5 8 NGHIÊN CỨ U - TRAO Đ ổ l
PHÂN Kì VĂN HÓR -
NHÌN T ừ VĂN H ó a
CHÃO ÂCl
TRẦ N THị PHƯ Ơ NG HOA
ài v iế t này đư ợ c gợ i m ở từ bài v iế t
trư ớ c đó củ a G S. N g u yễ n X uân K ính
“V ề việ c phân kì văn hoá V iệ t N am ”* (l).
V iệ c nghiên cứ u văn h o á châu  u cũng đư a
ra nhữ ng vấ n đề tư ơ n g tự , cho p hép chúng
tôi đặ t ra m ộ t tiể u luậ n trìn h b à y về p hân kì
văn ho á châu  u, bao gồ m khái niệ m phân
kì văn hoá cũng như th ự c tiễ n p hân kì văn
hoá, trên cơ sở k hả o sát m ộ t số tài liệ u liên
quan đế n ph ân kì v ăn h o á đư ợ c viế t bằ ng
tiế ng A nh.
1. N gh iên cứ u về p h ân k ì văn h oá ở
châu  u
M ặ c dù ph ân k ì đ ư ợ c coi là rấ t q uan
h ọ n g , đặ c biệ t đố i vớ i nhữ ng n ghiê n cứ u sử
dụ ng p hư ơ ng ph áp luậ n sử họ c, m ộ t số họ c
giả cho rằ n g có rấ t ít công trìn h đi sâu
nghiên cứ u về vấ n đề n à y và n hiề u ý kiế n
khẳ ng đ ị nh p hân kì m a ng n ặ ng tín h “nh ân
tạ o ” và “võ đoán” (D ietrich G erhart, 1956;
A lastair F ow ler, 1972; W illiam Green,
1992; Jam es Parr, 2001; M ica h M atrix,
2004; M att H odges 2010). N hiề u tác giả
cho rằ ng, p h ân kì là đ iề u k hô ng th uậ n vớ i
văn hoá - vố n đư ợ c coi là d òng chả y m an g
tính tự n hiên và đôi k hi lặ p đ i lặ p lạ i.
A lastair Fow ler đư a quan niệ m “b ấ t cứ thờ i
kì lị ch sử nào cũn g tồ n tạ i nhữ ng v ấ n đề củ a
loài n g ư ờ i... v à b ả n chấ t củ a co n ng ư ờ i là
không đổ i trong tiế n trình lị ch sử ”(2), tứ c là
về m ặ t triế t họ c, trong quá khứ cũng như hiệ n
tạ i, con ngư ờ i đề u ph ả i đ ố i diệ n vớ i nhữ ng
vấ n đề giố n g n hau th uộ c về bả n chấ t loài
ngư ờ i. T uy nhiên, tác g iả n ày cũng đ ã nhấ n
m ạ nh sự cầ n th iế t ph ả i có phân kì bở i v ì “có
sự khác b iệ t tro ng h ìn h thứ c và cách thể
hiệ n b ả n chấ t” . T án th ành quan điể m cho
rằ n g nghiên cứ u phân kì là cầ n thiế t,
W illiam G reen n hậ n x ét “lị c h sử là m ộ t quá
trình liên tụ c như m ộ t tấ m vả i không có vế t
nố i, như ng chúng ta sẽ kh ông thể h iể u lị ch
sử vấ n đề m ộ t cách rõ ràng n ế u k hô ng p hân
chia dò ng chả y thờ i g ian củ a n ó ra làm các
th ờ i kì khác nhau. G iờ đây, ngư ờ i ta đẫ thừ a
nhậ n rằ ng biên giớ i thờ i gian là nhữ n g vỏ
bọ c th ông tuệ gây tác độ ng to lớ n đế n nhậ n
th ứ c củ a ch úng ta - đ ế n cách lư u giữ hìn h
ả nh, liên tư ở n g v à ý th ứ c đư ợ c v ề điể m
khở i đầ u v à k ế t th ú c cù a các v ấ n đề ”(3).
N ăm 2004, khi ngh iên cứ u về phân kì lị ch
sừ văn h ọ c ch âu  u, M iah M atrix cho rằ ng
“V iệ c phân kì lị ch sử văn h ọ c là m ộ t công
việ c m ớ i đư ợ c tiế n h ành gầ n đ â y ... V iệ c sử
dụ ng tê n gọ i các thờ i kì v ăn họ c(4) để p hân
tích tác p h ẩ m v ăn họ c n g ày càn g b ị chỉ
tríc h ... T u y nhiên, b ấ t chấ p nh ữ ng chỉ trích
đổ , phân kì v ẫ n là đ iề u cầ n th iế t để h iể u
đư ợ c v ăn bả n, vì nó n hấ n m ạ nh đế n sự khác
biệ t giữ a các v ăn b ả n vớ i n h a u ... Phân kì
còn giúp hiể u đư ợ c bố i cả nh ra đờ i v ăn bả n
v à bố i cả nh sáng tác củ a tác giả ”(5). Trong
kh i n hiề u tác g iả cho rằ ng có thể tiế n hành
m ộ t phâ n kì chu ng cho văn hoá châu Âu,
thì số khác cả m thấ y khó có th ể cho văn
hoá củ a tấ t cả các qu ố c gia châu  u vào
chung m ộ t “g iỏ ” . T ro ng m ộ t ng hiên c ứ u về
phân kì văn họ c Tây B an N ha, Jam es P arr
cho rằ ng “p h ân k ì là m ộ t v ấ n đề đầ y khó
khăn v à đôi khi khô ng th ể thự c hiệ n
đư ợ c”(6). T ác giả n à y cho rằ ng, trong phân
kì văn họ c T ây B an N h a, chỉ cổ thuậ t n gữ
thờ i T rung cổ là kh á rõ ràng, còn các thu ậ t
ng ữ chỉ giai đoạ n sau đó n h ư P hụ c hư ng,
TẠ P CHÍ VHDG s ố 4/2011 5 9
B aroque hay K ỉ ngu yên vàng đề u khó chấ p
nhậ n, vì n hữ ng th u ậ t n g ữ này chỉ có th ể áp
dụ ng vớ i nghệ th u ậ t v à v ăn h ọ c Ý m à thôi.
X ung quanh v iệ c p h ân kì th ơ ca ở châu  u
cũng có n hiề u tranh luậ n, vì n gư ờ i ta không
tìm ra đâu là tiêu chí để phân biệ t các thờ i
kì phát triể n củ a thơ . T heo M icah M attix,
việ c phân chia th ơ ra làm thờ i kì “ lãng
m ạ n” và “h iệ n đạ i” là đề tài đ ã đư ợ c đư a ra
bàn cãi hơ n 50 năm nay ở Â u M ỹ , và đặ c
biệ t, không có cu ộ c tran h luậ n nào sôi nổ i
hơ n xung q uanh tê n gọ i th ờ i kì “hậ u hiệ n
đạ i” . N h ữ ng cách phân kì d ự a vào chế độ
chính trị như “thờ i E lizabeth ” ha y
“V ictoria” h oặ c d ự a vào nh ữ ng th ay đổ i về
văn h oá như “thờ i P hụ c h u ng” hay “K hai
sáng” cũng không h ề có ý ng hĩa vớ i việ c
phân kì th ơ ca. Các n hà nghiên cứ u cho
rằ ng, nhữ ng thay đổ i về chính trị hay xã hộ i
không ả nh hư ở ng tớ i việ c các nhà th ơ viế t
như thế nào(7). T rong khi đó, b ong m ộ t
nghiên cứ u về th ơ ca A nh, Stephanie K uduk
cho rằ ng chính thơ ca đ ã tạ o ra nét đặ c thù
cho thờ i kì V ictoria ở A nh(8). Đ iề u đó có
nghĩa rằ ng, đây là m ộ t thờ i kì văn hoá đặ c
biệ t vớ i dấ u ấ n đ ậ m n ét củ a th ơ c a ... M ặ c dù
còn nhiề u ý kiế n khác nhau v ề v ấ n đề phân
kì văn hoá, các nghiên cứ u cho thấ y, có hai
hư ớ ng tiế p cậ n chính đố i vớ i vấ n đề phân kì:
Thứ nhấ t, là p hân k ì theo đư ờ ng thẳ ng tu yế n
tính (theo trụ c thờ i gian); T hứ hai, là ph ân kì
theo v òng tròn chu kì (tiêu b iể u là N ietzsche
và T oynbee)(9).
N gh iên cứ u c ủ a G S. N gu y ễ n X u ân
K ính cho thấ y, vấ n đề ph â n kì vă n h o á V iệ t
N am đư ợ c rấ t nhiề u tá c giả q uan tâm .
Trong trích dẫ n m à bài v iế t cung cấ p, có thể
thấ y gầ n đủ tê n tu ổ i củ a các nhà nghiên cứ u
văn hoá V iệ t N am tiêu b iể u , gồ m N guy ễ n
K hánh Toàn, N gô Đ ứ c T hị nh, Đ in h G ia
K hánh, T rầ n N g ọ c T hêm , T rầ n Q uố c
V ư ợ ng, L ê V ăn C hư ở ng , C hu X uân D iên,
H oàn g V inh , H uỳnh C ông Bá, chứ ng tỏ
phâ n kì văn hóa là m ộ t nộ i dung quan trọ ng
trong nghiên cứ u v ăn h o á V iệ t N am .
Đ ố i vớ i v ăn h oá ch âu  u, khi đề cậ p
đế n ph ân kì, ng ư ờ i ta thư ờ ng lấ y đố i tư ợ ng
văn họ c, ngh ệ th u ậ t tạ o h ình, âm nhạ c, sân
khấ u, triế t họ c, k hoa họ c - n hư nhữ ng vỏ
bọ c hìn h thứ c để thể h iệ n cho n ộ i h àm văn
hoá. T rong khi đó, v ăn h o á đư ợ c coi là “cố t
lõi củ a tinh th ầ n ”(10), là m ộ t quá trình tổ ng
thể , thì lạ i ít đư ợ c đ ư a ra làm đố i tư ợ ng
phâ n kì. C ụ thể h ơ n, ở châu  u, văn hoá
đư ợ c h iể u như là “nhữ n g dạ ng thứ c củ a
hành vi v à th ó i quen. V ăn ho á là hành vi,
tín ngư ỡ ng, tư du y ,,(11\ D o văn h oá đư ợ c coi
là m ộ t thự c tiễ n ít biế n đổ i, vấ n đề phân kì
văn h o á chấ u  u đư ợ c bàn đế n vớ i m ộ t thái
độ dè dặ t. T hư ờ ng khi nói đế n phân kì, khái
niệ m văn h oá đã bao h àm cả yế u tố văn
m inh, trong đó, văn h o á đư ợ c h iể u như là
“văn ho á tinh thầ n ” v à v ăn m inh đư ợ c hiể u
như “v ăn h oá v ậ t chấ t v à k ĩ thu ậ t” . Ở đây,
văn m inh khô ng phả i là khái niệ m đố i lậ p
vớ i vãn ho á m à là m ộ t p hầ n củ a văn hoá, là
điề u kiệ n đầ u tiên củ a v ăn hoá. Theo quan
điể m này, v ăn m inh tạ o ra cơ sở v ậ t chấ t cho
văn h o á phát triể n, là cái vỏ bọ c bên ngoài
cùa văn hoá(l2). Tron g khi đó, v ăn hoá là
“linh hồ n”, là nộ i dung bên trong.
GS. N guyễ n X u ân K ín h có đề cậ p đế n
m ộ t số th uậ t ngữ chỉ th ờ i gian trong nghiên
cứ u phân kì n ói ch ung v à phân kì văn h oá
nói riêng(13).
Tư ơ ng tự , trong các công trìn h viế t
bằ ng tiế n g A nh , th u ậ t n g ữ đư ợ c sử dụ ng
ph ổ biế n n hấ t là period (thờ i kì), bả n thân
từ periodization (phân kì) cũng sử dụ ng gố c
từ này. N goài ra, m ộ t từ x uấ t h iệ n sớ m hơ n
là epoch c ũn g đư ợ c sử dụ ng vớ i ý nghĩa
tư ơ ng tự , tu y tầ n số xu ấ t hiệ n tro ng các văn
bả n ít hơ n. T ừ age (kỉ nguyên, thờ i đạ i) để
6 0 NGHIÊN CỨ U - TRAO Đ ổ l
chỉ m ộ t thờ i kì đặ c biệ t trong lị ch sử n h ư
the Golden Age (K ỉ n guy ên vàng), the
Bronze Age (thờ i đạ i đồ đồ n g), the M iddle
Ages (thờ i T rung cổ ), the Prehistoric Age
(thờ i T iề n sử ). T ừ era (kỉ nguyên, thờ i đạ i)
để chỉ m ộ t thờ i kì lị ch sử chị u ả nh hư ở ng
củ a n hữ ng tác n hân đặ c biệ t h ay n hữ ng đ iề u
kiệ n x ã hộ i đặ c biệ t, ch ẳ ng h ạ n M eiji era
(thờ i M inh T rị )(14). T ro ng các ch uyên khả o,
nhiề u tác giả vẫ n sử dụ ng th uậ t ngữ era để
chỉ nh ữ ng giai đoạ n m à họ coi là có d ấ u ấ n
văn hoá đặ c biệ t. C hẳ ng hạ n, có tác giả đã
dùng từ n ày để chỉ giai đoạ n từ đầ u thể kỉ
X V đế n cuố i th ế kỉ X V II trong văn h oá
châu  u, vì sự liên q uan củ a nó đ ế n các k ĩ
thuậ t tiế p n hậ n v à thể hiệ n hình ả nh(15).
2. T iêu chí xác đị nh m ố c th ờ i gian
tron g p hân kì vãn h oá
M ộ t trong nhữ ng câu hỏ i đầ u tiên đự ơ c
đư a ra ư o n g ng hiên cứ u về p hân kì là “tiêu
chí để xác đị nh m ố c thờ i gian cho từ ng thờ i
kì là gì?” . T rong tiể u luậ n về p hân kì lị ch sử
châu Âu, G reen cho rằ ng, v ãn h o á cũng là
m ộ t trong nhữ ng tiêu chí quan trọ ng để xác
đị nh ranh giớ i giữ a các th ò i kì lị ch sử . Tác
giả này viế t: “D o các k hía cạ nh khác nh au
củ a đờ i số ng loài ng ư ờ i - chính trị , kin h tế ,
nhân khẩ u, văn h o á - có tố c độ th ay đổ i khác
nhau, các nhà sử họ c p hả i xác đị nh khía
cạ nh nào cầ n đư ợ c ư u tiên h ơ n cả trong việ c
phả n ánh hiệ n thự c củ a quá kh ứ ” .
Lị ch sử ch âu  u thư ờ ng đư ợ c p hân
chia thành b a th ờ i kì chính là: thờ i c ổ đạ i
(ancient), T rung đạ i (m edieval) và H iệ n đạ i
(m odem ). V iệ c ph â n chia n ày h o àn toàn
m ang tín h chấ t .biên n iên v à thư ờ ng đư ợ c sử
dụ ng tro ng các trư ờ ng đạ i họ c để tiệ n cho
việ c giả ng d ạ y họ c tậ p. N goài ra, n hiề u nhà
nghiên cứ u d ự a vào lí thuy ế t về các hìn h
thái k inh tế x ã hộ i củ a M arx làm cơ sở xác
đị nh các giai đ oạ n trong sự ph át triể n củ a
x ã hộ i châu  u. Sự p hân c hia n ày khôn g chỉ
phả n ánh các m ố i quan hệ kin h tế m à còn
“thay đổ i cả cấ u trú c th ự c th ể củ a châu Ầ u,
tâm lí x ã hộ i, m ô h ình thiế t chế và phư ơ ng
thứ c vư ơ n ra th ế giớ i bên ngoài củ a châu
lụ c n ày”(16). K hi nói đế n thờ i kì Ph ong kiế n
hay thờ i kì T ư b ả n chủ n gh ĩa, tron g tâm trí
m ọ i ngư ờ i kh ông chỉ h ìn h dung ra nhữ ng
biế n đổ i về phư ơ n g thứ c sả n xu ấ t m à cả các
m ố i quan hệ v ăn h oá - x ã h ộ i tron g đó. Tuy
nhiên, lí th uy ế t c ủ a M arx bị coi là m ang
tính hệ thố ng phổ quát, nó kh ôn g đạ i diệ n
cho nhiề u vù ng ở châu  u.
N hiề u nh à n g hiên cứ u đ ã lự a chọ n
nh ữ ng tiêu ch í m ang tín h cụ th ể hơ n v à
phả n án h đ ặ c trư n g riêng củ a thờ i đạ i ở
từ ng vùng đ ấ t khác n hau n hư ng lạ i có
nh ữ ng điể m tư ơ ng đồ ng để tạ o nên biế n đổ i
chung. Ở đây, v ăn ho á đã cấ t lên tiế ng nói.
C hẳ ng hạ n, xung q uanh m ố c năm 1500,
ngư ờ i ta đã lự a ch ọ n n h ữ ng “b iế n cố ” sau
để cho rằ n g ch âu Ầ u b ư ớ c vào m ộ t thờ i kì
H iệ n đạ i, chấ m d ứ t thờ i T rung cổ : thuyế t
đị a tâm củ a P to lem e bị lung lay, ngh ề in bắ t
đầ u phát triể n, C o lum bu s p h át hiệ n châu
M ỹ , Bồ Đ ào N ha m ở đư ờ ng b iể n tớ i Ấ n
Đ ộ , cả i cách T in lành, C onstantinople rơ i
vào tay T hổ N h ĩ K ỳ, các vư ơ ng quố c Pháp,
T ây B an N h a v à A nh liên k ế t vớ i nhau. R õ
ràng, nh ữ ng “biế n cố ” nà y kh ông cho ta
thấ y h oặ c chỉ th ấ y rấ t ít b iế n đổ i củ a
“phư ơ ng thứ c sả n x uẩ t” h ay “quan hệ sả n
xu ấ t” m à chỉ th ây châu  u đang dầ n có
nh ữ ng q uan n iệ m m ớ i về thế giớ i và v ũ trụ ,
v à bắ t đầ u x ác lậ p n hữ n g giá trị m ớ i.
T rong ng hiên cứ u về p h ân kì, ngư ờ i ta
thư ờ n g đào sâu tìm h iể u n hữ ng sự kiệ n nói
trên để thấ y đư ợ c b ư ớ c chu yể n tro ng xã hộ i
châu Ầ u, tro ng đó, nh ữ n g y ế u tố văn ho á
đư ợ c xem xét: qua n điể m m ớ i về v ũ trụ , cài
cách T in lành v à bao trù m lên cả là nhậ n
TẠ P CHÍ VHDG s ố 4/2011 61
thứ c về tô n giáo h ay là sự rờ i bỏ các họ c
thuyế t tôn giáo giáo điề u, đư a ch âu  u
chuyể n sang m ộ t thờ i kì m ớ i - thờ i kì củ a tư
duy độ c lậ p và sán g tạ o. Đ ặ c biệ t, ng hệ
thu ậ t đã đóng m ộ t vai trò quan trọ n g trong
việ c chuyể n lị ch sử châu  u sang thờ i hiệ n
đạ i, đó là sự b ắ t đầ u củ a thờ i k ì P hụ c hư ng
(Renaissance). N go ài ra, yế u tố tiế p biế n
văn hoá (cross cultural) cũng đư ợ c coi là
tác nh ân làm b iế n đổ i diệ n m ạ o văn h oá v à
tạ o ra m ộ t th ờ i kì v ăn hoá m ớ i. Jerry
B entley, tro ng m ộ t ngh iên cứ u về p hân kì
văn hoá, đã nh ìn n h ậ n vai trò quan trọ ng
củ a tiế p biế n văn hoá: “T ừ x ư a tớ i nay, tiế p
biế n văn h oá có ý nghĩa n h ấ t đ ị nh để ph ân
biệ t về chính trị , x ã hộ i, kin h tế , văn h o á đố i
vớ i các d ân tộ c tham gia vào qu á trình này.
C hính vì thế , tiế p biế n v ăn h oá đ óng góp
cho việ c ph ân kì lị ch sử từ góc độ to àn cầ u.
N goài ra, nế u lấ y tiế p b iế n văn hoá làm tiêu
chí để phân kì, các n h à sử họ c có thể tránh
đư ợ c v iệ c phân kì dự a v ào thu yế t lấ y tộ c
ngư ờ i làm tru ng tâm n hư trư ớ c đây ch úng
ta vẫ n coi việ c xác lậ p cấ u trúc thế giớ i là
theo kin h n gh iệ m củ a m ộ t số dân tộ c. C ác
họ c giả cho rằ ng, lị ch sử là sả n p hẩ m củ a sự
tư ơ ng tác giữ a các dân tộ c trên toàn thế
giớ i”~17)
GS. N gu yễ n X u ân K ín h cũng đã đề
xuấ t phân kì v ăn h oá V iệ t N am dự a vào tiêu
chí tiế p biế n văn hoá, chẳ ng hạ n, thờ i kì
B ắ c thuộ c vớ i tiế p b iế n v ăn h oá vớ i Trung
H oa, Ấ n Đ ộ hoặ c tiế p biế n, giao lư u v ăn
hoá giữ a V iệ t N a m v à Â u T â y thờ i kì C ậ n -
H iệ n đạ i. Đ ố i v ớ i văn h o á châu  u, tiế p
biể n văn hoá có m ộ t ý n g h ĩa kh ông nhỏ đố i
vớ i ph ân kì văn hoá.
Tác giả Jerry B en tley cho rằ ng, lị ch sử
loài ngư ờ i có sáu thờ i kì lớ n v à ’“sự phân
chia th àn h nh ữ ng th ờ i kì n à y đề u chị u" tác
độ ng củ a các tư ơ n g tác tiế p b iế n văn h oá có
ả nh hư ở ng đ ế n các đ ư ờ ng p hân chia ranh
giớ i giữ a các x ã hộ i v à vù ng v ăn hoá”(18).
Sáu thờ i kì m à B en tley đư a ra là:
1) T hờ i kì củ a nh ữ n g x ã h ộ i sơ khai
(năm 3 500 - n ăm 2 000 T r C N );
2) T hờ i kì các nề n văn m in h cổ đạ i
(năm 2000 - n ăm 500 T r C N );
3) Th ờ i kì củ a các nề n v ăn m inh cổ
điể n (năm 500 T r C N - n ăm 500 sau CN );
4) T hờ i kì h ậ u cổ điể n (năm 500 - năm
1000 sa u C N );
5) T hờ i kì củ a các đế chế liên khu vự c
(năm 1000 - năm 1500 sau CN );
6) Thờ i k ì hiệ n đạ i (năm 1500 đế n hiệ n
nay).
Theo B entley , tiế p b iế n văn h o á tác
độ ng đế n các h oạ t độ ng củ a loài ngư ờ i từ
thờ i sơ khai củ a lị ch sử , vớ i nhữ ng luồ n g di
cư kh ổ ng lồ d iễ n ra ữ ê n nhữ ng vù ng lãnh
thổ rộ ng lớ n. D ự a vào phân tích đặ c đ iể m
v à ph ân bố các hệ ngô n ngữ , các họ c giả
cho rằ n g, quá trình di cư tạ o ra nhữ n g tiế p
xúc văn h o á từ th ờ i tiề n sử (19). N ghiên cứ u
cùa B entley cho thấ y , tiế p b iế n v ăn hoá có
vai trò quan trọ ng khô ng chỉ như m ộ t trong
nh ữ ng y ế u tố cấ u th à n h n ên lị ch sử , m à còn
là độ ng lự c thú c đẩ y lị ch sử vớ i nhữ ng m ứ c
độ khác nhau, tạ o th à nh nhữ ng thờ i kì phát
triể n khác nhau.
M ặ c dù việ c lấ y v ăn h o á làm tiêu chí
phâ n k ì lị ch sử châu  u đư ợ c nhiề u tác giả
tán thành, n h ư ng đố i v ớ i v ấ n đề p hân kì văn
hoá thì dư ờ ng n hư v ẫ n còn n hiề u tranh luậ n
v à như trên đ ã đề cậ p, th ư ờ n g th ì ngư ờ i ta
lấ y đố i tư ợ n g p hân kì là lị ch sử n ghệ thuậ t,
văn họ c, sân khấ u. V à c âu hỏ i “tiêu chí nào
để p hân k ì?” lạ i đư ợ c đặ t ra. A lastair
6 2 NGHIÊN CỨ U - TRAO Đ ổ l
Fow ler có liệ t k ê m ộ t số tiêu chí để p hân kì
nghệ th uậ t châu  u, tro ng đó có nhắ c tớ i
thuyế t ductus củ a P raz v à các chuẩ n m ự c
củ a G om brich; các lí th u yế t về p hả n ánh x ã
hộ i v à tiế n bộ k ĩ thuậ t; v à lí thuyế t củ a
nhóm Zeitgeist. Q uan điể m ductus củ a Praz
cho rằ n g “m ỗ i th ờ i k ì có m ộ t dạ ng chữ viế t
đặ c thù... và n ó cho th ấ y đặ c điể m , th ậ m chí
diệ n m ạ o, cũn g tư ơ n g tự n h ư ta lấ y m ộ t
m ẩ u xư ơ ng h oá th ạ ch để tái hiệ n lạ i to àn bộ
con vậ t”(20). Q uan đ iể m n à y là sự tiế p nố i
họ c thuyế t củ a O sw ald Spengler: “có thể
dùng nh ữ n g chi tiế t v ụ n vặ t c ủ a các đư ờ ng
trang trí, kiế n trúc, ch ữ viế t để tái hiệ n lị ch
sử củ a hàng thế kỉ ”(21). T rong khi đó, nhóm
Z eigeist chỉ chú trọ ng đế n cố t lõi tin h thầ n
củ a các p ho ng trào, củ a cả m ộ t thờ i kì h ay
các trào lư u v ăn hoá, bấ t ch ấ p hìn h thứ c thể
hiệ n là gì. Q uan điể m n ày có ả nh h ư ở n g rấ t
lớ n đố i vớ i ng hiên cứ u p h ân kì. N ó đòi hỏ i
phả i ph át hiệ n đư ợ c ý nghĩa v à tin h thầ n
củ a từ n g thờ i kì lị ch sử .
K hi nghiên cứ u về lị c h sử sân khấ u
châu  u, T hom as P ostlew ait đ ư a ra m ộ t số
tiêu chí phân k ì sân k h ấ u m à chúng tôi cho
là m ang tính tổ n g hợ p. T heo tác giả này, có
ba cách để phân kì sân khấ u:
1) D ự a vào p h ân tích th ể loạ i sân k hấ u
(bi kị ch, hài kị ch...);
2) D ự a vào ả n h h ư ở n g củ a m ộ t n h ân
vậ t có tầ m quan trọ n g đặ c biệ t (thờ i kì
Shakespeare, G arrick, Irvin g...);
3) D ự a vào p h ân kì củ a các lĩnh vự c
khác như lị ch sử , lị c h sử vă n họ c, lị ch sử
nghệ th uậ t (th ờ i T ru ng cổ , Phụ c hư ng,
B aroque, H iệ n đạ i).
N go ài ra, tác giả T h om as P ostlew ait
cho rằ ng, có thể dự ạ vào rấ t n h iề u tiêu chí,
chẳ ng h ạ n như :
1) C ác đế chế v à th ể chế chín h trị : A i
cậ p, A then, H ellen, L a M ã, L a M ã th ầ n
th ánh, H ap sbu rg, G eorgia, S a hoàn g, cộ ng
sả n...;
2) C ác triề u đạ i q uân chủ : Elizabeth,
sân k hấ u trong cu ng V u a L ouis X IV , Thờ i
kỳ k hôi phụ c chế độ quân chủ ở A nh
(restoration 1660), th ờ i V ictoria, thờ i
E dw ard...;
3) C ác th ờ i k ì tru yề n thố ng: c ổ điể n,
T ru ng cổ , Phụ c hư ng, K hai sáng, h iệ n đạ i;
4) D ự a vào các th u ộ c tín h sân khấ u: sơ
khai, lễ nghi, lễ hộ i, trư ờ n g phái kiể u cách
(m annerism ), tân cổ điể n, tru yề n thố ng,
am ateur (không ch uyên), chuy ên nghiệ p, tư
sả n, công nhân, đạ i chú ng (pop);
5) T ôn giáo: T h iên C h úa giáo, D o T hái,
T in lành, thế tụ c;
6) C ác trư ờ ng phái triế t họ c: Stoic
(khắ c kỉ ), k in h việ n, n h ân văn, du y lí, cá
nhâ n chủ n ghĩa, th u y ế t tư ơ ng đố i, thuyế t
ph i lí, h iệ n sinh;
7) Th eo b iê n niên: th ế kỉ th ứ năm ,
quatrocento (thế kỉ X V ), th ế kỉ X V II, thậ p
kỉ 1890, sân k h ấ u giữ a hai cuộ c chiế n (từ
1918 đế n 1938);
8) Theo thể chế (tôn giáo, chín h trị , xã
hộ i v à kinh tế ): n hà thờ , phong kiế n, các
nhà h át cu ng đình, tư bả n, cộ ng sả n;
9) C ác hìn h th ái hỗ trợ : tăng lữ , th ợ thù
công, d ân đô thị , n h à nư ớ c, m ạ n h thư ờ ng
quân, thư ơ ng m ạ i;
10) Ph ân k ì theo trào lư u nghệ th u ậ t và
văn họ c: lãng m ạ n, tự nh iên, avant-gard
(tiên phong), biể u hiệ n, h iệ n đạ i, h ậ u hiệ n
đạ i;
11) Các k iể u k hán giả : quý tộ c, b ình
dân, dân gian , tư sả n, đạ i chúng, thư ợ ng
lư u;