SAPÔ TRÊN BÁO CHÍ
1. Khái niệm sapô
Sapô (chapeau) trong tiếng Pháp có nghĩa là “cái mũ”. Quả thực, sapô
có phần nào đó giống như cái mũ của bài báo: nó nằm ở phía trên và tạo cho
bài báo sự chỉn chu khi xuất hiện trước công chúng.
Lời mào đầu đứng sau tiêu đề và đứng trước phần nội dung của bài báo.
Nó là một văn bản hoàn chỉnh, có thể bao gồm một câu, vài câu hoặc nhiều
câu. Song độ quan trọng của lời mào đầu không phụ thuộc vào độ dài của
nó. Trong báo chí hiện đại, lời mào đầu thường có xu hướng càng ngắn gọn
càng tốt (tất nhiên, ngắn gọn phải đi kèm với dễ hiểu).
2. Chức năng của sapô
Khẳng định vai trò, ý nghĩa của sapô, Loic Hervouet, Tổng Giám đốc
trường Đại học Báo chí Lille (Pháp) đã viết: “Giúp đỡ người đọc. Xác định
chủ đề và góc độ. Cung cấp các thông tin chính. Gợi ý về dàn bài. Làm cho độc giả muốn đọc”.1 Đây cũng chính là các chức năng cơ bản của sapô mà
dưới đây chúng ta sẽ làm rõ hơn.
2.1. Xác định chủ đề của bài báo
Đây là chức năng quan trọng hàng đầu của sapô. Trước hết, sapô phải
mang đến cho người độc giả khái niệm chung về đề tài của bài viết. Thời đại
ngày nay là thời đại bùng nổ thông tin. Và người đọc trở nên thực dụng hơn
bao giờ hết. Trong cùng một đơn vị thời gian họ muốn thu nhận được càng
nhiều thông tin càng tốt. Vì thế họ sẵn sàng bỏ qua bài báo của bạn nếu
không tìm thấy ở phần lời dẫn một điều gì đó có ý nghĩa, đáng được quan
tâm khiến họ phải đọc nó cho đến hết.
2.2. Chứng minh tính thời sự của bài báo
Quy luật nghiệt ngã của báo chí là một bài báo thường được viết trong vài
giờ, được đọc trong vài phút và bị quên đi trong vòng 24 giờ sau đó. Một
vấn đề, một sự kiện chỉ có ý nghĩa đích thực khi nó liên quan trực tiếp đến
ngày hôm nay, đến hiện tại. Độc giả thường chỉ quan tâm đến những gì nóng
hổi, nằm trong tâm điểm sự chú ý của công luận và có thể ảnh hưởng tới
cuộc sống đang diễn ra của họ. Vì thế, ngay từ phần lời dẫn, cần nhấn mạnh
tính thời sự của các thông tin sẽ được phản ánh trong bài viết. Đây chính là
lý do vì sao ở sapô chúng ta thường gặp những từ ngữ chỉ thời điểm hiện tại
như: "đang”, "hôm nay", "gần đây”, "tháng này” "vừa mới” hay tương lai
gần “sắp” “đang đến gần”, v.v. rồi những cấu trúc có chức năng gắn kết quá
khứ với hiện tại: “tưởng chừng như chuyện đã qua nhưng giờ đây nó vẫn
còn...”, “cho tới thời điểm này”,...
2.3. Nêu những ý chính
Không chỉ dừng lại ở việc gọi tên đề tài, trong nhiều trường hợp sapô còn
phải nêu được các ý chính, tức là khung nội dung cơ bản của bài viết. Điều
này giúp cho độc giả, dù không đọc phần còn lại của tác phẩm vì một lý do
nào đó (như thiếu thời gian chẳng hạn), cũng có thể nắm bắt được thông tin
khái quát về vấn đề hay sự việc mà nhà báo phản ánh.
Tuy nhiên, đây không phải là yêu cầu bắt buộc. Bởi lẽ việc nêu các ý
chính nhiều khi có thể làm cho sapô trở nên khuôn sáo và dài dòng. Hơn
nữa, nếu sapô làm cho độc giả thoả mãn về mặt thông tin tới mức không cần
phải đọc tiếp tác phẩm thì có lẽ nó chưa đạt hiệu quả giao tiếp như mong
đợi.
2.4. Thu hút sự chú ý của người đọc
Nếu như tít báo nhóm lên đốm lửa đầu tiên của sự đam mê trong lòng
người đọc, thì sapô phải thổi bùng đốm lửa ấy thành một ngọn lửa. Tức là
sapô cần tạo ra một thứ ma lực khiến cho người đọc không thể cưỡng lại ý
muốn phải đọc toàn bộ tác phẩm. Muốn vậy, nó phải được viết một cách ấn
tượng, hấp dẫn, thể hiện được thần thái của vấn đề hay sự kiện.
3. Phân loại sapô
Căn cứ vào ý nghĩa, mục đích của các sapô, chúng ta có thể chia chúng
thành một số kiểu cơ bản sau đây:
3.1. Sapô gọi tên
Kiểu sapô này chỉ dừng lại ở việc gọi tên vấn đề, sự việc hay hiện tượng
sẽ được trình bày trong bài viết. Kèm theo nó thường là lời bình luận ngắn
gọn của tác giả. Ví dụ:
Khi Ánh Tuyết cất lên “Thiên thai", "Suối Mơ", “Sông Lô", “Ô mê ly"...
thì ngay lập tức chúng ta bị mê hoặc. Thế nhưng mới đây khi ca sĩ này làm
Giám đốc một công ty xây dựng thì không ít người đã bất ngờ về kiểu “hành
nghề" “tréo ngoe" này.
(Bài: Tôi không hề đá lộn sân, Pháp luật và Đời sống, 20/9/2005);
Cuối tuần qua, Minh Nhí đã có quyết định được phép trở lại biểu diễn
sau hơn 6 tháng phải ngừng diễn. Minh Nhí trao đổi với TT & VH.
(Bài: Minh Nhí làm live show để...xin lỗi khán giả, Thể thao và Văn hoá,
20/9/2005);
Hai tai nạn nổ máy bay đã liên tiếp xảy ra trong ngày 3.3 tại Mỹ và Thái
lan, trở thành nỗi ám ảnh đối với ngành hàng không quốc tế.
(Bài: Tai nạn máy bay tại Mỹ và Thái Lan, Lao động, 5/3/2001).
3.2. Sapô tóm tắt
Đọc sapô loại này, chúng ta có thể nắm được những thông tin cốt lõi nhất
liên quan tới nội dung của tác phẩm, từ đó có cái nhìn khái quát về vấn đề
hay sự kiện được phản ánh. Ví dụ:
Người có nhu cầu mua bán nhà ở Hà Nội rất lớn. Mỗi năm có hàng trăm
căn hộ lớn nhỏ được sang tên đổi chủ. Phần nhiều đều phải thông qua người
dắt mối mà người ta thường gọi là “cò” nhà đất. Chính vì thế mà “cò" nhà
đất tự nhiên trở thành một nghề. Một nghề không cần vốn liếng mà tiền lãi
thu về thì bất kể, ít một vài chỉ mà nhiều tới hàng cây vàng.
(Bài: “Cò" nhà đất, trong: Phóng sự Thái Minh Châu, NXB. Lao động,
1999);
Có lẽ không nghề nào truân chuyên bằng bác sĩ trẻ lập nghiệp. Sau 6
năm “tu luyện" tại trường đại học, đã nhiều hơn các trường khác đến hai
năm, họ còn phải học nghề" dài hạn tại các bệnh viện cho đến khi kí được
hợp đồng lao động hoặc nhận vào biên chế mới thôi. Kẻ “học" ít thì vài
tháng, người nhiều thì hai, ba năm, thậm chí bốn năm. Lẽ tất nhiên, trong
thời gian đó, các bác sĩ trẻ này chỉ còn nước cậy nhờ mẹ cha.
(Bài: Thầy thuốc không lương, Lao động, 27/2/2001 );
Thời gian gần đây, trên địa bàn quận Bình Tân, TP. Hồ Chí Minh liên
tiếp xảy ra nhiều vụ đột tử khá lạ lùng: chết khi...đang ngủ. Điều khó hiểu
hơn là hầu hết những nạn nhân xấu số đều còn trong độ tuổi còn rất trẻ, lại
là những thanh niên khoẻ mạnh, trước đó chẳng hề có biểu hiện bệnh hoạn
gì. Những cái chết bất ngờ đầy bí ẩn, không rõ nguyên nhân đã gây tâm lý
hoang mang, lo lắng trong cộng đồng dân cư.
(Bài: Bí ẩn những vụ đột tử ở Bình Tân, Công an TP. Hồ Chí Minh,
27/9/2005);
Chưa đầy 24 giờ đồng hồ sau khi xuất hiện vết nứt, 17 giờ 45 phút ngày
6/12, một vạt đất ven sông thuộc khóm Long Thị “C", thị trấn Tân Châu,
huyện Tân Châu (An Giang) đã đổ nhào xuống sông làm vỡ nát công viên
trung tâm của huyện và 15 hộ dân gần đó phải tháo chạy tán loạn...
(Bài: Trước hiểm hoạ sạt lở, Lao động, 12/12/2001).
3.3. Sapô nêu sự việc dẫn đường
Những sapô kiểu này kể về các sự việc đã thúc đẩy tác giả viết nên bài
báo. Có thể gọi chúng là sapô-nguyên cớ.
Ví dụ:
Một buổi sáng, ông cán bộ Hội Chữ thập đỏ Việt Nam tìm đến toà soạn
cố kìm nước mắt đưa cho tôi bức thư của kẻ tật nguyền có cái tên khó đoán
định giới tính: Phạm Quốc Hương, nhà ở khu 8 Hồng Thao, xã Xuân Quang,
huyện Tam Nông, tỉnh Phú Thọ. Mười hai năm nay nằm liệt giường vì một
cơn bạo bệnh, gia cảnh quá neo nghèo, Hương đã khóc quá nhiều, đã vắt cả
da thịt mình thành nước mắt, giờ còn da bọc xương, Hương muốn tìm một
người con gái khiếm thị để được dâng đôi mắt to, đẹp của mình cho cô ấy...
(Bài: Người tình nguyện mù, trong cuốn: 27 phóng sự xã hội của Đỗ
Doãn Hoàng, NXB. Lao động, 2004);
Trung tuần tháng 2/2001, chúng tôi nhận đuợc đơn khiếu nại và tố cáo về
việc xí nghiệp cát, đá, sỏi Minh Hưng (gọi tắt là XN. Minh Hưng) khai thác
cát trái phép trên sông Sài Gòn nhưng lại được chính quyền xã bao che.
Đứng tên trong đơn là 43 người thuộc 2 ấp Bùng Binh và Sóc Lào xã Đôn
Thuận, huyện Tràng Bảng, tỉnh Tây Ninh, nơi XN. Minh Hưng đóng trụ sở
và hoạt động. Chiều 13/2/2001 chúng tôi về tận nơi để tìm hiểu vụ việc.
(Bài: Thủ phạm khai thác cát trái phép trên sông Sài Gòn là ai?, Pháp
luật, 11/3/2001).
Khảo sát cho thấy, phần mở đầu các sapô nói trên thường đề cập cuộc
tiếp xúc giữa tác giả với những đối tượng trực tiếp liên quan tới vấn đề, sự
việc hay hiện tượng được phản ánh trong bài viết. Điều này vừa làm nổi bật
ý nghĩa xã hội vừa làm gia tăng tính xác thực và khách quan của tác phẩm
báo chí.
Tuy nhiên, cũng có trường hợp mà nguyên cớ khiến tác giả viết bài chỉ là
một sự việc hoàn toàn ngẫu nhiên ngẫu nhiên nào đó.
Ví dụ:
Một buổi chiều mưa buồn, nhâm nhi chén rượu quán cóc, gã bạn đồng
nghiệp của tôi bỗng thở dài thườn thượt, chép miệng: Làm cái nghề bán chữ
này nhọc quá, suýt chục năm trong nghề mà tôi chưa sắm nổi mươi mét nhà
để tậu cô vợ. “Thì ông bảo, trừ khi có chức quyền để tham nhũng, chứ làm
công ăn lương ở đất nước mình bao giờ mới khá được". “Ai bảo ông thế,
mấy em người mẫu, hoa hậu, chức quyền gì mà có cả bạc tỷ. Tôi chỉ ước
kiếp sau giời có cho làm người thì đừng bắt làm nhà báo mà cho làm...gái
đẹp.
(Bài: Hồng nhan bạc...tỷ, Hà Nội ngàn năm, số 6/2005).
3.4. Sapô chân dung
Ở loại sapô này, người viết phác thảo những nét chân dung nào đó của
nhân vật chính trong tác phẩm.
Đó có thể là những nét ngoại hình, tính cách, ví dụ:
“Quen biết Trần Hiếu Ngân từ lâu..., mỗi khi gặp nụ cười duyên dáng và
đôi mắt luôn nhìn thẳng và rất tự tin của Ngân, tôi thường liên tưởng đến
những cú ra đòn quyết liệt, dứt khoát của cô bé hiền hậu, dễ thương và đôi
khi cũng rất e lệ này”.
(Bài: Võ sĩ xuất sắc và người con hiếu thảo, Lao động, 4/10/2000).
Đó có thể là những nét về sở thích, ví dụ:
Say đắm thơ Hàn Mặc Tử, anh dựng lều nhỏ sống bên cạnh mộ nhà
thơ. Ngày qua ngày trầm lặng cặm cụi với cây bút lửa anh vẽ tranh, chép
thơ trên gỗ thông thơm và nhiệt tình giới thiệu với khách về thân thế sự
nghiệp của nhà thơ. Anh là Dzũ Kha.
(Bài: Người giữ lửa hồn thơ Hàn Mặc Tử, Khoa học và Đời sống,
24/3/2006)
Đó có thể là những nét về thân thế, sự nghiệp, ví dụ:
Trong những chiếc Boeing từ thế hệ cũ đến thế hệ mới nhất đang bay
khắp thế giới có đóng góp của anh- một người Việt. Anh cũng đã góp phần
đưa hai người khổng lồ công nghệ cao của Mỹ là Boeing và Microsoft đến
Việt Nam.
(Bài: Con cá hồi Việt Nam ở Seattle, Lao động, Xuân Bính Tuất
2006);
Hoặc đó cũng có có thể là sự pha trộn nhiều khía cạnh của một chân
dung, ví dụ:
Nhanh nhẹn, vui vẻ, hoà nhã là cảm nhận đầu tiên của chúng tôi về cô
bạn Nguyễn Thị Phương Dung (lớp K.9, cử nhân tài năng vật lý Trường Đại
học Khoa học tự nhiên - Đại học quốc gia Hà Nội), gương mặt nữ duy nhất
trong 10 gương mặt tiêu biểu 2005 do Trung ương Đoàn bình chọn.
(Bài: Lớn lên với những câu hỏi, Tuổi trẻ, 11/3/2006).
3.5. Sapô tả cảnh (ảnh)
Đọc những sapô kiểu này, chúng ta như được xem những bức tranh sống
động có đủ âm thanh, màu sắc, ánh sáng. Giọng văn có thể nhẹ nhàng hay
mạnh mẽ nhưng những hình ảnh được miêu tả thường khá ấn tượng, có khả
năng gợi cảm xúc hoặc tạo ra nỗi ám ảnh đối với độc giả.
Ví dụ:
Trong đêm ấy, người dân ở ấp Long Thị C, thị trấn Tân Châu ( An
Giang) thất thần chạy tán loạn trong tiếng khóc gào, tiếng đổ vụn của xi
măng, cốt thép, tiếng dậy sóng của dòng sông ngầu bọt. Trẻ nhỏ thảng thốt
tìm cha, gọi mẹ như bầy chim mất tổ, nhiều người ngất xỉu khi nhìn gia sản
mấy đời gây dựng phút chốc chìm biến trong dòng nước.
(Bài: Tân Châu - 0 giờ ngày 4..., Lao động, 9/1/2001);
Tây Thiên. Trời mưa rả rích. Những lều quán lụp xụp tựa lưng vào ngách
núi. Trong cái cảnh ảm đạm của một khu du lịch chưa đúng mùa, chúng tôi
lần theo những tảng đá to bổ chảng nằm chểnh ểnh theo dọc con suối. Anh
bạn đi cùng bảo: đi đường suối thì mới gặp được loài động vật quý hiếm mà
chỉ Tây Thiên mới có, đó là loài cá cóc...
(Bài: Kiểm lâm buông, dân bắt, Lao động thủ đô, 9/3/2006).
3.6. Sapô nêu luận cứ
Ở loại sapô này, tác giả đưa ra các con số hay dữ kiện ấn tượng có khả
năng thu hút sự chú ý của người đọc. Những con số hay dữ kiện như vậy
thường nằm trong quan hệ nhân quả với vấn đề hoặc sự kiện được phản ánh.
Ví dụ:
Tính đến cuối tháng 8 năm 2000, có 654 con gấu bị nuôi nhốt trên địa
bàn thành phố Hà Nội. Cả nội ngoại thành có tới 191 trại gấu lớn nhỏ.
Những trại lớn có trên dưới tám chục con gấu, còn những hộ nuôi lẻ thì 2,3
con. Gấu được nuôi giữa khu dân cư đông đúc, và thậm chí trên tầng tư,
tầng năm.
(Bài: Mật gấu vào mùa, Lao động, ngày 1/ 11/2000);
Khoảng hơn bảy chục người đã mất tích sáng sớm hôm 5/3 khi ba chiếc ô
tô bị rơi xuống sông do cầu bị sập.
( Bài: Sập cầu ở phía bắc Bồ Đào Nha, Lao động, 6/3/2001);
Năm 2005, trên địa bàn Thành phố xảy ra 352 vụ cháy làm 11 người
chết, 64 người bị thương, thiệt hại tài sản 70 tỷ đồng; trong đó cháy rụi 78
căn nhà, 14 nhà xưởng, 12 kho chứa hàng, 14 cửa hàng...
( Bài: Cháy nổ - nỗi lo lại đến, Công an Tp. HCM., 16/3/2006).
3.7. Sapô kể chuyện
Những sapô này khiến người đọc có cảm giác đang được nghe tác giả kể
những câu chuyện nào đó.
Ví dụ:
Có lẽ tôi sẽ không bao giờ quên được gương mặt của anh thanh niên ấy.
Gương mặt tái nhợt, tuyệt vọng và khẩn cầu. Anh ta cởi trần, hai tay thu
trước ngực cho đỡ lạnh. Đôi mắt nhìn tôi như trách móc, dại đi trong cơn
mưa tầm tã. Trên xuồng còn 3 đứa nhỏ nữa, chắc là con anh. Đứa nhỏ nhất
đưa cả hai tay về phía ghe chúng tôi cầu xin. Tôi phải quay đi để để khỏi
nhìn thấy những đôi mắt và những đôi tay ấy ... Đoàn cứu trợ đang trên
đường về, chẳng còn gì để cho họ cả. Chỉ có một quãng sông mà hàng trăm
cái xuồng chèo ra đón đầu để xin hàng cứu trợ như thế.
(Bài: Vàm Cỏ Tây, một nhánh sông buồn, Lao động, 12/10/2000);
Eo Mây tiễn người con gái đẹp nhất làng ra trận vào những ngày bom
đạn đầy trời. Sáu năm sau, cô gái ấy trở về. Vẫn đẹp như xưa, lại có phần
dịu dàng, đằm thắm hơn. Ngày cô đi lấy chồng, bao trai làng ngẩn ngơ tiếc
nuối. Không ngờ, chỉ một năm sau, cô lại về Eo Mây. Kể từ đó cuộc đời cô
rẽ sang một ngả khác. Đau buồn, thương tâm...
( Bài: Eo Mây có người đàn bà, Lao động, 23/10/2000).
Chính cái giọng điệu đặc trưng của văn kể chuyện đã làm cho thông tin
hàm chứa trong sapô trở nên nhẹ nhàng mà thấm thía.
3.8. Sapô nêu cảm xúc và những suy tư riêng của tác giả
Ví dụ:
Không biết, có bao giờ Công Vinh-Quả bóng vàng năm 2004-tự hỏi ta
đang ở đâu sau những tháng ngày vinh quang và kiêu hãnh. Phải chăng,
xung quanh anh không còn những ánh hào quang, những lời ca tụng, mà nó
là khoảng trống không thấy có những lời hứa hẹn, không có những cơ hội
dành sẵn cho anh?
(Bài: Lê Công Vinh: Bên kia bờ vinh quang, Thể thao và Văn hoá,
20/9/2005);
Một bản án khách quan, đúng pháp luật không chỉ đảm bảo quyền và lợi
ích hợp pháp của những người trong cuộc mà còn góp phần vào sự ổn định
của xã hội. Nhưng bản án đã tuyên có hiệu lực pháp luật và được đưa ra thi
hành sẽ chi phối rất nhiều cuộc sống của những người trong cuộc. Trong
nhiều trường hợp chỉ vì một bản án oan sai của Toà án mà tài sản nhiều khi
cả đời mới có được của những người trong cuộc bị mất trắng, thậm chí
chính họ bị đẩy ra đường. Phải chăng với những bản án rơi vào trường hợp
này, mọi việc đã an bài?
(Bài: Án oan sai quá hạn giám đốc thẩm: Phải chăng đã hết thuốc chữa?,
Pháp luật, 11/3/2001);
Cánh diều vàng 2005 lại một lần nữa làm những người hâm mộ điện ảnh
thất vọng. Mờ nhạt, lộn xộn, kém hấp dẫn...Cánh diều vàng 2005 khép lại
trong nỗi băn khoăn của nhiều người.
(Bài: Mờ nhạt và thiếu hấp dẫn, Khoa học và Đời sống, 24/3/2006)
Những nhận xét, đánh giá in đậm dấu ấn của "cái tôi" tác giả như vậy có
khả năng khơi gợi cảm xúc hay suy nghĩ của người đọc theo những định
hướng đã được vạch sẵn nào đó. Tuy nhiên, nếu lập luận thiếu chặt chẽ và
tình cảm của người viết không đủ sự chân thành thì sapô kiểu này có thể làm
lụi tàn đốm lửa (nếu có) mà tiêu đề đã thắp lên.
3.9. Sapô tiếp nối tiêu đề
Sapô loại này không phải là tiểu văn bản tồn tại độc lập mà là bộ phận
được viết tiếp theo tiêu đề và phụ thuộc vào nó cả về mặt hình thức lẫn nội
dung. Ví dụ:
MỘT GÓI THẦU, CHIA CHÁC HƠN 1 TRIỆU ĐÔLA!
Đó là số tiền Nguyễn Quang Thường (nguyên Phó Tổng Giám đốc
Tổng Công ty Dầu khí Việt Nam) và đồng phạm đã biển thủ trong phi vụ
xây dựng nhà ở cho một tổ hợp công nghệ thuộc vòm Nam mỏ Bạch Hổ.
(Tuổi trẻ TP. Hồ Chí Minh, 6/10/2005);
NGƯỜI HÀ NỘI MÙ CHỮ
Khi đọc tiêu đề này, hẳn nhiều người Tràng An thanh lịch sẽ phải thốt
lên: “Làm gì có chuyện đó!”. Nhưng nó lại có thật, một sự thật hiển hiện
trước chúng ta trong cuộc sống hàng ngày, trong giao tiếp, quan hệ, buôn
bán., v.v.
(Phóng sự Thái Minh Châu, NXB. Lao động, H., 1999).
Sapô tiếp nối thường được dùng sau các tiêu đề nêu những sự việc bất
thường (nằm ngoài sự chờ đợi của độc giả) và có nhiệm vụ làm rõ hơn thông
tin chứa trong đó. Người viết khá kiệm lời khiến độc giả phải đọc tiếp ngay
phần bài viết phía dưới để biết thêm thông tin.
4. Kết luận
Trong quá trình khảo sát sapô trên báo chí, chúng tôi rút ra một số kết
luận như sau:
- Sapô ngày càng khẳng định được vai trò và ý nghĩa to lớn của mình
trong bố cục một tác phẩm báo chí.
- Một sapô tốt phải nêu được những thông tin cốt lõi trong một hình
thức thể hiện ấn tượng, với một dung lượng câu chữ ngắn gọn.
- Sapô trên báo chí rất đa dạng về mọi phương diện. Và các kiểu sapô
mà chúng tôi đã phân loại trong bài viết này chủ yếu căn cứ vào tính trội
của một đặc điểm nào đó trong cách thức tiếp cận và phản ánh thông tin.
- Xuất hiện với tần số cao nhất là sapô gọi tên hay giới thiệu vấn đề.
- Nhiều sapô chưa có chất lượng như mong muốn. Những nhược điểm
cơ bản mà chúng thường mắc phải là: khuôn mẫu cứng nhắc gây nhàm
chán; dài dòng lan man; thông tin thiếu chọn lọc, không đủ sức lôi cuốn. - Cần bồi dưỡng, rèn luyện kỹ năng viết sapô cho các nhà báo.
