Tài chính h c hành vi, tâm lý b y đàn và TTCK Vi t Namọ ầ ệ
TTCK Vi t Nam trong năm 2006 có m c tăng tr ng cao nh t khuệ ứ ưở ấ
v c Châu Á - Thái Bình D ng v i 145% và đ u năm 2007 tăng thêmự ươ ớ ầ
46% - cao nh t trên th gi i. R t nhi u lý do đ c đ a ra đ gi iấ ế ớ ấ ề ượ ư ể ả
thích cho s phát tri n mãnh li t này, nh ng ph n l n ý ki n choự ể ệ ư ầ ớ ế
r ng, m t trong nh ng nguyên nhân chính là do tâm lý đ u t b yằ ộ ữ ầ ư ầ
đàn, đ u t theo phong trào c a các nhà đ u t trong n c. Ch iầ ư ủ ầ ư ướ ơ
ch ng khoán đã đ c báo chí nói t i nh m t th “m t”, m tứ ượ ớ ư ộ ứ ố ộ
“phong trào” lan truy n v i t c đ c c nhanh. ề ớ ố ộ ự
Tài chính h c hành viọ
Các b ng ch ng v “bong bóng” ch ng khoán th gi i trong nh ng năm 90 đã ch ng minh r ng,ằ ứ ề ứ ế ớ ữ ứ ằ
các nhà đ u t không ph i luôn luôn hành đ ng m t cách sáng su t và khôn ngoan nh mongầ ư ả ộ ộ ố ư
đ i. Trong nh ng tr ng h p nh v y, lý thuy t th tr ng hi u qu không th gi i thích, nh ngợ ữ ườ ợ ư ậ ế ị ườ ệ ả ể ả ư
nghiên c u c a tài chính h c hành vi d a trên nh ng lý thuy t c b n v tâm lý h c có th giúpứ ủ ọ ự ữ ế ơ ả ề ọ ể
chúng ta hi u đ c th tr ng tài chính. M t s miêu t và gi i thích c a tài chính h c hành viể ượ ị ườ ộ ố ả ả ủ ọ
khá thú v , mô ph ng hành vi th tr ng b ng các cu c th nghi m r t đ n gi n nh sau:ị ỏ ị ườ ằ ộ ử ệ ấ ơ ả ư
Cho ai đó m t l a ch n: ho c là s có ch c ch n 50.000 đ ng ho c là s ch i trò đ ng xu x pộ ự ọ ặ ẽ ắ ắ ồ ặ ẽ ơ ồ ấ
ng a, n u th ng s nh n đ c 100.000 đ ng, và ng c l i s không nh n đ c gì c . Có vử ế ắ ẽ ậ ượ ồ ượ ạ ẽ ậ ượ ả ẻ
nh trò ch i này đ y may r i, do đó ng i ta th ng ch n vi c b túi ch c ch n 50.000 đ ng.ư ơ ầ ủ ườ ườ ọ ệ ỏ ắ ắ ồ
Ng c l i, n u ph i l a ch n gi a vi c m t ch c ch n 50.000 đ ng ho c cũng ch i trò đ ng xuượ ạ ế ả ự ọ ữ ệ ấ ắ ắ ồ ặ ơ ồ
x p ng a và m t 100.000 đ ng ho c không m t gì c . H có th s ch n ch i x p ng a. Sấ ử ấ ồ ặ ấ ả ọ ể ẽ ọ ơ ấ ử ự
may r i trong vi c tung đ ng xu x p ng a trong c hai tr ng h p là t ng đ ng nhau, nh ngủ ệ ồ ấ ử ả ườ ợ ươ ươ ư
con ng i l i th ng ch n cách tham gia trò ch i đ ti t ki m nh ng kho n l , dù trò ch i nàyườ ạ ườ ọ ơ ể ế ệ ữ ả ỗ ơ
có th s mang đ n m t kho n l l n h n. Đi u này cho th y khuynh h ng con ng i coi khể ẽ ế ộ ả ỗ ớ ơ ề ấ ướ ườ ả
năng bù đ p m t kho n l còn quan tr ng h n kh năng ki m đ c m t kho n l i l n h n.ắ ộ ả ỗ ọ ơ ả ế ượ ộ ả ợ ớ ơ
Trong kinh doanh, s u tiên v vi c tránh các kho n l cũng đúng cho các nhà đ u t . Khi giáự ư ề ệ ả ỗ ầ ư
c phi u c a Nortel Networks xu ng giá thê th m t h n 100 USD vào đ u nh ng năm 2000ổ ế ủ ố ả ừ ơ ầ ữ
xu ng còn ch a đ y 2 USD, b t ch p giá c phi u xu ng nh th nào, nhà đ u t v n tin r ngố ư ầ ấ ấ ổ ế ố ư ế ầ ư ẫ ằ
nó có th s lên tr l i và h ti p t c n m gi c phi u. H có khuynh h ng quá t tin vào cácể ẽ ở ạ ọ ế ụ ắ ữ ổ ế ọ ướ ự
phán đoán c a mình, th m chí còn thích ch p ngay l y thông tin r tai h n là nh ng thông tinủ ậ ộ ấ ỉ ơ ữ
công b rõ ràng. Vì sao l i nh v y? Đi u này ch có th lý gi i b ng c m xúc (emotion) - m tố ạ ư ậ ề ỉ ể ả ằ ả ộ
y u t quan tr ng chi ph i hành vi con ng i.ế ố ọ ố ườ
TTCK đ c xem là m t nhóm các nhà đ u t v i m c đích chung duy nh t là n m b t xu h ngượ ộ ầ ư ớ ụ ấ ắ ắ ướ
t ng lai c a th tr ng đ t đó có quy t đ nh kinh doanh đúng đ n nh m thu đ c l i nhu n.ươ ủ ị ườ ể ừ ế ị ắ ằ ượ ợ ậ
Song, nhóm đông đó đ c hình thành b i nhi u nhà đ u t cá nhân khác nhau, m i nhà đ u tượ ở ề ầ ư ỗ ầ ư
l i thiên v các c m xúc trái ng c nhau: L c quan có, bi quan có, hy v ng có, lo l ng có – t tạ ề ả ượ ạ ọ ắ ấ
c m i c m giác đ u có th t n t i trong cùng m t nhà đ u t t i các th i đi m khác nhau ho cả ọ ả ề ể ồ ạ ộ ầ ư ạ ờ ể ặ
trong m t nhóm nhà đ u t t i cùng m t th i đi m.ộ ầ ư ạ ộ ờ ể
Có l quy n sách n i ti ng c a Charles Mackay: “Nh ng o giác c c kỳ ph bi n và s m t tríẽ ể ổ ế ủ ữ ả ự ổ ế ự ấ
c a đám đông” đ c nh c đ n nhi u nh t trong nh ng cu c bàn lu n v các hi n t ng c aủ ượ ắ ế ề ấ ữ ộ ậ ề ệ ượ ủ
TTCK, t c n s t hoa tulip Hà Lan th k 17 cho đ n nh ng hi n t ng “bong bóng” g n nh t.ừ ơ ố ở ế ỷ ế ữ ệ ượ ầ ấ
C t truy n khá t ng t nhau: m t TTCK giá lên (bull market) v m t m t hàng, đ n v ti n tố ệ ươ ự ộ ề ộ ặ ơ ị ề ệ
ho c c phi u nào đó khi n dân chúng th y xu h ng tăng giá là không th ng ng. V i cách suyặ ổ ế ế ấ ướ ể ừ ớ
nghĩ l c quan nh v y, m i ng i mua “đ i t ng” c a c n s t v t quá nhu c u th t s c aạ ư ậ ọ ườ ố ượ ủ ơ ố ượ ầ ậ ự ủ
mình, cùng lúc đó nh ng ng i cho vay thay phiên nhau đ thêm d u vào l a. Đ n khi nhà đ uữ ườ ổ ầ ử ế ầ
t nh n ra th tr ng không m nh nh h đã kỳ v ng, s s hãi tăng lên. Và khi s lo l ngư ậ ị ườ ạ ư ọ ọ ự ợ ự ắ
chuy n thành c n bán đ bán tháo thì th tr ng s p đ , t o ra m t v c xoáy nh n chìm thể ơ ổ ị ườ ụ ổ ạ ộ ự ấ ị
tr ng sâu h n c tr c khi có c n s t, h u qu là ph i t n nhi u năm tr i th tr ng m i có thườ ơ ả ướ ơ ố ậ ả ả ố ề ờ ị ườ ớ ể
ph c h i tr l i.ụ ồ ở ạ
Do v y, trong các quy t đ nh đ u t thông minh thì c m xúc chính là k thù s 1. C m xúc khi nậ ế ị ầ ư ả ẻ ố ả ế
chúng ta hành đ ng trái v i nh ng gì mà chúng ta nên làm. C m xúc khi n chúng ta mua trongộ ớ ữ ả ế
khi chúng ta nên bán, c m xúc khi n chúng ta bán trong khi chúng ta nên mua.ả ế
Tâm lý b y đàn và TTCK Vi t Namầ ệ
M t s th t hi n nhiên quen thu c là vào b t kỳ th i đi m nào, các th tr ng tài chính luôn luônộ ự ậ ể ộ ấ ờ ể ị ườ
b chi ph i b i lòng tham và s s hãi. B t c khi nào b n bán c phi u thì ng i mua nó cũngị ố ở ự ợ ấ ứ ạ ổ ế ườ
s nghĩ khác v nh ng tri n v ng t ng lai c a c phi u đó. B n nghĩ nó s gi m, ng i muaẽ ề ữ ể ọ ươ ủ ổ ế ạ ẽ ả ườ
nghĩ nó s lên. Ho c b n ho c ng i mua s đúng, nh ng ch c ch n ch thông qua s t ngẽ ặ ạ ặ ườ ẽ ư ắ ắ ỉ ự ươ
tác c a nh ng thái đ khác nhau nh v y thì th tr ng m i nh n nh p. S sôi đ ng c a TTCKủ ữ ộ ư ậ ị ườ ớ ộ ị ự ộ ủ
Vi t Nam th i gian qua ph n ánh ph n nào đi u này.ệ ờ ả ầ ề
TTCK Vi t Nam trong năm 2006 có m c tăng tr ng cao nh t khu v c Châu Á - Thái Bìnhệ ứ ưở ấ ự
D ng v i 145% và đ u năm 2007 tăng thêm 46% - cao nh t trên th gi i. R t nhi u lý do đ cươ ớ ầ ấ ế ớ ấ ề ượ
đ a ra đ gi i thích cho s phát tri n mãnh li t này, nh ng ph n l n ý ki n cho r ng, m t trongư ể ả ự ể ệ ư ầ ớ ế ằ ộ
nh ng nguyên nhân chính là do tâm lý đ u t b y đàn, đ u t theo phong trào c a các nhà đ uữ ầ ư ầ ầ ư ủ ầ
t trong n c. Ch i ch ng khoán đã đ c báo chí nói t i nh m t th “m t”, m t “phong trào”ư ướ ơ ứ ượ ớ ư ộ ứ ố ộ
lan truy n v i t c đ c c nhanh.ề ớ ố ộ ự
M i lý thuy t, m i mô hình c a th tr ng hi u qu d ng nh vô nghĩa v i TTCK Vi t Nam.ọ ế ọ ủ ị ườ ệ ả ườ ư ớ ệ
M c dù nhà đ u t đ c c nh báo r ng giá ch ng khoán đã v t quá giá tr th t h n 30%ặ ầ ư ượ ả ằ ứ ượ ị ậ ơ
nh ng h v n mua bán, th tr ng v n không ng ng sôi đ ng.ư ọ ẫ ị ườ ẫ ừ ộ
Có l đã đ n lúc dùng đ n các lý thuy t c b n d a trên tâm lý con ng i đ gi i thích nh ngẽ ế ế ế ơ ả ự ườ ể ả ữ
b t th ng trên TTCK:ấ ườ
Bình th ng, m t nhóm các nhà đ u t cá nhân có th r t bình tĩnh và sáng su t, nh ng cũngườ ộ ầ ư ể ấ ố ư
có lúc h b áp đ o b i nh ng c m xúc tiêu c c khi các nhà đ u t khác hành đ ng theo m tọ ị ả ở ữ ả ự ầ ư ộ ộ
cách th c ph bi n nào đó. Hi u m t cách đ n gi n nh t thì chính s s hãi b “b r i” hay th tứ ổ ế ể ộ ơ ả ấ ự ợ ị ỏ ơ ấ
b i khi b n bè, ng i thân, hàng xóm c a h có th ki m ti n m t cách nhanh chóng, đã đ aạ ạ ườ ủ ọ ể ế ề ộ ư
đ n s c m nh áp đ o c a đám đông.ế ứ ạ ả ủ
C nh ki m ti n trên TTCK quá d đã thôi thúc ng i ta lao vào ch i ch ng khoán. Ch ng khoánả ế ề ễ ườ ơ ứ ứ
v t quá giá tr th t - bi t ch - nh ng h v n mua. H ch p nh n mua v i giá cao vì tin r ngượ ị ậ ế ứ ư ọ ẫ ọ ấ ậ ớ ằ
trên th tr ng s còn có ng i ch p nh n mua l i nó v i giá cao h n n a. Lòng tham c a conị ườ ẽ ườ ấ ậ ạ ớ ơ ữ ủ
ng i khi n h hành đ ng. Còn nhìn th y c h i ki m l i, h còn nh y vào.ườ ế ọ ộ ấ ơ ộ ế ợ ọ ả
S c nóng c a TTCK còn “hút” c anh hai lúa, bà bán đ u ph ng đ n ông xích lô… gom góp ti nứ ủ ả ậ ộ ế ề
dành d m c đ i đ vào ch i ch ng khoán. H bi t phân tích c phi u, bi t d đoán kh năngụ ả ờ ổ ơ ứ ọ ế ổ ế ế ự ả
ho t đ ng sinh l i c a công ty? Không h ! H ch i theo tâm lý b y đàn.Th m chí có nhi uạ ộ ờ ủ ề ọ ơ ầ ậ ề
ng i còn mua bán theo cách hoàn toàn b t ch c các nhà đ u t n c ngoài. Tuy nhiên đi uườ ắ ướ ầ ư ướ ề
này cũng ch ng có gì là khó hi u c . Khuynh h ng (b n năng) b y đàn gi i thích t i sao conẳ ể ả ướ ả ầ ả ạ
ng i l i thích b t ch c ng i khác. Khi th tr ng lên ho c xu ng, nhà đ u t cho r ng ng iườ ạ ắ ướ ườ ị ườ ặ ố ầ ư ằ ườ
khác s có nhi u thông tin h n. Và h qu c a đi u này, h c m th y có s thôi thúc ghê g mẽ ề ơ ệ ả ủ ề ọ ả ấ ự ớ
đ i v i vi c làm theo nh ng gì ng i khác đang làm. Các nhà tâm lý h c cũng đã đ a ra nghiênố ớ ệ ữ ườ ọ ư
c u cho th y hành vi đám đông th ng có khuynh h ng hành đ ng theo m t s ng i chứ ấ ườ ướ ộ ộ ố ườ ủ
ch t, có kh năng tiên đoán th tr ng. Trong tr ng h p c a TTCK Vi t Nam, “s m nh” đóố ả ị ườ ườ ợ ủ ệ ứ ệ
nhi u lúc đ c giao cho nhà đ u t n c ngoài.ề ượ ầ ư ướ
C n m t cái nhìn đ y đ v tâm lý b y đànầ ộ ầ ủ ề ầ
Trong suy nghĩ c a nhi u ng i, tâm lý b y đàn là cái gì đó r t x u, r t đáng khinh, lo i b nóủ ề ườ ầ ấ ấ ấ ạ ỏ
càng s m càng t t. Do v y, làm sao đ ch m d t tâm lý b y đàn trong các nhà đ u t là m tớ ố ậ ể ấ ứ ầ ầ ư ộ
câu h i đ c đ t ra? Không có gì khó khăn, b i câu tr l i là không th . Nhà đ u t s t đi uỏ ượ ặ ở ả ờ ể ầ ư ẽ ự ề
ch nh hành vi c a mình theo th tr ng, h s rút ra bài h c t chính nh ng thành công và th tỉ ủ ị ườ ọ ẽ ọ ừ ữ ấ
b i c a mình. Không th có gi i pháp nào đ c đ a ra đây c .ạ ủ ể ả ượ ư ở ả
Tâm lý b y đàn (hay tâm lý đám đông) là m t s t n t i khách quan trong b t c m t th tr ngầ ộ ự ồ ạ ấ ứ ộ ị ườ
nào, không riêng gì th tr ng tài chính. Các b ng ch ng xã h i mà các nhà tâm lý h c đ a raị ườ ằ ứ ộ ọ ư
sau các cu c kh o sát hoàn toàn ch ng minh đ c đi u đó. H n nhi u ng i trong chúng ta đãộ ả ứ ượ ề ẳ ề ườ
đ c bi t đ n thí nghi m d i đây:ượ ế ế ệ ướ
Cho m t ng i đ ng m t góc ph và nhìn lên b u tr i tr ng không trong 60 giây. M t s ng iộ ườ ứ ở ộ ố ầ ờ ố ộ ố ườ
đi đ ng đã d ng l i đ xem ng i kia nhìn gì nh ng r i đa s cũng b c qua. L n ti p theo,ườ ừ ạ ể ườ ư ồ ố ướ ầ ế
các nhà tâm lý h c cho năm ng i làm nh v y góc ph đó. L n này, s ng i d ng l i đọ ườ ư ậ ở ố ầ ố ườ ừ ạ ể
quan sát đông g p 4 l n. Khi cho 15 ng i đ ng góc ph đó, có t i 45% s ng i qua đ ngấ ầ ườ ứ ở ố ớ ố ườ ườ
d ng l i và khi tăng s ng i đ ng góc ph thêm m t l n n a, có t i h n 80% ng i đi đ ngừ ạ ố ườ ứ ở ố ộ ầ ữ ớ ơ ườ ườ
ph i ng ng đ u quan sát theo. Vì sao l i nh v y? Ng i ta cho r ng, n u có nhi u ng i cùngả ẩ ầ ạ ư ậ ườ ằ ế ề ườ
nhìn lên b u tr i thì ch c ch n r ng trên b u tr i ph i có cái gì đó. Đó là lý do vì sao càng cóầ ờ ắ ắ ằ ầ ờ ả
đông ng i, đám đông càng d b nh h ng: thêm m t ng i là thêm m t b ng ch ng choườ ễ ị ả ưở ộ ườ ộ ằ ứ
th y có đi u gì đó quan tr ng đang x y ra. H tin t ng r ng, n u có r t nhi u ng i cùng th cấ ề ọ ả ọ ưở ằ ế ấ ề ườ ự
hi n m t vi c gì đó thì vi c đó nh t đ nh đúng. B ng ch ng này d ng nh cho th y, n u khôngệ ộ ệ ệ ấ ị ằ ứ ườ ư ấ ế
bi t đi u gì đang di n ra thì t t h n h t là nên b t ch c nh ng gì ng i khác đang làm.ế ề ễ ố ơ ế ắ ướ ữ ườ
Và lâu nay v n có quan ni m sai l m cho r ng ch Vi t Nam m i có tâm lý b y đàn trong đ uẫ ệ ầ ằ ỉ ở ệ ớ ầ ầ
t nh th . S th t thì tâm lý đám đông (tâm lý b y đàn) xu t hi n h u h t các th tr ng m iư ư ế ự ậ ầ ấ ệ ở ầ ế ị ườ ớ
n i, th m chí ngay c các th tr ng phát tri n v n có nh ng giai đo n t n t i tâm lý đámổ ậ ả ở ị ườ ể ẫ ữ ạ ồ ạ
đông. N u không, l ch s kinh t th gi i đã không ch ng ki n nhi u v n bong bóng vàế ị ử ế ế ớ ứ ế ề ụ ổ
kho ng ho ng nh kh ng ho ng Hoa tulip – Hà Lan (1634-1637), bong bóng South Sea - Anhả ả ư ủ ả
( 1711-1720), kh ng ho ng b t đ ng s n Florida - M (1920-1922), đ i suy thoái th gi i 1929,ủ ả ấ ộ ả ỹ ạ ế ớ
kh ng ho ng 1987, kh ng ho ng Châu Á 1997, kh ng ho ng dotcom…ủ ả ủ ả ủ ả
Nhà đ u t khôn ngoan nên hành x ra sao trong m t th tr ng nh v y: S đi theo đám đôngầ ư ử ộ ị ườ ư ậ ẽ
hay đ c l p quy t đ nh d a vào các nghiên c u, phân tích c a mình? Câu tr l i đây khá đ nộ ậ ế ị ự ứ ủ ả ờ ở ơ
gi n: Nên đi theo đám đông khi ý ki n c a nó phù h p v i nh ng phân tích c a riêng b n vàả ế ủ ợ ớ ữ ủ ạ
nhanh chóng r i b đám đông khi đám đông suy nghĩ ng c v i b n. Khi r i b đám đông, nhàờ ỏ ượ ớ ạ ờ ỏ
đ u t nên ki m l i ho c nh n ra các kho n l và đ ng ngoài đ i cho đ n khi th tr ng có d uầ ư ế ợ ặ ậ ả ỗ ứ ợ ế ị ườ ấ
hi u kh quan tr l i. Thà t b m t kho n l i ti m năng còn h n là m t m t kho n v n tr cệ ả ở ạ ừ ỏ ộ ả ờ ề ơ ấ ộ ả ố ướ
m t. Nh ng th t s thì cái c m giác b l m t c h i ki m ti n m i m i là m t tâm lý vô cùngắ ư ậ ự ả ỏ ỡ ộ ơ ộ ế ề ườ ươ ộ
khó ch u!ị
Admin (Theo Đầu tư Chứng khoán Online)