Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Dạy học một số chủ đề của chương Chất rắn và chất lỏng. Sự chuyển thể theo hướng phát triển và phát huy năng lực của học sinh

Chia sẻ: Buctranhdo Buctranhdo | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:81

Thêm vào BST

Báo xấu

40
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích của sáng kiến là xây dựng được hoạt động trải nghiệm gắn với thực tiễn nhằm đổi mới phương pháp giảng dạy, phát triển năng lực tự học, tự nghiên cứu, phát huy hoạt động trải nghiệm của học sinh trên cơ sở sự hướng dẫn của giáo viên, từ đó giúp học sinh thấy được ý nghĩa của môn học và yêu thích môn học, đam mê và sáng tạo trong nghiên cứu khoa học. Đề xuất nội dung và quy trình dạy học một số chủ đề của chương “Chất rắn và chất lỏng. Sự chuyển thể’’ theo hướng phát triển và phát huy năng lực của học sinh thông qua hoạt động trải nghiệm và kết hợp với các kỹ thuật dạy học tích cực.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Dạy học một số chủ đề của chương Chất rắn và chất lỏng. Sự chuyển thể theo hướng phát triển và phát huy năng lực của học sinh

MỤC LỤC MỤC LỤC ............................................................................................................. 0 PHẦN I: ĐẶT VẤN ĐỀ ........................................................................................ 1 I. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI ...................................................................................... 1 III. ĐỐI TƯỢNG, THỜI GIAN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ................. 2 IV. PHẠM VI NGHIÊN CỨU ............................................................................... 3 V. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU .............................................................................. 3 VI. GIẢ THUYẾT KHOA HỌC ............................................................................ 4 VII. ĐÓNG GÓP MỚI CỦA ĐỀ TÀI .................................................................... 4 PHẦN II: GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ ......................................................................... 6 I. CƠ SỞ LÝ LUẬN .............................................................................................. 6 1. Hiểu về kỹ thuật dạy học .................................................................................... 6 1.1. Kỹ thuật khăn trải bàn: .................................................................................... 6 1. 2. Kỹ thuật dạy học theo trạm ............................................................................. 7 1. 3. Kĩ thuật "Lược đồ tư duy" ............................................................................ 11 2. Tổng quan về hoạt động trải nghiệm trong dạy học .......................................... 13 2. 1. Khái niệm hoạt động trải nghiệm .................................................................. 13 2. 2. Đặc điểm hoạt động trải nghiệm ................................................................... 14 2. 3. Nguyên tắc xây dựng mô hình hoạt động trải nghiệm ................................... 14 2. 4. Tầm quan trọng của hoạt động trải nghiệm trong nhà trường THPT ............. 14 II. CƠ SỞ THỰC TIỄN ....................................................................................... 15 1. Thực trạng của việc vận dụng các phươg pháp, kỹ thuật dạy học tích cực, tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học vật lý ở trường THPT ......................... 15 1. 1. Đối với học sinh ........................................................................................... 16 1.2. Đối với giáo viên ........................................................................................... 17 2. Xây dựng một số chủ đề dạy học theo định hướng phát triển năng lực chương “Chất rắn và chất lỏng. Sự chuyển thể” ................................................................ 18 2.1. Phân tích đặc điểm nội dung chương “Chất rắn và chất lỏng. Sự chuyển thể” chương trình THPT .............................................................................................. 18 2.2 Tổ chức dạy học một số chủ đề của chương “ Chất rắn và chất lỏng. Sự chuyển thể” theo định hướng phát triển và phát huy năng lực cho học sinh ..................... 19 Chủ đề 1: CHẤT RẮN ......................................................................................... 19 Chủ đề 2: CÁC HIỆN TƯỢNG BỀ MẶT CỦA CHẤT LỎNG ............................ 31 Chủ đề 3: SỰ CHUYỂN THỂ CỦA CÁC CHẤT ............................................... 41 III. KẾT QUẢ THỰC NGHIỆM .......................................................................... 59 PHẦN III. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ............................................................ 63 1. KẾT LUẬN ..................................................................................................... 63 2. KIẾN NGHỊ ..................................................................................................... 64 3. HƯỚNG PHÁT TRIỂN CỦA ĐỀ TÀI ............................................................ 64 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 66 PHẦN IV: PHỤ LỤC ........................................................................................... 67
PHẦN I: ĐẶT VẤN ĐỀ I. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI Đổi mới phương pháp dạy học là nhiệm vụ quan trọng, bức thiết đang từng bước được phổ biến, thực hành rộng rãi đối với tất cả các giáo viên. Đây là một nhiệm vụ không hề dễ dàng đòi hỏi bản thân mỗi giáo viên phải chăm chỉ, tìm tòi và say mê sáng tạo. Biến mỗi bài học, giờ học trở thành niềm yêu thích, háo hức đón chờ của học sinh là nhiệm vụ mà mỗi thầy cô giáo cần phải thực hiện. Thông qua việc tổ chức các hoạt động dạy học, giáo viên cần sự học hỏi, kinh nghiệm, sự khéo léo để đạt được mục đích, yêu cầu của bài học - thông qua đó giúp học sinh phát triển các phẩm chất, năng lực theo định hướng chương trình phổ thông mới. Việc sử dụng linh hoạt, hợp lý các kỹ thuật dạy học tích cực giáo viên sẽ giúp học sinh thêm hứng thú, yêu thích môn học, hình thành tốt nhất các phẩm chất, năng lực cần thiết: Yêu nước, trung thực, chăm chỉ, nhân ái, trách nhiệm…. Năng lực ngôn ngữ, năng lực thẩm mỹ, giao tiếp và hợp tác, tự chủ và tự học, giải quyết vấn đề và sáng tạo……… Một trong những giải pháp góp phần nâng cao chất lượng dạy học Vật lý là tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học. Hoạt động học tập trải nghiệm là hình thức gắn học tập với thực tiến, gắn giáo dục trong nhà trường và giáo dục ngoài xã hội. Đây là một hình thức tổ chức dạy học tạo điều kiện cho học sinh có những trải nghiệm mới mẻ, góp phần hình thành các năng lực, kĩ năng làm việc nhóm, kĩ năng sưu tầm, phát triển năng lực người học. Mặt khác Vật lý là môn học thuộc lĩnh vực khoa học thực nghiệm, các kiến thức Vật lý là một chuỗi có mỗi quan hệ chặt chẽ với nhau được phát hiện trong qui trình trải nghiệm thực tế. Vì vậy việc lồng ghép các hoạt động trải nghiệm vào dạy học giúp cho việc tiếp thu kiến thức của học sinh đạt hiểu quả cao hơn. Đổi mới phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá theo định hướng phát triển năng lực của người học đang là nhiệm vụ bức thiết và vô cùng quan trọng của giáo dục phổ thông nước ta trong giai đoạn hiện nay. Dạy học Vật Lý gắn với thực tiễn đời sống là một trong số những nhiệm vụ quan trọng của người giáo viên Vật lý - Đó là chìa khóa tối ưu để mở ra niềm yêu thích môn học đối với học sinh, là yếu tố cốt lõi quyết định sự thành công của việc dạy và học. Điều này đòi hỏi sự chăm chỉ nghiên cứu tìm tòi, sự sáng tạo và không ngại khó của người giáo viên Là giáo viên tâm huyết với nghề chúng tôi cũng trăn trở phải làm như thế nào để công việc dạy học của mình thật sự mang lại những niềm vui, những giá trị đích thực cho cả người học và người dạy. Hiểu được xu thế và cả những đòi hỏi của xã hội đối với công dân nói chung và người lao động trong xã hội hiện tại và tương lai nói riêng chúng tôi luôn mong muốn giúp học sinh của mình hình thành và phát triển tốt nhất những kỹ năng và năng lực cần thiết để phục vụ tốt nhất cho quá 1
trình hòa nhập và phát triển sau này của các em trong cuộc sống và trong lao động sản xuất. Với suy nghĩ và mong muốn như vậy chúng tôi luôn cố gắng tìm cách đổi mới phương pháp dạy học sao cho bài dạy của mình trở nên sinh động, hấp dẫn đối với học sinh, khơi gợi hứng thú và niềm yêu thích khám phá, sáng tạo trong chiếm lĩnh tri thức và ứng dụng vào cuộc sống, giúp các em cảm nhận được rằng những bài học Vật Lý không hề khô khan và vô bổ. Góp những viên gạch nhỏ của mình vào công cuộc xây dựng, đổi mới giáo dục phổ thông nước ta hiện nay chúng tôi xin đề xuất đề tài SKKN: Dạy học một số chủ đề của chương “Chất rắn và chất lỏng. Sự chuyển thể’’ theo hướng phát triển và phát huy năng lực của học sinh. II. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU - Tiếp cận nghiên cứu các kỹ thuật dạy học tích cực trên cơ sở lý thuyết và thực tiễn áp dụng, đặc biệt là áp dụng vào môn Vật lý để nâng cao hiệu quả dạy và học, thực hiện đổi mới phương pháp giảng dạy tạo điều kiện cho học sinh phát triển các kỹ năng và năng lực cần thiết. - Xây dựng được hoạt động trải nghiệm gắn với thực tiễn nhằm đổi mới phương pháp giảng dạy, phát triển năng lực tự học, tự nghiên cứu, phát huy hoạt động trải nghiệm của học sinh trên cơ sở sự hướng dẫn của giáo viên, từ đó giúp học sinh thấy được ý nghĩa của môn học và yêu thích môn học, đam mê và sáng tạo trong nghiên cứu khoa học. - Đề xuất nội dung và quy trình dạy học một số chủ đề của chương “Chất rắn và chất lỏng. Sự chuyển thể’’ theo hướng phát triển và phát huy năng lực của học sinh thông qua hoạt động trải nghiệm và kết hợp với các kỹ thuật dạy học tích cực III. ĐỐI TƯỢNG, THỜI GIAN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 3.1. Đối tượng nghiên cứu: - Đối tượng dạy học là học sinh khối 10 - Bài dạy được tiến hành trong 8 tiết học, chia làm 3 chủ đề 3.2. Thời gian nghiên cứu: Năm học: 2019 - 2020 và năm học 2020 - 2021 3.3. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp nghiên cứu tài liệu: Thông qua sách, vở, tạp chí, các trang mạng… - Phương pháp khảo sát: Khảo sát học sinh khối 10 thông qua một số tiết dạy Vật lý Khảo sát giáo viên Vật lý trong trường và các trường lân cận 2
IV. PHẠM VI NGHIÊN CỨU Vận dụng thích hợp, logic một số kỹ thuật dạy học tích cực, hoạt động trải nghiệm để dạy học một số chủ đề của chương “ Chất rắn và chất lỏng. Sự chuyển thể’’ V. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU - Xây dựng cơ sở lý luận của một số kỹ thuật dạy học tích cực - Xây dựng cơ sở lý luận của hoạt động trải nghiệm sáng tạo trong dạy học - Đánh giá thực trạng việc nhận thức của học sinh cũng như giáo viên trong việc sử dụng các kỹ thuật dạy học tích cực, tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo trong dạy học - Xây dựng và tổ chức được tiến trình dạy học một số chủ đề của chương “Chất rắn và chất lỏng. Sự chuyển thể’’ theo hướng phát triển và phát huy năng lực của học sinh thông qua hoạt động trải nghiệm kết hợp với các kỹ thuật dạy học tích cực. Một số kỹ thuật dạy học tích cực sử dụng trong dạy học chương “Chất rắn và chất lỏng. Sự chuyển thể’’ + Kỹ thuật lược đồ tư duy + Kỹ thuật mảnh ghép + Kỹ thuật dạy học theo trạm và biến thể của kỹ thuật dạy học theo trạm Mục đích: Tìm hiểu kiến thức 3 chủ đề - Chất rắn - Các hiện tượng bề mặt chất lỏng - Sự chuyển thể của các chất Một số hoạt động trải nghiệm sử dụng trong dạy học chương “ Chất rắn và chất lỏng. Sự chuyển thể’’ + Trò chơi “Mảnh dán sắc màu” và trò chơi “cùng về đích” giúp giáo viên và học sinh củng cố kiến thức trọng tâm của chủ đề chất rắn + Hoạt động “ Làm kẹo tinh thể bảy màu” (Ứng dụng kiến thức về chất rắn kết tinh và kiến thức về sự kết tinh của tinh thể) + Thí nghiệm “ Khảo sát hiện tượng căng bề mặt chất lỏng” với màng xà phòng và thí nghiệm “ Đo hệ số căng bề mặt của chất lỏng” + Thí nghiệm khảo sát “ Hiện tượng mao dẫn” + Trò chơi “domino biến thể áp dụng trong dạy học” nhằm củng cố kiến thức về hiện tượng căng bề mặt chất lỏng và hiện tượng mao dẫn 3
+ Thí nghiệm “ Biến lá cây thành ca nô” và thí nghiệm “ Hoa sữa nhảy múa” (ứng dụng kiến thức về hiện tượng căng mặt ngoài cuả chất lỏng) + Cuộc thi “ Ai nhanh hơn” nhằm củng cố kiến thức của học sinh về sự chuyển thể của các chất + Trò chơi powerpoint “giải cứu rừng xanh” nhằm khắc sâu kiến thức về sự chuyển thể của các chất + Cuộc thi “ Em là nhà khoa học tương lai” tìm hiểu mở rộng về các ảnh hưởng của sự chuyển thể của các chất đến đời sống, kinh tế, xã hội VI. GIẢ THUYẾT KHOA HỌC Việc đổi mới phương pháp dạy học theo hướng hiện đại đã và đang là nhiệm vụ quan trọng của giáo dục. Tuy nhiên, trong thời điểm hiện tại thì Giáo viên dù đã được nghe, được biết về phương pháp dạy học tích cực nhưng vẫn chưa có cái nhìn, hiểu biết sâu sắc, con đường áp dụng rõ ràng để vận dụng vào bài dạy của mình. Vì vậy, việc tổ chức dạy học bằng cách sử dụng linh hoạt, kết hợp logic các kỹ thuật dạy học tích cực với nhau một cách nhịp nhàng sẽ mang lại sự hứng thú, tích cực cho cả người dạy và người học, góp phần nâng cao chất lượng dạy và học, góp phần hình thành những năng lực cần thiết cho người học. Hiện nay, việc tổ chức các hoạt động trải nghiệm chưa được chú trọng hoặc nếu tổ chức thì còn nghèo nàn và chưa đem lại hiệu quả cao. Vì vậy, nếu biết cách lồng ghép hoạt động trải nghiệm trong dạy học theo chủ đề sẽ là một cách thiết thực mang lại hiệu quả giáo dục cao đồng thời góp phần đổi mới phương pháp dạy học VII. ĐÓNG GÓP MỚI CỦA ĐỀ TÀI Đề tài dạy học chủ đề bằng cách vận dụng các kỹ thuật dạy học tích cực và tổ chức hoạt động trải nghiệm, kết hợp vận dụng mô hình dạy học Stem là giải pháp mới giải quyết một số vấn đề sau: + Giúp các giáo viên có cái nhìn rõ ràng, cụ thể hơn về đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực, đổi mới kiểm tra đánh giá là nhiệm vụ đã và đang rất quan trọng của ngành giáo dục, từ đó nâng cao hiệu quả dạy học góp phần giảm áp lực, củng cố và nâng cao lòng yêu nghề, nhiệt huyết với nghề nghiệp của mình + Rèn luyện cho học sinh khả năng tự chủ tự học, khả năng sáng tạo và yêu thích môn học. Bên cạnh đó giúp các em hình thành một số năng lực cơ bản của người lao động trong thời đại mới (khả năng lập kế hoạch làm việc, khả năng hợp tác, khả năng thuyết trình, khả năng tự khẳng định mình.... ) + Đề tài hướng tới giải quyết vấn đề: Tri thức là vô hạn, giáo viên chỉ là người dẫn lối chỉ đường, tạo động lực để học sinh tự tìm kiếm tri thức bằng sự say mê và niềm vui trong học tập... đó là yếu tố cốt lõi để dạy và học đạt hiệu quả tốt nhất 4
+ Đề tài góp phần chuẩn bị tinh thần cho giáo viên và học sinh đón nhận chương trình phổ thông và sách giáo khoa mới dự kiến sẽ được thực hiện trong thời gian gần + Tổ chức các hoạt động trải nghiệm (Trò chơi, tham quan, thực nghiệm, diễn đàn, hội thảo...), tăng tính thực tiễn, hấp dẫn, sinh động. Tạo không khí học tập tích cực, phát huy tính tự giác, sáng tạo của học sinh, nâng cao hiệu quả lĩnh hội tri thức thông qua các hoạt động dạy học và hoạt động trải nghiệm. 5
PHẦN II: GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ I. CƠ SỞ LÝ LUẬN 1. Hiểu về kỹ thuật dạy học Kỹ thuật dạy học (KTDH): Kỹ thuật dạy học là những biện pháp, cách thức hành động của giáo viên và học sinh trong các tình huống hành động nhỏ nhằm thực hiện và điều khiển quá trình dạy học. Các kỹ thuật dạy học là những đơn vị nhỏ nhất của phương pháp dạy học. Việc phân biệt giữa PPDH và KTDH chỉ mang tính tương đối, nhiều khi không rõ ràng, có thể có nhiều tên gọi khác nhau cho một PPDH hoặc KTDH. Có rất nhiều kỹ thuật dạy học tích cực mà những nhà nghiên cứu giáo dục đã đưa ra nhằm dạy học sinh không chỉ tiếp thu kiến thức tốt mà còn phát triển năng lực. Điều quan trọng là giáo viên linh hoạt tùy theo bài học để chọn kỹ thuật phù hợp Dưới đây là một số PPDH / KTDH tích cực được sử dụng trong dạy học chương “ Chất rắn và chất lỏng. Sự chuyển thể ” vật lý 10 1.1. Kỹ thuật khăn trải bàn: Thế nào là kĩ thuật "Khăn trải bàn"? Là hình thức tổ chức hoạt động mang tính hợp tác kết hợp giữa hoạt động cá nhân và hoạt động nhóm nhằm: - Kích thích, thúc đẩy sự tham gia tích cực - Tăng cường tính độc lập, trách nhiệm của cá nhân HS - Phát triển mô hình có sự tương tác giữa HS với HS Cách tiến hành kĩ thuật "Khăn trải bàn" - Hoạt động theo nhóm (4 người / nhóm) (có thể nhiều người hơn) - Mỗi người ngồi vào vị trí như hình vẽ minh họa - Tập trung vào câu hỏi (hoặc chủ đề,...) - Viết vào ô mang số của bạn câu trả lời hoặc ý kiến của bạn (về chủ đề...). Mỗi cá nhân làm việc độc lập trong khoảng vài phút 6
- Kết thúc thời gian làm việc cá nhân, các thành viên chia sẻ, thảo luận và thống nhất các câu trả lời - Viết những ý kiến chung của cả nhóm vào ô giữa tấm khăn trải bàn (giấy A0) Một vài ý kiến cá nhân với kĩ thuật "Khăn trải bàn" - Kĩ thuật này giúp cho hoạt động nhóm có hiệu quả hơn, mỗi học sinh đều phải đưa ra ý kiến của mình về chủ đề đang thảo luận, không ỷ lại vào các bạn học khá, giỏi. - Kĩ thuật này áp dụng cho hoạt động nhóm với một chủ đề nhỏ trong tiết học, toàn thể học sinh cùng nghiên cứu một chủ đề. - Sau khi các nhóm hoàn tất công việc giáo viên có thể gắn các mẫu giấy "khăn trải bàn" lên bảng để cả lớp cùng nhận xét. Có thể dùng giấy nhỏ hơn, dùng máy chiếu phóng lớn - Có thể thay số bằng tên của học sinh để sau đó giáo viên có thể đánh giá được khả năng nhận thức của từng học sinh về chủ đề được nêu. 1. 2. Kỹ thuật dạy học theo trạm Khái niệm a,Trạm, theo nghĩa tiếng Việt Là một địa điểm không gian cố định, tại đó con người giải quyết một vấn đề chuyên biệt nào đó. b) Trong học tập, trạm được hiểu Là đơn vị kiến thức trong bài học mà học sinh có thể tổ chức các hoạt động học tập (làm thí nghiệm, giải bài tập, hay giải quyết một vấn đề nào đó trong học tập) dưới sự định hướng, hỗ trợ của giáo viên. c) Dạy học theo trạm là gì? GV có thể tổ chức cho HS hoạt động học tập tự lực tại các vị trí không gian lớp học để giải quyết các vấn đề trong học tập. Hệ thống các trạm thường được thiết kế, bố trí theo hình thức các vòng tròn khép kín trong không gian lớp học. Hoạt động của HS tại các trạm là hoàn toàn tự do, dưới sự định hướng của GV, HS phải tự xoay xở để vượt qua các trạm. Do đó, dạy học theo trạm tập trung vào "tự chủ và tự học", rèn luyện thói quen tự lực giải quyết vấn đề cho HS. Dạy học theo trạm là một phương pháp tổ chức dạy học dựa trên hình thức làm việc tại các trạm. d) Dạy học theo trạm có thể tổ chức ở đâu? Có thể tổ chức trong lớp học hay trong khu vực hành lang trước lớp, trên bàn, tại phòng máy, tại thư viện hay tại phòng thực hành tùy thuộc vào yêu cầu của nhiệm vụ. Tại mỗi vị trí đó có các bài tập cung cấp cho HS, có các nguyên vật liệu 7
cần thiết, có các tài liệu giáo khoa, các điều kiện để cho người học có thể giải quyết được vấn đề đặt ra tại vị trí đó. e) Đặc trưng: Phải đảm bảo sự linh hoạt, các nhiệm vụ phải có tính độc lập với nhau. Trong trường hợp dạy học các bài học có các đơn vị kiến thức có liên hệ logic chặt chẽ ta có thể tổ chức bài học thành nhiều hệ thống trạm (vòng tròn học tập) khác nhau, sao cho các nhiệm vụ trong mỗi hệ thống trạm là độc lập. Vai trò của giáo viên trong dạy học theo trạm GV giới thiệu các trạm và cung cấp đầy đủ tài liệu học tập cho các trạm. GV sẽ là người theo dõi hoạt động của toàn lớp, bổ sung các tài liệu cần thiết cho HS cho phù hợp để HS có thể thực hiện được nhiệm vụ một cách hoàn toàn độc lập. GV giải quyết kịp thời những vấn đề nảy sinh trong khi học, hỗ trợ đúng lúc, đúng mức và đúng đối tượng HS. HS sẽ hoạt động một cách độc lập, cho ra sáng kiến riêng, cách làm riêng. Phân loại hệ thống trạm học tập 1 2 Xét về mặt hình thức, người ta chia thành một số hình thức 3 học tập vòng tròn như sau: 8 Vòng tròn học tập đóng Vòng tròn học tập đóng: 4 - Định trước chuỗi 7 các trạm học tập. - Thứ tự hoạt động 6 5 tại các trạm đã được sắp xếp cố định. Hình 1 - Luôn bắt đầu từ một trạm và kết thúc tại một trạm định trước. (Hình 1) Vòng tròn học tập mở 8
- Tự do lựa chọn thứ tự hoạt động tại các trạm. - Có thể bắt đầu hay kết thúc tại một trạm bất kì nào đó. (Hình 2) Vòng tròn học tập kép: - Có hai vòng tròn học tập được bố trí song song với nhau. 1 2 - Các trạm bắt buộc được bố trí ở vòng 3 ngoài. - Các trạm bổ sung 8 cho trạm bắt buộc, được bố trí ở vòng 4 trong. (Hình 3) 7 Các qui tắc xây dựng nội dung các 6 5 trạm học tập Để xây dựng các Hình 2 trạm học tập ta cần tuân theo các qui tắc sau: 1 2 - Nếu sử dụng hình thức vòng tròn mở, trong đó có 1B 1A một số trạm với nội dung 3A tùy chọn. Như vậy các nhiệm vụ học tập phải độc lập tương đối sao cho HS có 6 3B 3 thể bắt đầu từ bất kì nhiệm 5A 5B 3C vụ nào. Nếu một bài học có 5C nhiều nội dung ta có thể chia thành nhiều nhóm trạm học tập sao cho trong mỗi nhóm trạm đó, các nhiệm vụ học 5 4 tập là độc lập với nhau. Hình 3 9
- Với các trạm có thí nghiệm, các nguyên vật liệu phải đơn giản, dễ thao tác, phù hợp với thí nghiệm HS. - Thời gian dành cho mỗi trạm tối đa không quá 15 phút. Xây dựng nhóm trạm có nội dung tương đương với nhau thì thời gian hoạt động trên mỗi trạm phải như nhau. Thời gian dành cho mỗi trạm tuỳ thuộc vào nội dung và nhiệm vụ của từng trạm nhưng phải phù hợp với thời gian của tiết học. - Số trạm trong một đơn vị kiến thức không quá 7 trạm, tránh trường hợp xây dựng nhiều trạm gây cảm giác mệt mỏi cho HS. - Ngoài các trạm với các nhiệm vụ bắt buộc, ta cần xây dựng các trạm với các nhiệm vụ tự chọn, với độ khó dễ khác nhau để cá biệt hóa năng lực HS. Tránh được ùn tắc trong quá trình học tập, tạo hứng thú học tập. - GV nên cung cấp đáp án hoặc hệ thống trợ giúp tương ứng với các nhiệm vụ học tập để HS tự kiểm tra và đánh giá kết quả bản thân. - HS được phát phiếu học tập tương ứng với các trạm để tối ưu hóa thời gian làm việc. Có thể gom các phiếu học tập của các trạm thành một tập để mỗi nhóm mang theo trên hành trình qua các trạm, hoặc các phiếu học tập riêng của trạm đặt tại mỗi trạm. - GV cần xây dựng và thống nhất với HS nội qui làm việc tại các trạm. Các bước tổ chức dạy học dưới hình thức học tập theo trạm Bước 1: Chia nhóm, chuẩn bị dụng cụ. Có thể cho HS tự chia nhóm ngay tại lớp, hoặc có thể cho HS chia nhóm trước và phân công chuẩn bị dụng cụ. Cần chia nhóm ngay từ đầu để việc học được thuận lợi. Bước 2: Thống nhất nội qui học tập theo trạm. GV giới thiệu nội dung học tập tại các trạm học tập, số lượng các trạm, các trạm bắt buộc và tự chọn. Thông báo quy tắc cho điểm mỗi cá nhân, giới thiệu phiếu học tập và cách làm việc trên các phiếu học tập, yêu cầu trợ giúp, … Tất cả các nội quy đưa ra đảm bảo cho việc học tập tại các trạm được diễn ra một cách tự lực, chủ động, hạn chế mất trật tự, tối ưu hóa thời gian làm việc,.. Bước 3: Thực hiện nhiệm vụ Tuỳ theo yêu cầu nhiệm vụ học tập ở mỗi trạm, HS làm việc cá nhân, theo cặp hoặc theo nhóm tại các trạm học tập. Giáo viên quan sát và có sự hỗ trợ kịp thời. Bước 4: Tổng kết kết quả học tập. Sau mỗi buổi học cần dành ra một khoảng thời gian để tổng kết bài học. Yêu cầu các nhóm, cá nhân trình bày tiến trình thực hiện nhiệm vụ ở một trạm nào đó, trình bày các kết quả thu được và tự đánh giá kết quả hoạt động của bản thân. Các thành viên khác, nhóm khác đưa ra nhận xét góp ý bổ sung và đánh giá. Giáo viên 10
là người chỉ đạo. Sau cùng là GV tổng kết bài học và nhấn mạnh lại các kiến thức quan trọng của bài. Những ưu điểm và hạn chế Dạy học theo trạm có những ưu điểm nổi trội sau: - Học sinh được tự chủ, tích cực hoạt động tham gia giải quyết các nhiệm vụ học tập. - Học sinh tự kiểm tra, đánh giá kết quả của cá nhân và của nhóm mình qua đó nâng cao năng lực đánh giá của bản thân. - Học sinh có cơ hội nâng cao kĩ năng làm việc theo nhóm, các kĩ năng tranh luận, các phương pháp giải quyết vấn đề. - Giúp giáo viên cá biệt hóa được trình độ của từng học sinh, qua đó bồi dưỡng học sinh giỏi và rèn luyện học sinh yếu. - Nâng cao hứng thú của học sinh nhờ các nhiệm vụ học tập tích cực đặc biệt là những nhiệm vụ thiết kế, chế tạo và thực hiện các thí nghiệm đơn giản. - Khắc phục được khó khăn thiếu thốn về trang thiết bị nếu cho học sinh tiến hành đồng loạt. Đi đôi với những ưu điểm nói trên, hình thức dạy học theo trạm có những điểm hạn chế sau: - Giáo viên phải có thời gian chuẩn bị nội dung và nguyên vật liệu công phu, chịu khó hơn, phải nổ lực hơn trong việc soạn giảng bằng ĐDDH. Đơn cử GVcần chuẩn bị sẵn các bảng biểu của từng trạm, các hộp để đựng các gói câu hỏi, các bảng đáp án và các “ phiếu thông hành” để khi HS đã hoàn thành từng trạm thì nhanh chóng tiến đến các trạm tiếp theo. - Thời gian cần để tiến hành dạy học một đơn vị kiến thức theo hình thức này thường dài hơn thời gian khi dạy dưới hình thức truyền thống.. Dạy học theo trạm là một trong những hình thức dạy học mở. Trong đó học sinh tích cực, tự chủ chiếm lĩnh tri thức. Nó không chỉ phù hợp với các giờ học nội khóa mà còn rất phù hợp với giờ học ngoại khóa. Trong giờ học ngoại khóa, các nhiệm vụ học tập hoàn toàn có thể được mở rộng hơn về mức độ yêu cầu cũng như không gian học tập. Nội dung các nhiệm vụ sẽ không còn giới hạn trong nội dung sách giáo khoa và không gian học tập không chỉ giới hạn trong phạm vi lớp học mà có thể mở rông ra ở sân trường, trong thư viện, tại phòng máy tính và phòng thí nghiệm. Với những ưu điểm và tiềm năng lớn của hình thức dạy học này, việc nghiên cứu, phát triển và vận dụng hình thức dạy học này trong dạy học vật lí nói riêng và trong dạy học phổ thông nói chung là cần thiết và có ý nghĩa 1. 3. Kĩ thuật "Lược đồ tư duy" 11
Thế nào là kĩ thuật "Lược đồ tư duy"? Lược đồ tư duy (còn được gọi là bản đồ khái niệm) là một sơ đồ nhằm trình bày một cách rõ ràng những ý tưởng mang tính kế hoạch hay kết quả làm việc của cá nhân hay nhóm về một chủ đề. Lược đồ tư duy có thể được viết trên giấy, trên bảng hay thực hiện trên máy tính.  Viết tên chủ đề ở trung tâm, hay vẽ một hình ảnh phản ánh chủ đề.  Từ chủ đề trung tâm, vẽ các nhánh chính. Trên mỗi nhánh chính viết một khái niệm, phản ánh một nội dung lớn của chủ đề, viết bằng chữ in hoa. Nhánh và chữ viết trên đó được vẽ và viết cùng một màu. Nhánh chính đó được nối với chủ đề trung tâm. Chỉ sử dụng các thuật ngữ quan trọng để viết trên các nhánh.  Từ mỗi nhánh chính vẽ tiếp các nhánh phụ để viết tiếp những nội dung thuộc nhánh chính đó. Các chữ trên nhánh phụ được viết bằng chữ in thường.  Tiếp tục như vậy ở các tầng phụ tiếp theo. Cách làm:Đây là 7 bước thành lập bản đồ tư duy do Tony Buzan giới thiệu (1) Bất đầu từ trung tâm tờ giấy (2) Dùng một hình ảnh hay bức tranh cho ý tưởng trung tâm (3) Luôn sử dụng màu sắc (4) Nối các nhánh chính đến hình ảnh trung tâm và nối các nhánh cấp 2, cấp 3….. với nhánh cấp 1, cấp 2…để tạo ra sự liên kết (5) Vẽ nhiều nhánh cong hơn đường thẳng (6) Sử dụng một từ khóa trong mỗi dòng (7) Dùng những hình ảnh xuyên suốt Ứng dụng Sử dụng bản đồ tư duy góp phần rèn luyện phương pháp học tập hiệu quả cho học sinh. Bản đồ tư duy chính là công cụ tư duy, là phương pháp khai thác tối đa năng lực của não bộ, đặc biệt là năng lực sáng tạo, từ đó xóa bỏ dần lối học gạo, học vẹt Bản đồ tư duy giúp học sinh học tập tích cực chủ động. Trong quá trình thành lập bản đồ tư duy, học sinh phải độc lập suy nghĩ, rà soát kiến thức, liên tưởng, phân tích, khái quát hóa để phát hiện mối liên hệ bản chất của sự vật, hiện tượng và phản ánh mối liên hệ đó lên bản đồ thông qua hệ thống ký tự, hình ảnh, màu sắc của cá nhân mà không chịu sự gò ép theo khuôn mẫu của giáo viên Phương pháp này còn phát huy tối đa tính sáng tạo và phản ánh đậm nét cá tính của học sinh thông qua trí tưởng tượng, óc thẩm mỹ, năng khiếu hội họa cũng như góp phần cá thể hóa quá trình đào tạo Bản đồ tư duy giúp học sinh ghi chép và ghi nhớ thông tin hiệu quả hơn. bản đồ 12
tư duy với hình ảnh màu sắc sinh động đã xóa đi sự nhàm chán, đơn điệu và buồn tẻ của phương pháp ghi bài truyền thống theo dòng kẻ Lược đồ tư duy có thể ứng dụng trong nhiều tình huống khác nhau như:  Tóm tắt nội dung, ôn tập một chủ đề;  Trình bày tổng quan một chủ đề;  Chuẩn bị ý tưởng cho một báo cáo hay buổi nói chuyện, bài giảng;  Thu thập, sắp xếp các ý tưởng;  Ghi chép khi nghe bài giảng. Với những hiệu quả trên, phương pháp bản đồ tư duy đã và sẽ góp phần quan trọng trong việc đổi mới phương pháp dạy học, hướng tới dạy học lấy học sinh làm trung tâm và quá trình cá thể hóa người học. Đồng thời bản đồ tư duy còn là phương pháp giúp học sinh tăng cường khả năng tự học, nhằm thực hiện mục tiêu biến quá trình đào tạo thành quá trình tự đào tạo và học tập suốt đời của con người. 2. Tổng quan về hoạt động trải nghiệm trong dạy học 2. 1. Khái niệm hoạt động trải nghiệm Theo Từ điển Tiếng việt, " Trải có nghĩa là đã từng qua, từng biết, từng chịu đựng; còn nghiệm có nghĩa là kinh qua thực tế nhận thấy điều nào đó là đúng ". Theo Từ điển Bách khoa Việt Nam, " Trải nghiệm theo nghĩa chung nhất là bất kì một trạng thái có màu sắc xúc cảm nào được chủ thể cảm nhận, trải qua, đọng lại thành bộ phận (cùng với tri thức, ý thức…) trong đời sống tâm lí của từng người. Theo nghĩa hẹp hơn, chuyên biệt hơn của tâm lí học, là những tín hiệu bên trong, nhờ đó nghĩa của các sự kiện đang diễn ra đối với cá nhân được ý thức, chuyển thành ý riêng của cá nhân, góp phần lựa chọn tự giác các động cơ cần thiết, điều chỉnh hành vi của cá nhân. ". Theo Bách khoa toàn thư mở Wikipedia, “Trải nghiệm hay kinh nghiệm là tổng quan khái niệm bao gồm tri thức, kĩ năng trong hoặc quan sát sự vật hoặc sự kiện đạt được thông qua tham gia vào hoặc tiếp xúc đến sự vật hoặc sự kiện đó”. Lịch sử của từ “ trải nghiệm ” gần nghĩa với từ “ thử nghiệm ”. Thực tiễn cho thấy trải nghiệm đạt được thường thông qua thử nghiệm. Từ những định nghĩa trên, với mục đích nghiên cứu của mình, chúng tôi định nghĩa hoạt động trải nghiệm như sau: Hoạt động trải nghiệm là một nhiệm vụ học tập gắn với thực tiễn mà học sinh cần phải vận dụng vốn kinh nghiệm sẵn có để trải nghiệm, phân tích, khái quát hóa thành kiến thức của bản thân và vận dụng để giải quyết vấn đề thực tiễn”. Như vậy, hoạt động trải nghiệm là hình thức hoạt động được thực hiện hiệu quả, giúp học sinh phát hiện, hình thành kiến thức, vận dụng kiến thức đã học và áp dụng trong thực tế đời sống. Các hoạt động được thực hiện trong lớp học, 13
trường, nhà hay tại bất kì địa điểm nào phù hợp. 2. 2. Đặc điểm hoạt động trải nghiệm Hoạt động trải nghiệm là một loại hình hoạt động dạy học có mục đích, có tổ chức được thực hiện trong hoặc ngoài nhà trường; học sinh được chủ động tham gia vào tất cả các khâu của quá trình hoạt động, từ thiết kế hoạt động đến chuẩn bị, thực hiện và đánh giá kết quả hoạt động phù hợp với đặc điểm lứa tuổi và khả năng của bản thân; các em được trải nghiệm, bày tỏ quan điểm, ý tưởng, đánh giá và lựa chọn ý tưởng hoạt động, thể hiện tự khẳng định bản thân, tự đánh giá và đánh giá kết quả hoạt động của bản thân, của nhóm mình và bạn bè. Hoạt động trải nghiệm được tổ chức dưới nhiều hình thức khác nhau như: Thí nghiệm, hoạt động câu lạc bộ, tổ chức trò chơi, diễn đàn, sân khấu tương tác, tham quan dã ngoại, các hội thi, hoạt động giao lưu, hoạt động tình nguyện, hoạt động cộng đồng, lao động công ích, sân khấu hóa, tổ chức các ngày hội. 2. 3. Nguyên tắc xây dựng mô hình hoạt động trải nghiệm - Đảm bảo mục tiêu dạy học: Hoạt động trải nghiệm phải giúp học sinh lĩnh hội tri thức, phát triển năng lực chung và năng lực đặc thù của bộ môn, rèn kĩ năng sống. Mục tiêu này dùng để định hướng xuyên suốt trong quá trình tổ chức hoạt động. - Đảm bảo tính khoa học: Hoạt động trải nghiệm phải giúp học sinh chiếm lĩnh hệ thống tri thức cơ bản, hiện đại về các lĩnh vực khoa học thông qua trải nghiệm; phải được thiết kế theo định hướng phát triển năng lực tư du1y khoa học giúp học sinh tiếp xúc, hình thành và phát triển một số các phương pháp nghiên cứu khoa học. - Đảm bảo tính sư phạm: Hoạt động trải nghiệm phải thể hiện tính vừa sức và phù hợp với tâm sinh lí của học sinh; phải mang tính đặc trưng của môn học, gần gũi, phù hợp với cách suy nghĩ, nhu cầu, sở thích của học sinh. - Đảm bảo tính thực tiễn: Hoạt động trải nghiệm phải gắn liền với thực tiễn cuộc sống và có tính ứng dụng cao. Học sinh được học trong thực tiễn và bằng thực tiễn. - Đảm bảo tính đa dạng, phong phú: Cần tạo ra nhiều loại hoạt động phù hợp với từng môi trường tổ chức đảm bảo cho học sinh được trải nghiệm, từ đó rút ra kiến thức và vận dụng sáng tạo vào các tình huống mới. Tùy theo hoàn cảnh và đối tượng, tùy theo đặc trưng của nội dung mà khuyến khích các hình thức giáo dục trải nghiệm khác nhau. Giáo viên tạo ra những hoạt động trải nghiệm cho học sinh và là người chỉ đạo, tổ chức, hướng dẫn các em trong quá trình tham gia hoạt động. 2. 4. Tầm quan trọng của hoạt động trải nghiệm trong nhà trường THPT - Hoạt động trải nghiệm được coi là một phương pháp học của học sinh, làm tăng giá trị cho bản thân người học. Đó là một quá trình trong đó chủ thể (Học 14
sinh) trực tiếp tham gia vào các loại hình hoạt động và giao lưu phong phú, đa dạng, học sinh tự biến đổi mình, tự làm phong phú mình bằng cách thu lượm và xử lý thông tin từ môi trường xung quanh. Quan niệm này làm vai trò của người thầy cũng thay đổi, hỗ trợ, hướng dẫn, trọng tài, cố vấn nhằm phát huy cao độ tính năng động chủ quan của người học. - Hoạt động trải nghiệm giúp học sinh trong quá trình học tập thể hiện được giá trị của bản thân mình, thiết lập được các mối quan hệ giữa cá nhân và tập thể, với các cá nhân khác, với môi trường học và môi trường sống - Quá trình học tập qua trải nghiệm có thể quan sát trực tiếp được qua hành vi của người học và qua sản phẩm của quá trình học. - Hoạt động trải nghiệm giúp học sinh củng cố các kiến thức kĩ năng đã có, trên cơ sở đó, tiếp tục rèn luyện và phát triển các năng lực tự hoàn thiện, năng lực thích ứng, năng lực giao tiếp, ứng xử, năng lực hoạt động chính trị - xã hội, năng lực tổ chức – quản lý, năng lực hợp tác… của học sinh. Qua quá trình trải nghiệm giúp cho học sinh có thái độ đúng đắn trước những vấn đề của cuộc sống, biết chịu trách nhiệm về hành vi của bản thân: Đấu tranh tích cực với những biểu hiện sai trái của bản thân và của người khác, biết cảm thụ và đánh giá cái đẹp trong cuộc sống. II. CƠ SỞ THỰC TIỄN 1. Thực trạng của việc vận dụng các phươg pháp, kỹ thuật dạy học tích cực, tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học vật lý ở trường THPT Việc vận dụng các phương pháp và kỹ thuật dạy học tích cực vào dạy học nói chung và dạy học vật lý nói riêng là rất cần thiết trong việc nâng cao hứng thú học tập cho học sinh, góp phần phát triển các kỹ năng và năng lực, là yếu tố quan trọng quyết định chất lượng học tập. Tuy nhiên tại các trường THPT hiện nay giáo viên hầu như rất ít vận dụng các kỹ thuật dạy học tích cực hoặc nếu có vận dụng cũng không thường xuyên, không đa dạng và chỉ mang tính hình thức trong các tiết thao giảng. Một phần lý do là nhiều giáo viên còn thờ ơ hoặc còn bỡ ngỡ chưa nắm được về các kỹ thuật dạy học tích cực, chưa được thực hành sử dụng chúng Hoạt động trải nghiệm cho học sinh trong trường THPT là một hoạt động rất cần thiết. Tuy nhiên, tại các trường THPT, hoạt động này vẫn chưa được giáo viên quan tâm và thực hiện nhiều, một phần lý do là chưa có cái nhìn rõ ràng về nó, ngại khó và tốn nhiều thời gian công sức chuẩn bị Về phía học sinh, các em phần lớn còn cảm thấy Vật Lý khô khan, vô bổ, lý thuyết sáo rỗng. Một lý do cũng do các em chưa có cơ hội được trải nghiệm, được chứng thực trong thực tế, được làm thử một công việc nào đó. Do vậy, việc tổ chức các hoạt động trải nghiệm trong môn Vật Lý ở trường THPT là rất quan trọng. Để minh họa cho điều này tôi đã làm khảo sát nhỏ đối với học sinh, giáo viên trong trường: 15
1. 1. Đối với học sinh - Để thấy được nhu cầu, mong muốn, hứng thú của học sinh đối với việc được tiếp cận, được học bằng các phương pháp, kỹ thuật dạy học tích cực và tổ chức hoạt động trải nghiệm tôi làm phiếu khảo sát và thu được kết quả như sau: Kết quả khảo sát tiến hành trên 230 học sinh và thu được kết quả như sau: Bảng 2. 3. Kết quả điều tra về mức độ cần thiết của việc sử dụng các kỹ thuật dạy học tích cực và tổ chức hoạt động trải nghiệm, mức độ hứng thú của học sinh khi được học với phương pháp, kỹ thuật dạy học tích cực và tổ chức hoạt động trải nghiệm Câu hỏi 1:Theo em việc sử dụng các phương pháp, kỹ thuật dạy học tích cực và tổ chức hoạt động trải nghiệm có vai trò như thế nào trong việc đào tạo những con người lao động đáp ứng yêu cầu của xã hội hiện nay A. Rất cần thiết B. Cần thiết C. Không cần thiết Câu hỏi 2: Em có hứng thú với các giờ dạy có sử dụng phương pháp, kỹ thuật dạy học tích cực và tổ chức hoạt động trải nghiệm không A. Rất hứng thú B. Hứng thú C. Không hứng thú Kết quả điều tra Câu hỏi 1 Câu hỏi 2 Tổng số học sinh Không điều tra Rất cần Cần Không Rất hứng Hứng hứng thiết thiết cần thiết thú thú thú 230 170 53 7 196 29 5 Tỉ lệ 73, 9% 23% 3, 1% 85, 2% 12, 6% 2, 2% Như vậy theo kết quả bảng điều tra thì phần lớn học sinh đều mong muốn được học bằng các tiết học có sử dụng các phương pháp, kỹ thuật dạy học tích cực và tổ chức hoạt động trải nghiệm bởi vì như thế các em sẽ đỡ cảm thấy gò bó nặng nề so với việc chỉ ngồi nghe giảng và ghi chép. Điều này phù hợp đáp ứng các phong cách học khác nhau (Learning styles) của các học sinh khác nhau (Học thông qua quan sát, học thông qua lắng nghe, học thông qua hành động, học thông qua đọc 16
viết). Ngoài ra các em còn cảm nhận được sự gần gũi giữa lý thuyết và thực tiễn, được thể hiện bản thân, được học hỏi, hòa đồng, thân thiết hơn với bạn bè thông qua quá trình làm việc nhóm. 1.2. Đối với giáo viên Tiến hành khảo sát thực trạng đổi mới phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá học sinh cho 70 giáo viên bất kỳ tại ba trường THPT bao gồm THPT Nghi Lộc V, THPT Nghi Lộc II, THPT Nghi lộc IV. Tôi đã tiến hành tổng hợp và đưa ra bảng số liệu sau: CÓ/ĐÃ KHÔNG/CHƯA NỘI DUNG CÂU HỎI THỰC HIỆN THỰC HIỆN Thầy (cô) đã tham gia tập huấn về đổi mới phương pháp dạy học theo định 70/70 0/70 hướng phát triển năng lực học sinh? Thầy (cô) đã đổi mới phương pháp 27/70 43/70 dạy học theo yêu cầu mới? Thầy (cô) có chú trọng đến việc phát triển năng lực của học sinh trong các bài 40/70 30/70 dạy? Thầy (cô) có biết về các phương pháp, kỹ thuật dạy học tích cực không? 45/70 25/70 Thầy (cô) biết về kỹ thuât dạy học theo trạm, khăn trải bàn , sơ đồ tư duy ? 45/70 25/70 Thầy (cô) đã áp dụng phương pháp 12/70 58/70 dạy học tích cực vào bài dạy của mình? Thầy (cô) đã có hiểu biết cơ bản về các hoạt động trải nghiệm trong dạy học 57/70 13/70 ? Thầy cô đã tổ chức các hoạt động trải 12/70 58/70 nghiệm trong giờ dạy của mình? Qua bảng số liệu ở trên chúng ta có thể nhận thấy giáo viên đều đã được tập huấn về đổi mới phương pháp dạy học. Tuy nhiên mức độ áp dụng của giáo viên là không cao do chưa hình dung rõ, chưa được quan sát, dự giờ nhiều các giờ học có 17
sử dụng kỹ thuật dạy học tích cực. Một số giáo viên có ứng dụng các phương pháp dạy học tích cực chủ yếu được áp dụng trong các tiết thao giảng còn các tiết dạy khác vẫn tiến hành theo phương pháp cũ. Có thể nói, phương pháp dạy học là một yếu tố quan trọng bậc nhất để mục tiêu, chất lượng, hiệu quả giáo dục phổ thông đáp ứng được yêu cầu đổi mới, sự kỳ vọng của xã hội. Tính cấp thiết việc đổi mới phương pháp dạy học được đặt ra và đang quyết tâm thực hiện. Đây không phải là câu chuyện đơn giản, giải quyết trong một sớm một chiều, cần có một lộ trình nhất định, đặc biệt là nỗ lực, ý chí, từ nhiều phía, các cấp quản lý giáo dục, đội ngũ giáo viên đến đối tượng học sinh chúng ta. Do vậy, việc tổ chức các bài giảng có sử dụng các phương pháp, kỹ thuật dạy học tích cực trong nhà trường là rất cần thiết. Các kỹ thuật dạy học tích cực thì rất đa dạng, tùy vào nội dung bài học và khả năng của học sinh cùng với các điều kiện thực tế khác về cơ sở vật chất mà giáo viên khéo léo lựa chọn để có thể tổ chức dạy - học đạt kết quả tốt nhất. Theo số liệu điều tra chúng ta cũng thấy phần lớn giáo viên đều rất quan tâm đến hoạt động trải nghiệm đối với môn mình dạy. Tuy nhiên, do còn nhiều điều khó khăn nên phần lớn giáo viên vẫn chưa tổ chức được các hoạt động trải nghiệm một cách hiệu quả. Việc tổ chức các hoạt động trải nghiệm trong nhà trường là rất cần thiết, các hoạt động cũng rất đa dạng, tùy vào điều kiện, hoàn cảnh của từng trường, từng địa phương, tùy vào môn học hay tổ hợp liên môn để có những hình thức cũng như nội dung trải nghiệm phù hợp. 2. Xây dựng một số chủ đề dạy học theo định hướng phát triển năng lực chương “Chất rắn và chất lỏng. Sự chuyển thể” 2.1. Phân tích đặc điểm nội dung chương “Chất rắn và chất lỏng. Sự chuyển thể” chương trình THPT Chương “ Chất rắn và chất lỏng. Sự chuyển thể” được sắp xếp là chương cuối trong chương trình sách giáo khoa vật lý 10 THPT, cũng là chương ít được xem là trọng tâm trong chương trình và các đề kiểm tra, đề thi nên chưa thật sự được chú trọng. Tuy nhiên khi dạy học chương này chúng tôi nhận thấy rằng: Nội dung kiến thức trong chương cung cấp cho học sinh những kiến thức cơ bản là khái niệm và các đặc tính, ứng dụng của chất rắn kết tinh, chất rắn vô định hình,sự nở vì nhiệt của vật rắn….Tiếp đến là các kiến thức về chất lỏng: Các hiện tượng bề mặt chất lỏng như hiện tượng căng mặt ngoài, hiện tượng dính ướt và không dính ướt, hiện tượng mao dẫn… từ đó xây dựng hệ thống kiến thức về sự chuyển thể của các chất Như vậy nhìn chung phần lớn các kiến thức trong chương “chất rắn và chất lỏng. Sự chuyển thể” rất gần gũi và có nhiều ứng dụng trong đời sống và kỹ thuật, là cơ sở để tổ chức các hoạt động dạy học theo hướng tiếp cận thực tiễn thông qua các hình thức dạy học trải nghiệm. 18
Trong đề tài này chúng tôi tập trung nghiên cứu về chất rắn, chất lỏng và sự chuyển thể của các chất theo hướng tích cực hóa hoạt động nhận thức của học sinh giúp học sinh tiếp cận gần nhất và ứng dụng tốt nhất những kiến thức thu nhận được vào giaỉ thích, giải quyết những vấn đề trong thực tế đời sống, từ đó giúp các em phát triển tốt nhất những phẩm chất, năng lực cần thiết của một người lao động trong xã hội hiện đại. 2.2 Tổ chức dạy học một số chủ đề của chương “ Chất rắn và chất lỏng. Sự chuyển thể” theo định hướng phát triển và phát huy năng lực cho học sinh Chủ đề 1: CHẤT RẮN I. MỤC TIÊU 1. Kiến thức - Có khái niệm sơ bộ về mạng tinh thể. - Biết được thế nào vật rắn đơn tinh thể và đa tinh thể. - Nắm được các đặc điểm, cấu trúc, tính chất, ứng dụng của chất rắn kết tinh và chất rắn vô định hình. - Có khái niệm về tính dị hướng và đẳng hướng của tinh thể. - Nắm được các công thức về sự nở dài, nở khối. - Biết được vai trò của sự nở vì nhiệt trong đời sống và kỹ thuật. - Phát biểu được quy luật về sự nở dài và sự nở khối của vật rắn. Đồng thời nêu được ý nghĩa vật lý và đơn vị đo của hệ số nở dài và hệ số nở khối. 2. Kỹ năng: - Vận dụng được công thức sự nở dài và nở khối của vật rắn để giải các bài tập, tính toán các bài toán trong kỹ thuật - Vận dụng được các kiến thức đã học vào giải thích các hiện tượng liên quan trong cuộc sống (Vì sao kim cương lại cứng mà than chì lại mềm mặc dù đều được cấu tạo từ các nguyên tử Cacbon, vì sao thanh ray của đường tàu phải làm hở, liên hệ thực tế ,cụ thể các chất rắn kết tinh, vô dịnh hình được ứng dụng trong đời sống như thế nào…) 3. Thái độ: - Học sinh tích cực, chủ động trong học tập và hứng thú tìm tòi khám phá tri thức, yêu thích môn học - Hứng thú vận dụng các tri thức đã học vào thực tế cuộc sống để nhận biết các chất rắn kết tinh, vô định hình, nhận ra được những ứng dụng của sự nở vì nhiệt của vật rắn trong cuộc sống… phát triển khả năng nghiên cứu và yêu thích sáng tạo khoa học 19