Bài 24
LIỆT MẶT NGUYÊN PHÁT
MỤC TIÊU
1. Nªu ®ưîc yÕu tè dÞch tÔ häc cña liÖt mÆt nguyªn ph¸t.
2. LiÖt kª ®ưîc triÖu chøng l©m sang chÈn ®o¸n liÖt mÆt nguyªn
ph¸t.
3. LiÖt kª ®ưîc nh÷ng bÖnh lý cÇn chÈn ®o¸n ph©n biÖt víi liÖt mÆt
nguyªn ph¸t.
4. Tr×nh bay va gi¶i thÝch ®ưîc c¬ së lý luËn cña viÖc ®iÒu trÞ.
1 . §¹I Cư¬NG
1.1. §Þnh nghÜa
LiÖt mÆt nguyªn ph¸t la liÖt ngo¹i biªn toan bé nöa bªn mÆt,
nguyªn
nh©n chưa râ, cã khëi ®Çu ®ét ngét va ®a phÇn cã tiªn lưîng tèt.
1.2. DÞch tÔ häc
LiÖt mÆt nguyªn ph¸t la thÓ bÖnh thưêng gÆp nhÊt trong c¸c lo¹i
liÖt mÆt
ngo¹i biªn, cßn ®ưîc gäi la liÖt Bell’s (Bell’s palsy). Tû lÖ m¾c
bÖnh (IR) kho¶ng
23/100000/n¨m hay 1/60 - 70 ngưêi trong suèt cuéc ®êi cña hä.
2. NGUYªN NH©N Va C¬ CHÕ BÖNH SINH
2.1. Theo y häc hiÖn ®¹i
2.1.1. Gi¶i phÉu häc
Nh©n d©y thÇn kinh mÆt (sè VII) b¾t ®Çu tõ phÇn thÊp cña cÇu n·o.
Sau
khi vßng qua nh©n d©y thÇn kinh vËn nh·n ngoai (sè VI), d©y thÇn
kinh mÆt
chui ra khái th©n n·o (ë r·nh cÇu - hanh n·o).
Sau khi rêi th©n n·o, d©y thÇn kinh mÆt, cã kÌm theo d©y phô
Wrisberg
(d©y VII bis, chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ c¶m gi¸c), ®éng m¹ch va ®¸m rèi
tÜnh m¹ch,
ch¹y xuyªn qua xư¬ng ®¸ trong mét èng xư¬ng: vßi Fallope
(aqueduc de
Fallope).
420
Copyright@Ministry Of Health
èng xư¬ng nay cã h×nh cña lưìi lª c¾m ®Çu sóng. V× thÕ, ®o¹n d©y
thÇn
kinh mÆt ®ưîc chia ra lam 3 phÇn: h¹ch gèi (®o¹n thÇn kinh n»m
gi÷a ®o¹n 1
va 2) la n¬i nhËn nh÷ng sîi c¶m gi¸c cña d©y phô Wrisberg, ®ång
thêi còng la
n¬i xuÊt ph¸t sîi thÇn kinh ®¸ n«ng lín; ë ®o¹n thø 3 cña d©y thÇn
kinh mÆt,
xuÊt ph¸t tõ thõng nhÜ (chorda tympani). Sîi nay sau khi ch¹y
xuyªn qua hép
nhÜ, sÏ nèi víi d©y thÇn kinh lưìi.
D©y thÇn kinh mÆt chui ra khái xư¬ng ®¸ ë lç chòm, tiÕp tôc ®i vao
vïng
mang tai va ph©n thanh 2 nh¸nh tËn cïng ph©n bè cho c¸c c¬ vïng
mÆt.
2.1.2. Sinh lý häc
Chøc n¨ng cña d©y thÇn kinh mÆt bao gåm:
ư Chøc n¨ng vËn ®éng: d©y thÇn kinh mÆt ph©n bè ®Õn tÊt c¶ c¬ ë
mÆt (trõ
c¸c c¬ th¸i dư¬ng, c¬ nhai va c¬ ch©n c¸nh bưím) va cã ¶nh
hưëng ®Õn
thÝnh gi¸c víi viÖc tham gia vao vËn ®éng c¬ cña xư¬ng ®e.
ư Chøc n¨ng c¶m gi¸c: d©y thÇn kinh mÆt nhËn c¶m gi¸c cña loa
tai va èng
tai ngoai, vïng sau tai, vßi Eustache va 2/3 trưíc lưìi.
ư Chøc n¨ng gi¸c quan: d©y thÇn kinh mÆt chÞu tr¸ch nhiÖm vÞ gi¸c
cña
2/3 trưíc cña lưìi (th«ng qua d©y thÇn kinh lưìi va thõng nhÜ).
ư Chøc n¨ng vËn m¹ch va bai tiÕt: d©y thÇn kinh ®¸ n«ng lín ph©n
bè ®Õn
c¸c tuyÕn lÖ (th«ng qua trung gian cña h¹ch Gasser). Thõng nhÜ
chÞu
tr¸ch nhiÖm viÖc bai tiÕt nưíc bät cña h¹ch dưíi ham va dưíi
lưìi.
C¬ chÕ bÖnh sinh cña liÖt mÆt nguyªn ph¸t chưa râ rang. Trưíc
®©y, vai
trß cña l¹nh ®ưîc ®Ò cËp ®Õn qua:
+ C¬ chÕ m¹ch m¸u: do co th¾t nh÷ng ®éng m¹ch ch¹y theo d©y
VII
trong vßi Fallope dÉn ®Õn phï va viªm ph¶n øng cña d©y VII. Phï
nÒ
lam d©y bÞ chÌn Ðp trong khung xư¬ng cña vßi Fallope.
+ C¬ chÕ nhiÔm trïng: v× nhËn thÊy cã vÎ trong vai trưêng hîp liÖt
mÆt
nguyªn ph¸t cã liªn quan ®Õn nhiÔm virus. §©y la trưêng hîp tæn
thư¬ng viªm trùc tiÕp d©y VII va vai trß cña l¹nh ®ưîc cho la t¹o
thuËn cho sù ph¸t triÓn cña virus x©m nhËp tõ vïng häng hÇu lªn
vïng Fallope. Tuy nhiªn, nh÷ng gi¶i phÉu tö thi cña nh÷ng c«ng
tr×nh
nghiªn cøu sau nay cho thÊy kh«ng cã nh÷ng thay ®æi ®¸ng ghi
nhËn,
kh«ng cã nh÷ng ph¶n øng viªm như thưêng gi¶ ®Þnh trưíc ®©y.
2.2. Theo y häc cæ truyÒn
Theo YHCT, liÖt mÆt ngo¹i biªn ®· ®ưîc m« t¶ trong nh÷ng bÖnh
danh
khÈu nh·n oa ta tróng phong nuy chøng.
Nguyªn nh©n g©y bÖnh:
421
Copyright@Ministry Of Health
422
ư Ngo¹i nh©n: thưêng la phong han, phong nhiÖt thõa lóc tÊu lý s¬
hë x©m
nhËp vao c¸c kinh dư¬ng ë ®Çu va mÆt.
ư BÊt néi ngo¹i nh©n: do chÊn thư¬ng ë vïng ®Çu mÆt g©y huyÕt ø
l¹i ë c¸c
l¹c trªn.
Nh÷ng nguyªn nh©n nay lam cho khÝ huyÕt cña l¹c m¹ch vïng ®Çu
mÆt
bÞ c¶n trë hoÆc bÞ t¾c l¹i, g©y nªn chøng nuy (yÕu liÖt), cã thÓ kÌm
theo tª va
®au (kh«ng th«ng th× ®au).
H×nh 24.2. S¬ ®å nguyªn nh©n va c¬ chÕ bÖnh cña liÖt mÆt
3. CHÈN §O¸N
3.1. Theo y häc hiÖn ®¹i
BÖnh khëi ph¸t ®ét ngét, triÖu chøng liÖt xuÊt hiÖn hoan toan
thưêng
trong vßng 48 giê.
ư Cã thÓ ®au sau tai trưíc ®ã 1 - 2 ngay, cã thÓ kÌm ï tai, thưêng
ch¶y
nưíc m¾t sèng.
