiªn, nÕu gia sóc kh«ng
®−îc chuÈn bÞ lµm quen víi thøc ¨n tõ tr−íc v× chóng ch−a bao giê nh×n thÊy
ng−êi sÏ cho chóng ¨n hoÆc b×nh bó th× thøc ¨n láng sÏ ®i vµo d¹ cá (h×nh 8).
H×nh 7: R·nh thùc qu¶n cã thÓ ®ãng l¹i nhê ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn khi gia sóc
nh×n thÊy ng−êi cho ¨n
4
DÔ dµnh nhËn thÊy hiÖu qu¶ ®ãng më cña r∙nh thùc qu¶n. Mét sè tÝn hiÖu bªn
ngoµi nh− vÉy ®u«i, dôi ®Çu lµ dÊu hiÖu tèt chØ ra r»ng s÷a ®∙ ®i vµo d¹ mói khÕ
(h×nh 9).
H×nh 8: Thøc ¨n láng cã thÓ ®i vµo d¹ cá nÕu gia sóc ch−a nh×n thÊy ng−êi cho
¨n vµ b×nh bó bao giê
S÷a nguyªn chÊt
HiÓn nhiªn lµ s÷a nguyªn chÊt lµ thøc ¨n tèt nhÊt cho gia sóc nhai l¹i khi cßn non;
s÷a nguyªn chÊt cña cïng loµi lµ thÝch hîp nhÊt mÆc dï s÷a bß cã thÓ cho cõu hoÆc
dª con uèng. §«i khi rÊt kinh tÕ ®Ó sö dông s÷a nguyªn chÊt, vÝ dô khi s÷a s¶n xuÊt
nhiÒu h¬n h¹n ng¹ch cho phÐp hoÆc s÷a kh«ng b¸n ®−îc trong thêi kú ®iÒu trÞ bÖnh
b»ng kh¸ng sinh hoÆc s÷a ®Çu. S÷a bß th−êng cã 4% mì, 3,4% protein vµ 4,5%
®−êng lactose. Cho bª bó 2 lÇn mét ngµy lµ c¸ch cã hiÖu qu¶ ®Ó sö dông s÷a nguyªn
5