Tập bài giảng Triết học Mác-Lênin (Khối các ngành ngoài lý luận chính trị)

ƯỜ Ế Ạ Ọ Ạ Ọ Ẵ TR NG Đ I H C KINH T , Đ I H C ĐÀ N NG

Ị Ậ KHOA LÝ LU N CHÍNH TR

Ế Ọ BÔ MÔN TRI T H C

Ậ Ả T P BÀI GI NG

Ế Ọ TRI T H C MÁC ­ LÊNIN

ộ ạ ọ Trình đ : Đ i h c

ố ượ ố ậ Đ i t ị ng: Kh i các ngành ngoài lý lu n chính tr

ẵ Đà N ng ­ 2020

Ậ Ạ Ể T P TH  BIÊN SO N

ữ PGS. TS. Lê H u Ái

ồ ư ầ TS. GVC. Tr n H ng L u

ơ ị TS. GVC. Tr nh S n Hoan

TS. GVC. Lâm Bá Hòa

ạ     TS. GVC. Ph m Huy Thành

TS. Lê Văn Thao

ư ị ThS.GVC. L u Th  Mai Thanh

ứ ThS.GVC. Lê Đ c Tâm

2

ƯƠ CH NG I

Ế Ọ Ế Ọ Ủ TRI T H C VÀ VAI TRÒ C A TRI T H C

Ộ Ờ Ố TRONG Đ I S NG XàH I

Ề Ơ Ả Ế Ọ Ế Ọ Ủ Ấ I. TRI T H C VÀ V N Đ  C  B N C A TRI T H C

1. Khái l ượ ề ế ọ t h c c v  tri

ồ ố ủ 1.1. Ngu n g c c a tri ế ọ t h c

́ ứ ặ ủ ạ ậ ộ ườ ̣ Là m t lo i hình nh n th c đ c thù c a con ng ̀ ơ ở i, triêt hoc ra đ i

̀ ̀ ươ ươ ư ộ ơ ư ̉ Ph ng Tây gân nh  cùng m t th i gian (khoang t ̉   ca ́ ̀ ̉   thê ky

ng Đông và Ph ́ ́ ớ ờ ̉ ̣ ̉ ̣ ̉  VIII đên thê ky VI tr.CN) tai các trung tâm văn minh l n cua nhân loai th i Cô

ứ ớ ộ ộ ế ọ ố ̣ đai. V i tính cách là m t hình thái ý th c xã h i, tri ậ   ồ t h c có ngu n g c nh n

ứ ố ộ ồ th c và ngu n g c xã h i.

ồ ố ậ ứ a. Ngu n g c nh n th c

ế ớ ậ ầ ự ộ ủ ứ Nh n th c th  gi i là m t nhu c u t nhiên, khách quan c a con ng

̀ ̀ ườ   i. ̀ ử ư ưỡ ạ ̣ ̣ ̣ Vê măt lich s , t duy huyên thoai và tín ng ủ ng nguyên th y là lo i hinh

́ ́ ̀ ́ ươ ể ả ơ ẩ triêt ly đâu tiên mà con ng ̀ i dùng đ  gi i thích thê gi ́ i bí  n xung quanh:

ủ ư ỉ ề ạ ưỡ Đ nh cao c a t duy huy n tho i và tín ng ủ ng nguyên th y là kho tàng

ữ ữ ư ệ ầ ạ ơ nh ng câu chuy n th n tho i và nh ng tôn giáo s  khai nh  Tô tem giáo, Bái

ậ v t giáo, Saman giáo.

ủ ư ự ể ừ ượ ự S  phát tri n c a t duy tr u t ng và năng l c khái quát trong quá

ứ ẽ ế ể ệ ậ trình nh n th c s  đ n lúc làm cho các quan đi m, quan ni m chung nh t v ấ ề

ế ớ ủ ề ườ ế ớ th  gi i và v  vai trò c a con ng i trong th  gi i đó hình thành. Tri ế ọ   t h c

ờ ỳ ủ ẹ ạ ạ ả ờ ư ra đ i cũng là th i k  suy gi m và thu h p ph m vi c a các lo i hình t duy

ủ ề ạ ế ọ ứ ư huy n tho i và tôn giáo nguyên th y. Tri t h c chính là hình th c t duy lý

ậ ầ ị ế ượ ư lu n đ u tiên trong l ch s  t ử ư ưở  t ạ ng nhân lo i thay th  đ c cho t duy

ề ạ huy n tho i và tôn giáo.

ư ậ ứ ủ ế ậ ố ế ọ ồ Nh  v y, nói đ n ngu n g c nh n th c c a tri t h c là nói đ n ế sự

ể ủ ư ừ ượ ủ ự hình thành, phát tri n c a t duy tr u t

ứ ủ ậ ườ ế ọ ệ ấ ỉ trong nh n th c c a con ng ng, c a năng l c khái quát   ứ   t h c ch  xu t hi n khi kho tàng th c i. Tri

3

́ ́ ́ ươ ượ ộ ̉ ̣ ủ c a loài ng ̀ i đã hình thành đ c m t vôn hiêu biêt nhât đinh và trên c  s ơ ở

ư ườ ạ ế ộ ượ ̉ đó, t duy con ng i cũng đã đ t đ n trình đ  có kha năng rút ra đ c cái

ự ệ ệ ượ ̃ư ̉ chung trong muôn vàn nh ng s  ki n, hi n t ng riêng le.

ộ ồ ố b. Ngu n g c xã h i

ế ọ ề ả ấ ờ ự Tri t h c ra đ i khi n n s n xu t xã h i ộ   ộ đã có s  phân công lao đ ng

ườ ấ ế ộ ộ ủ ả ấ : Ch  đ  c ng s n nguyên th y tan rã, và loài ng ệ i đã xu t hi n giai c p

ế ộ ữ ệ ươ ứ ả ấ ự ế ch  đ  chi m h u nô l đã hình thành, ph ng th c s n xu t d a trên s ở

ề ư ệ ả ấ ị ở ể ộ ữ ư h u t nhân v  t li u s n xu t đã xác đ nh và trình đ  khá phát tri n. Xã

ứ ấ ắ ấ ạ ượ ậ ộ h i có giai c p và n n áp b c giai c p hà kh c đã đ c lu t hóa. Nhà n ướ   c,

ụ ấ ề ợ ủ ưở ấ ừ ỗ công c  tr n áp và đi u hòa l i ích giai c p đ  tr ng thành, “t ch  là tôi

ủ ủ ế ộ ớ ủ t c a xã h i bi n thành ch  nhân c a xã h i” ộ 1.

ế ọ ớ ự ắ ờ ộ ộ Tri t h c ra đ i nó g n v i s  phân công lao đ ng: Lao đ ng trí óc đã

ộ ầ ứ ệ ấ ỏ ộ ớ ớ   tách kh i lao đ ng chân tay. Trí th c xu t hi n v i tính cách là m t t ng l p

ế ỷ ị ế ầ ộ ộ ớ ị ộ   xã h i, có v  th  xã h i xác đ nh. Vào th  k  VII ­ V tr.CN, t ng l p quý t c,

ữ ủ ề ế ệ ọ tăng l , đi n ch , nhà buôn, binh lính… đã chú ý đ n vi c h c hành. Nhà

ườ ạ ộ ụ ề ở ộ ộ tr ứ   ng và ho t đ ng giáo d c đã tr  thành m t ngh  trong xã h i. Tri th c

ậ ọ ọ ị ượ ả ơ ọ toán h c, đ a lý, thiên văn, c  h c, pháp lu t, y h c… đã đ c gi ng d y ạ 2.

ứ ầ ượ ề ầ ộ ọ ọ ớ ớ Nghĩa là t ng l p trí th c đã đ c xã h i ít nhi u tr ng v ng. T ng l p này

ệ ố ứ ự ề ệ ầ có đi u ki n và nhu c u nghiên c u, có năng l c h  th ng hóa các quan

́ ́ ệ ể ế ậ ậ ọ ni m, quan đi m thành h c thuy t, lý lu n. C.Mác nh n xét: “Cac triêt gia

́ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ư ơ ạ ủ ̣ ̣ ̉ ̉ ̉ không moc lên nh  nâm t ̀ ̉   ư  trai đât; ho la san phâm cua th i đ i c a minh, cua

̀ ữ ế ấ ượ ậ ̣ dân tôc minh, mà dòng s a tinh t nh t, quý giá và vô hình đ c t p trung l ạ   i

ữ trong nh ng t ư ưở  t ng tri ế ọ 3. t h c”

ế ọ ờ ộ ỉ ườ ạ ế ộ ư ậ Nh  v y, tri t h c ch  ra đ i khi xã h i loài ng i đã đ t đ n m t trình

ủ ả ộ ộ ấ ố ộ ươ đ  t ng đ i cao c a s n xu t xã h i, ộ phân công lao đ ng xã h i hình

ủ ả ươ ừ ư ư ữ ố ư ệ ả thành, c a c i t ng đ i th a d , t h u hóa t li u s n xu t đ ấ ượ   c

ậ ị ấ ạ ướ lu t đ nh, giai c p phân hóa rõ và m nh, nhà n ờ .  c ra đ i

ệ 1.2. Khái ni m Tri ế ọ t h c

ộ

ị

1 C.Mác và Ph.Ăngghen (1995), Toàn t p, tậ

ố . 22, Nxb. Chính tr  qu c gia, Hà N i. tr. 288.

ổ ạ

ụ

ạ

ờ

2 Xem: Michael Lahanas, Education in Ancient Greece (Giáo d c th i Hy L p C  đ i),  http://www.hellenicaworld.com/Greece/Ancient/en/AncientGreeceEducation.html

́

̀

́ Ở ừ ấ ớ ́ ̣   ữ triêt hoc ̃  Trung Quôc, ch ư triết (哲) đã có t r t s m, và ngày nay, ch

̀ Toan tâp

3 C.Mac va Ph.Ăngghen (2005),

, t.1, Sđd. tr. 156.

̣

4

́ ự ớ ượ ứ ậ ườ ̉ ̉ ́ (哲哲) v i ý nghĩa là s  truy tìm ban chât cua đôi t ng nh n th c, th ng là

́ ườ ụ ộ ệ ̣ con ng i, xã h i, vũ tr  và t ư ưở  t ủ trí tuệ,

́ ́ ự ộ ế ớ ̉ ̉ là s  hiêu biêt sâu săc cua con ng ể ng. Triêt hoc là bi u hi n cao c a  ̀ ươ ề i v  toàn b  th  gi ị i thiên ­ đ a ­ nhân và

ướ ườ ị đ nh h ng nhân sinh quan cho con ng

i. ́ ̃ Ở Ấ ậ ộ ố ̃ươ ̣

̃ ươ ̉ con đ n Đ , thu t ng  ̃ ́ư ự hàm ý là tri th c d a trên lý trí, là ư Dar'sana  (triêt hoc) nghia g c là   chiêm ng ́ ̃ ̀ ng suy ngâm  đê dân dăt con ng ng,   ̀ ươ   i

́ ̃ ơ ̉ ́ đên v i le phai.

́ ữ ư ậ ượ ử ̣ ̣ Ở ươ  ph ng Tây, thu t ng  “triêt hoc” nh  đang đ

ư ấ ả ườ ̣ hiên nay, cũng nh  trong t ệ ố t c  các h  th ng nhà tr ổ ế   c s  dung ph  bi n φιλοσοφ αί ng, chính là

́ ượ ử ụ ữ ố ̣ (tiêng Hy Lap; đ c s  d ng nghĩa g c sang các ngôn ng  khác: Philosophy,

́ ệ ở ̣ t h c, Hy Lap C ổ

philosophie, философия). Tri ́ ự ̃ ớ ế ọ Philo ­ sophia, xuât hi n  ̀ươ ̣ yêu mên s  thông thái ạ đ i, v i nghia là . Ng ệ   ổ ạ i Hy Lap C  đ i quan ni m,

̀ ư ả ụ ươ ậ ứ ̣

philosophia v a mang nghĩa là gi ́ ́ i thích vũ tr , đinh h ́ ̀ ư ươ ̣ ̣ ̉ hành vi, v a nhân manh đên khát vong tìm kiêm chân lý cua con ng

̀ ư ậ ả ở ươ ươ ư ̣ Nh  v y, c ng Đông và ph ng Tây, ngay t ́ ng nh n th c và ̀ i. ́ ̀  đâu, triêt hoc đã

́ ph ̀ ̣ ộ ư ậ ậ ạ là hoat đ ng tinh thân b c cao, là lo i hình nh n th c có trình đ  tr u t ộ ừ ượ   ng

ấ ế ọ ậ hóa và khái quát hóa r t cao. Tri ố ượ   ng

ự ế ệ ượ ượ ươ ề xuyên qua th c t , xuyên qua hi n t t h c nhìn nh n và đánh giá đ i t ̀ i và vũ ng quan sát đ c v  con ng

ụ ả ế ọ ồ ấ ả ọ ự tr . Ngay c  khi tri t h c còn bao g m trong nó t ủ   t c  m i thành t u c a

̀ ứ ặ ứ ậ ạ ệ ̣ ớ ộ hình nh n th c, lo i hình tri th c đ c bi t này đã tôn tai v i tính cách là m t

́ư ộ .  thái ý th c xã h i

ủ ế ọ ế ọ Tri ệ ố t h c là h  th ng quan ệ Quan ni m c a Tri t h c Mác – Lênin:

ấ ề ế ớ ể ậ ị ườ ế ớ đi m lý lu n chung nh t v  th  gi i và v  trí con ng i trong th  gi i đó, là

ấ ủ ự ọ ề ậ ậ ữ ể ộ khoa h c v  nh ng quy lu t v n đ ng, phát tri n chung nh t c a t nhiên,

ư ộ xã h i và t duy.

ư ậ ọ ế ọ ự ứ Nh  v y, tri th c khoa h c tri t h c mang tính khái quát cao d a trên

ề ế ớ ộ ố ề ả ấ ự ừ ượ s  tr u t ắ ng hóa sâu s c v  th  gi i, v  b n ch t cu c s ng con ng ườ   i.

ươ ứ ủ ế ọ ế ớ ư ộ ỉ Ph ng pháp nghiên c u c a tri t h c là xem xét th  gi i nh  m t ch nh th ể

ệ ữ ế ố ố ư ạ ộ ệ ố trong m i quan h  gi a các y u t và tìm cách đ a l i m t h  th ng các

ể ề ệ ỉ ế ọ ự ễ ả ế ớ ằ quan ni m v  ch nh th  đó. Tri t h c là s  di n t th  gi i quan b ng lý

ể ự ề ệ ậ ỉ ượ ế ọ ự lu n. Đi u đó ch  có th  th c hi n đ c khi tri ơ ở ổ   t h c d a trên c  s  t ng

ử ủ ả ử ủ ộ ị ọ ị ế ọ ế k t toàn b  l ch s  c a khoa h c và l ch s  c a b n thân t ư ưở  t ng tri t h c.

ấ ề ố ượ ế ọ ị ử 1.3. V n đ  đ i t ủ ng c a tri t h c trong l ch s

5

ố ượ ể ế ọ Trong quá trình phát tri n, đ i t ủ ng c a tri ừ   ổ t h c thay đ i theo t ng

ạ ị ử giai đo n l ch s

́ ượ ̣ ̉ Ngay t ̀ ̀ ư  khi ra đ i, ́ ơ triêt hoc đã đ c xem là hình thái cao nhât cua tri

́ ̃ ́ ư ủ ự ề ̉ ừ ế   th

ớ ầ ọ th ćư , bao hàm trong nó tri th c c a tât ca các linh v c mà mãi v  sau, t ề ỷ k  XV ­ XVII, m i d n tách ra thành các ngành khoa h c riêng. “N n tri ế   t

ỉ ế ọ ở ệ ươ ờ ỳ ọ ự h c t nhiên” là khái ni m ch  tri t h c ph ồ   ng Tây th i k  nó bao g m

ấ ả ữ ứ ườ ượ ướ ế trong nó t t c  nh ng tri th c mà con ng i có đ c, tr c h t là các tri

ọ ự ứ ộ ư ậ ọ ọ th c thu c khoa h c t nhiên sau này nh  toán h c, v t lý h c, thiên văn

ừ ự ừ ệ ̉ ự   h c.ọ  Đây là nguyên nhân làm nay sinh quan ni m v a tích c c v a tiêu c c

́ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ triêt hoc là khoa hoc cua moi khoa hoc. ̀ răng,

̀ ̀ ̃ Ở ơ ộ ̉ ̉ ̣

ự  Tây Âu th i Trung cô, khi quyên l c cua Giáo h i bao trùm moi linh ̀ ́ ́ ̀ ́ ở ộ ữ ̣ ̉ ̣ ự ự ơ v c đ i sông xã h i thì triêt hoc tr  thành n  tì cua thân hoc

́ ̀ ́ ầ ̣ ̣ ̣ triêt hoc kinh vi n ̣ 4. Nên ̀ triêt hoc t ệ . Triêt hoc trong g n thiên niên k ỷ ̀ nhiên bi thay băng nên

̀ươ ̉ ệ ư ưở ị ự ố ị ̉ đêm tr ng Trung cô ch u s  quy đ nh và chi ph i cua h  t t ng Kitô giáo.

ố ượ ế ọ ủ ề ư ề ỉ ậ ệ Đ i t ủ ng c a tri t h c Kinh vi n ch  t p trung vào các ch  đ  nh  ni m tin

ườ ụ ặ ả ặ ị ả ề tôn giáo, thiên đ ng, đ a ng c, m c kh i ho c chú gi i các tín đi u phi th ế

ề ư ệ ữ ặ ộ ụ t c, nh ng n i dung n ng v  t bi n.

ả ế ạ ộ ̣   Ph i đ n sau “cu c cách m ng” Copernicus (Cô­péc­ních), các khoa hoc

́ ́ ớ ầ ơ ở ư ư ự ̉ ̣

́ ́ ớ ủ ớ ự ệ ̉ ể ̣ ̉ ụ Tây Âu thê ky XV, XVI m i d n ph c h ng, tao c  s  tri th c cho s  phát ́ tri n m i c a triêt hoc. Cùng v i s  hình thành và cung cô quan h  san xuât

̃ ́ ̀ ̃ ̀ ư ự ể ặ ệ ̉ ̉ ư ̉ t ban chu nghia, đ  đáp  ng các yêu câu cua th c tiên, đ c bi ̉   t yêu câu cua

́ ướ ệ ế ộ ̉ ̣ c h t là các

san xuât công nghi p, các b  môn khoa hoc chuyên ngành, tr ̀ ́ ̀ ệ ơ ự ệ ơ ̣ ̣ ̃ ư khoa hoc th c nghi m đã ra đ i. Nh ng phát hi n l n vê đia lý và thiên văn

ế ỷ ự ự ệ ̃ư ̉ ̣ cùng nh ng thành t u khác cua khoa hoc th c nghi m th  k  XV ­ XVI đã

́ ́ ̃ ữ ẩ ộ ọ ế ọ ậ ơ ̉ thúc đ y cu c đâu tranh gi a khoa h c, tri t h c duy v t v i chu nghia duy

ề ố ượ ấ ế ọ ắ ầ ượ ặ tâm và tôn giáo. V n đ  đ i t ủ ng c a tri t h c b t đ u đ c đ t ra.

́ ̃ ự ộ ̉ ̉ ̣ ̉ ̣

̀ ́ ̃ ́ ̀ ́ ự ệ ệ ̉ ̉ ̣ ̣ Hoàn canh kinh tê ­ xã h i và s  phát triên manh me cua khoa hoc vào ́ ̉ ơ   t đê v i ơ đâu thê ky XIX đã dân đên s  ra đ i cua triêt hoc Mác. Đoan tuy t tri

́ ệ ế ọ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ quan ni m tri t h c là “khoa hoc cua các khoa hoc”, triêt hoc Mác xác đinh

́ ́ ̃ ượ ̉ ̣ ̉ ́ tiêp tuc giai quyêt môi quan h  gi a t n t ệ ư ồ ạ   i ́ đôi t

́ ư ng nghiên c u cua mình là  ́ ́ ữ ậ ư ư ậ ươ ậ ệ ̉ duy, gi a v t chât và ý th c trên l p tr ̀ ng duy v t tri t đê và nghiên

́ ̉ ự ̃ ư ộ ư và t ́ ậ ư c u nh ng quy lu t chung nhât cua t nhiên, xã h i và t duy . Các nhà tri tế

4 Xem: Gracia, Jorge J. E.; Noone, Timothy B. (2003), A Companion to Philosophy in the Middle  Ages. Oxford: Blackwell. tr. 35.

6

ề ầ ầ ớ ị ọ h c Mácxít v  sau đã đánh giá, v i Mác, l n đ u tiên trong l ch s , đ i t ử ố ượ   ng

ậ ợ ủ c a tri ế ọ ượ t h c đ ộ c xác l p m t cách h p lý.

ế ọ ậ ủ ế ớ ạ 1.4. Tri t h c ­ h t nhân lý lu n c a th  gi i quan

ế ớ a. Th  gi i quan

ế ớ ộ ữ ủ ệ ệ ­ Khái ni mTh  gi i quan: Là toàn b  nh ng quan ni m c a con ng ườ   i

ề ả ườ ộ ố ủ ề ị ề ế ớ v  th  gi i, v  b n thân con ng i, v  cu c s ng và v  trí c a con ng ườ   i

ế ớ trong th  gi i đó.

ủ ế ủ ế ớ ữ ầ ứ Nh ng thành ph n ch  y u c a th  gi i quan là ề tri th c, ni m tin và lý

ơ ở ự ế ớ ứ ế ư   i quan, nh ng

ngưở . Trong đó tri th c là c  s  tr c ti p hình thành th  gi t ệ ế ớ ượ ứ ể ậ ỉ ề tri th c ch  gia nh p th  gi i quan khi đã đ c ki m nghi m ít nhi u trong

ự ễ ề ở ưở ể ộ th c ti n và tr  thành ni m tin. Lý t ấ ủ   ng là trình đ  phát tri n cao nh t c a

ế ớ ỉ ẫ ư ệ ể ớ ộ th  gi i quan. V i tính cách là h  quan đi m ch  d n t duy và hành đ ng,

ế ớ ươ ườ ự ế ế th  gi i quan là ph ứ ể ng th c đ  con ng ệ i chi m lĩnh hi n th c, thi u th ế

ớ ườ ươ ướ ộ gi i quan, con ng i không có ph ng h ng hành đ ng.

ề ế ớ ứ ế ể ậ Có nhiêu cách ti p c n đ  nghiên c u v  th  gi i quan. Xét theo quá

ế ớ ể ể ạ ơ ả Th  gi ế ớ   i trình phát tri n thì có th  chia th  gi i quan thành ba lo i c  b n:

ế ớ ề ạ ế ớ ế ọ quan huy n tho i, th  gi i quan tôn giáo và th  gi i quan tri t h c.

ậ ủ ế ớ ạ b. H t nhân lý lu n c a th  gi i quan

ế ọ ế ớ ­ Th  nh t ả ứ ấ , b n thân tri t h c chính là th  gi i quan.

ế ớ ư ế ớ ủ ứ ­ Th  hai , trong các th  gi i quan khác nh  th  gi i quan c a các khoa

ế ớ ờ ạ ủ ộ ế ọ ọ ụ ể h c c  th , th  gi i quan c a các dân t c, hay các th i đ i… tri t h c bao

ờ ầ ọ ố ố gi cũng là thành ph n quan tr ng, đóng vai trò là nhân t c t lõi.

ế ạ ớ ớ ế ớ ­    Th   baứ ,   v i   các   lo i   th   gi i   quan   tôn   giáo,   th   gi i   quan   kinh

ế ớ ệ ườ ế ọ ờ nghi m hay th  gi i quan thông th ng…, tri t h c bao gi ả    cũng có  nh

ưở ể ố ự h ng và chi ph i, dù có th  không t giác.

ế ớ ế ọ ư ế ị ­ Th  tứ ư, th  gi i quan tri ẽ t h c nh  th  nào s  quy đ nh các th  gi ế ớ   i

ệ ư ế quan và các quan ni m khác nh  th .

ế ớ ặ ệ ộ ố ủ ọ Th  gi i quan đóng vai trò đ c bi t quan tr ng trong cu c s ng c a con

ườ ườ ng ộ i và xã h i loài ng i.

ề ượ ữ ấ ế ọ ặ ờ ả ộ ­ M t là, nh ng v n đ  đ c tri t h c đ t ra và tìm l i gi i đáp tr ướ   c

ế ớ ữ ề ấ ộ ế h t là nh ng v n đ  thu c th  gi i quan.

ế ớ ề ề ể ắ ọ ­  Hai là,  th   gi ậ   i  quan  đúng  đ n là  ti n đ  quan tr ng  đ  xác  l p

ươ ứ ư ự ợ ph ng th c t duy h p lý và nhân sinh quan tích c c trong khám phá và

7

ế ớ ế ớ ủ ể ộ ụ chinh ph c th  gi i. Trình đ  phát tri n c a th  gi i quan là tiêu chí quan

ự ưở ọ ư ủ ủ ỗ tr ng đánh giá s  tr ỗ ộ   ng thành c a m i cá nhân cũng nh  c a m i c ng

ấ ị ộ ồ đ ng xã h i nh t đ nh.

ề ơ ả ủ ấ ế ọ 2. V n đ  c  b n c a tri t h c

ấ ề ơ ả ủ ộ ế ọ 2.1. N i dung v n đ  c  b n c a tri t h c

̀ ́ ́ ́ ế ̉ ơ ặ ơ ệ ̉ ̣ ̣ Ph.Ăngghen vi ̉   t là cua

5.

t: “Vân đê c  ban l n cua moi triêt hoc, đ c bi ́ ̀ ́ ̀ ̃ ệ ư ư ệ ơ ̣ ̣ ̣ triêt hoc hi n đai, là vân đê quan h  gi a t

̀ ́ ́ ơ ̉ ̉ ơ ặ ̉ ơ ̉ ̣

́ ́ Vân đê c  ban cua triêt hoc có hai m t, tra l ̃ ư ́ ư ́ ư ậ ặ ươ ́ ­ M t th  nhât : Gi a ý th c và v t chât thì cái nào có tr ́  duy v i tôn tai” ̀ i hai câu hoi l n.  ́ c, cái nào có

́ ̣ ố   sau, cái nào quyêt đinh cái nào? Nói cách khác, khi truy tìm nguyên nhân cu i

ệ ượ ự ậ ự ậ ầ ả ộ ả ủ cùng c a hi n t ng, s  v t, hay s  v n đ ng đang c n ph i gi i thích, thì

ầ ậ ấ ế   nguyên nhân v t ch t hay nguyên nhân tinh th n đóng vai trò là cái quy t

ị đ nh.

́ ́ ư ặ ươ ́ ư ậ ượ ơ ̉ ­ M t th  hai : Con ng ̀ i có kha năng nh n th c đ c thê gi ́ i hay

ự ậ ệ ượ ườ không? Nói cách khác, khi khám phá s  v t và hi n t ng, con ng i có dám

ứ ượ ự ậ ệ ượ ằ ậ ẽ tin r ng mình s  nh n th c đ c s  v t và hi n t ng hay không.

̉ ơ ậ ị ườ ủ ế ọ ̉ Cách tra l ̀ i hai câu hoi trên quy đ nh l p tr ng c a nhà tri t h c và

ế ọ ị ươ ườ ng phái tri ệ t h c, xác đ nh vi c hình thành các tr ̀ ớ ủ   ng phái l n c a

̣ ủ c a tr ́ triêt hoc.

̃ ̃ ̉ ̉ ậ 2.2. Chu nghia duy v t và chu nghia duy tâm

ả ề ơ ả ủ ứ ế ặ ế ọ ệ Vi c gi ấ ấ i quy t m t th  nh t v n đ  c  b n c a tri t h c đã chia các

ế ọ ườ ữ ớ ườ ấ ằ ậ nhà tri t h c thành hai tr ng phái l n. Nh ng ng i cho r ng v t ch t, gi ớ   i

ướ ứ ủ ế ị ự t nhiên là cái có tr c và quy t đ nh ý th c c a con ng ườ ượ i đ c coi là các

ậ ườ ằ ầ nhà duy v t. Ng ượ ạ c l ữ i, nh ng ng ứ i cho r ng, ý th c, tinh th n có tr ướ   c

ượ ủ gi ớ ự i t nhiên đ c coi là ch  nghĩa duy tâm.

́ ̃ ậ ượ ̉ ̉ ̃ ­ Chu nghia duy v t: ậ Cho đên nay, chu nghia duy v t đã đ

̃ ́ ̉ ệ   c thê hi n ̃ ươ ́ ư ơ ậ ̉ ̉ ̉ ậ   chu nghia duy v t chât phác, chu nghia duy v t d ́ i ba hình th c c  ban:

ệ ậ ̉

́ ̃ ư . siêu hình và chu nghia duy v t bi n ch ng ́ ̃ ́ ́ ậ ậ ̉ ̉ ̉ + Chu nghia duy v t chât phác

̀ ̃ ̀ ̀ ́ ư ậ ậ ơ ơ ̉ ̣ ̉

́ ̀ ́ ́ ́ ́ ̉ ậ ư ậ ơ ộ ộ ̣ ́ ̣   ư là kêt qua nh n th c cua các nhà triêt hoc ́ ̀ ư ậ   duy v t th i Cô đai. Chu nghia duy v t th i ky này th a nh n tính th  nhât ́ ̉ ủ ậ   cua v t chât nh ng đông nhât v t chât v i m t hay m t sô chât cu thê c a v t

ố

ộ

ị

́ ư ữ ề ấ ậ ườ ấ ặ ch t và đ a ra nh ng kêt lu n mà v  sau ng ự   i ta th y mang n ng tính tr c

5 C.Mác và Ph.Ăngghen (1995), Toàn t p, ậ t. 21, Nxb. Chính tr  qu c gia, Hà N i. tr. 403.

8

́ ơ ứ ậ ộ ̣

́ ̀ ̃ ư ậ ấ ấ ậ ấ ơ ̉ ̉ ̣

́ ả ̉ ̉ ̉ ́ ờ ạ ề ậ   quan, ngây th , chât phác. Tuy han chê do trình đ  nh n th c th i đ i v  v t ̀ ch t và c u trúc v t ch t, nh ng chu nghia duy v t chât phác th i Cô đai vê   ́ ế ơ   i, nhiên đê giai thích th  gi ́ ơ ự i t

ơ c  ban là đúng vì nó đã lây b n thân gi ̀ ́ ượ ệ ự ượ ́ không vi n đên Thân linh, Th ng đê hay các l c l

̃ ậ ng siêu nhiên. ́ ư ́ ư ơ ị ̉ ̉ + Chu nghia duy v t siêu hình là hình th c c  ban th  hai trong l ch s

̃ ́ ́ ́ ̉ ệ ở ̉ ̉ ̣ ̉ ử  ́    các nhà triêt hoc thê ky XV đên thê

́ ̀ ̀ ậ cua chu nghia duy v t, thê hi n khá rõ  ́ ̉ ư ể ở ơ ơ ̉ ky XVIII và đi n hình là ̣    thê ky th  XVII, XVIII. Đây là th i ky mà c  hoc

̃ ̃ ́ ạ ượ ự ự ơ ư ̉ ̉ ̣ ̉ cô điên đ t đ

c nh ng thành t u r c r  nên trong khi tiêp tuc phát triên quan ̃ ̃ ̀ ậ ậ ơ ̉ ̉ ̉ ̣ ̉ ̣ điêm chu nghia duy v t th i Cô đai, chu nghia duy v t giai đoan này chiu s ̣ ự

̃ ộ ơ ớ ươ ươ ư ̣ ̉ ng pháp t i ­ ph ng pháp

duy siêu hình, c  gi ̀ ́ ̃ ư ộ ế ớ ậ ơ ộ ̉ ̣ tác đ ng manh me cua ph ̃ ́ i nh  m t cô máy không lô mà môi b  ph n tao nên th  gi nhìn thê gi i đó

̃ ệ ậ ở ̣ ̣ ̉ ề ơ ả v  c  b n là trong trang thái bi

̃ ự ụ ư ệ ậ ̉ t l p và tinh tai. Tuy không phan ánh đúng ̀ hi n th c trong toàn c c nh ng chu nghia duy v t siêu hình đã góp phân

́ ặ ẩ ơ ệ ̉ t là ở

ệ không nho vào vi c đ y lùi thê gi ́ ́ i quan duy tâm và tôn giáo, đ c bi ̀ ̀ ̀ ̣ ư ươ ơ ơ ̉ ̉ th i ky chuyên tiêp t ̀ ư  đêm tr ̀ ng Trung cô sang th i Phuc h ng.

̃ ́ ư ệ ậ ́ ư ơ ́ ư ̉ ̉ ̉ +  Chu nghia duy v t bi n ch ng

̃ ậ là hình th c c  ban th  ba cua chu ̃ ư ự ̉ nghia duy v t, do C.Mác và Ph.Ăngghen xây d ng vào nh ng năm 40 cua thê ̉  ́

́ ̀ ượ ư ̉ ̉ ̉ ky XIX, sau đó đ ́ ơ ự c V.I. Lênin phát triên. V i s  kê th a tinh hoa cua các

́ ươ ử ệ ự ̣ ̣ ̣ ̉ ̉ ̣ ́ c đó và s  dung khá tri

́ hoc thuyêt triêt hoc tr ̀ ̃ ́ ̀ ươ ơ ệ ậ ́ ư ơ ơ ̉ đ ng th i, chu nghia duy v t bi n ch ng, ngay t t đê thành t u cua khoa hoc ̀ ́ ư  khi m i ra đ i đã khăc

̀ ́ ̃ ́ ̃ ̣ ượ ậ ơ ̣ ̉ ̉ ̉ ̣ ̉ phuc đ c han chê cua chu nghia duy v t chât phác th i Cô đai, chu nghia duy

̃ ự ậ ̉ ̉ ̉ ̉ ậ v t siêu hình và là đinh cao trong s  phát triên cua chu nghia duy v t. Chu ̉

̃ ự ư ệ ệ ậ ́ ư ̉ ̉ ̉ nghia duy v t bi n ch ng không chi phan ánh hi n th c đúng nh  chính ban

̀ ̃ ́ ộ ̃ ̣ ư ư ệ ự ượ ̣ ng tiên b ộ

ộ ự ệ ̉ ̣

̃ ̃ ồ ̉ ̉ ̉ chu nghia duy

thân nó tôn tai mà còn là m t công cu h u hi u giúp nh ng l c l trong xã h i cai tao hi n th c ây.́ ̃ ­ Chu nghia duy tâm : Chu nghia duy tâm g m có hai phái:  ̃ ̉ ̉ tâm chu quan và chu nghia duy tâm khách quan .

̃ ́ ́ ư ậ ̉ ̉ + Chu nghia duy tâm chu quan th a nh n tính th  nhât cua

̀ ậ ự ự ệ ̉ ̣ ̉ ̉ ng

́ ̣ ự ậ ệ ượ ợ ̉ ̉ ̣ ̉ ́ư ̀ ̉ ý th c con ư ̃ ìươ . Trong khi phu nh n s  tôn tai khách quan cua hi n th c, chu nghia ủ   ư ng chi là ph c h p c a duy tâm chu quan khăng đinh moi s  v t, hi n t

̃ư ̉ nh ng cam giác.

̃ ̃ ́ ̀ ư ậ ́ ư ̉ ̉ +  Chu nghia duy tâm khách quan

̀ ́ư ư ́ ư ươ ̀ là th  tinh thân khách quan th c nh ng coi đó là cung th a nh n tính th  nhât cua ý ́ ̣ ộ ậ   c và tôn tai đ c l p có tr

9

́ ươ ự ượ ươ ̉ ơ v i con ng ̀ ng đ

̀ ̀ i. Th c thê tinh thân khách quan này th ́ ̀ ̃ư ệ ệ ư ý ni m, tinh thân tuy t đôi, lý tính thê gi ọ ằ   c g i b ng ́ ́ i, nh ng cái tên khác nhau nh ơ v.v..

́ ́ ̉ ậ ̉ ộ ̀ ư ự ậ ̣ ̣

́   Hoc thuyêt triêt hoc nào th a nh n chi m t trong hai th c thê (v t chât ́ ̀ ́ ̀ ế ị ặ ả ơ ̉ ho c tinh thân) là b n nguyên (nguôn gôc) cua thê gi ́ ự ậ   i, quy t đ nh s  v n

́ ́ ế ớ ượ ậ ̣ nhât nguyên lu n ủ ộ đ ng c a th  gi i đ c goi là ậ   ậ (nhât nguyên lu n duy v t

́ ́ ̃ ử ậ ̃ ư ặ ̣ ̣ ho c nhât nguyên lu n duy tâm). Trong lich s  triêt hoc cung có nh ng nhà

́ ả ế ớ ằ ả ả ấ ậ ̣ triêt hoc gi

i thích th  gi ́ ̀ ̀ ế ị ả ậ ̉ ầ   i b ng c  hai b n nguyên v t ch t và tinh th n, ́ xem v t chât và tinh thân là hai b n nguyên có thê cùng quy t đ nh nguôn gôc

́ ́ ự ậ ơ ư ậ ượ ̉ ̣ ̣ nhị ộ và s  v n đ ng cua thê gi ́ ́ i. Hoc thuyêt triêt hoc nh  v y đ ọ c g i là

ể ề ơ nguyên lu n,ậ  đi n hình là Descartes (Đ ­các­t ).

ể ế ế ế ả ế 2.3. Thuy t có th  bi t (Thuy t Kh  tri) và thuy t không th  bi ể ế   t

ế ấ ả (Thuy t B t kh  tri)

́ ́ ́ ́ ̀ ư ặ ơ ̉ ̉ ̉ ̉ ̉ ́   Đây là kêt qua cua cách giai quyêt m t th  hai vân đê c  ban cua triêt

́ ́ ́ ơ ươ ư ượ ơ ̣ ̉ ̉ hoc. V i câu hoi “Con ng ̀ ậ i có thê nh n th c đ c thê gi ́ i hay không?”,

́ ́ ̉ ơ ệ ậ ộ ̣ ̣ ̉ tuy t đai đa sô các nhà triêt hoc (ca duy v t và duy tâm) tra l

́ ́ ư ượ ậ ậ ̀ ư ơ ươ ̉ ̣ ̉ ̉ khăng đinh: th a nh n kha năng nh n th c đ c thê gi

̀ i m t cách ̀ i.  ́ ́ i cua con ng ́ ả ể ế ế ̣ ́ ­ Thuyêt Kh  tri (Gnosticism, Thuy t có th  bi ̣   t): Hoc thuyêt triêt hoc

́ ẳ ậ ư ị ả ̉ ̉ kh ng đ nh kha năng nh n th c cua con ng ̀ ươ ề ế ớ i v  th  gi ế i. Thuy t kh  tri

ẳ ườ ề ể ể ượ ả ấ ủ ự ậ ị kh ng đ nh con ng c b n ch t c a s  v t.

ắ i v  nguyên t c có th  hi u đ ́ ́ ́ ́ ế ấ ̉ ̣ ̣ ả ­  Thuyêt thuy t b t kh  tri (không thê biêt): Hoc thuyêt triêt hoc phu ̉

́ ́ ư ậ ̉ ̉ ậ nh n kha năng nh n th c cua con ng ̀ ươ ề ế ớ i v  th  gi i. Theo thuyêt này, con

ươ ̉ ượ ả ề ắ ượ ̉ ng ̀ i, v  nguyên t c, không thê hiêu đ ́ ấ ủ c b n ch t c a đôi t ả

ế ng. K t qu ̀ ́ ứ ậ ườ ượ ế ư ̉ nh n th c mà loài ng i có đ c, theo thuy t này, chi là hình th c bê ngoài,

ề ố ượ ẹ ắ ạ h n h p và c t xén v  đ i t

ng.  ́ ̣ ượ ệ ́ ư guyên tăc trong vi c xem xét tri th c đã đat đ c và

­ Hoài nghi lu n: Nậ ̀ ́ ươ ự ̉ ̣ cho răng con ng ̀ i không thê đat đên chân lý khách quan. Tuy c c đoan v ề

̀ ậ ặ ứ ư ơ ̣ m t nh n th c, nh ng ̃ ư  vai trò quan

́ ̀ ộ ̣ ̉ ư Hoài nghi lu n  ậ th i Phuc h ng đã gi ́ trong trong cu c  đâu tranh chông h  t ệ ư ưở  t ộ   ng và quyên uy cua Giáo h i

́ ́ ậ ự ơ ̀ ư ̉ Trung cô. ̉ Hoài nghi lu n ậ th a nh n s  hoài nghi đôi v i ca Kinh thánh và các

̀ tín điêu tôn giáo.

ứ ệ 3. Bi n ch ng và siêu hình

ứ ệ ệ ị ử 3.1. Khái ni m bi n ch ng và siêu hình trong l ch s

ươ a. Ph ng pháp siêu hình

10

́ ́ ̀ ́ ư ậ ượ ở ơ ượ ̣ + Nh n th c đôi t ng ậ  trang thái cô l p, tách r i đôi t

ệ ượ ặ ậ ớ ộ ́ c xem xét và coi các m t đôi l p v i nhau có m t ranh gi ̉   ng ra khoi ́ ơ   i

các quan h  đ tuy t đôi.́ ệ

̃ ậ ấ ố ượ ượ ́ ư ở ồ ̣ ́ + Nh n th c đôi t trang thái tinh; đ ng nh t đ i t ng

̀ ́ ́ ậ ự ượ ừ ự ấ ờ ̉ ̉ ̉ ớ ạ   ng v i tr ng ́ thái tĩnh nh t th i đó. Th a nh n s  biên đôi chi là s  biên đôi vê sô l ng,

́ ̀ ệ ượ ̉ ự ề ở ̉ ng b  ngoài. Nguyên nhân cua s  biên đôi coi là năm bên

ề v  các hi n t ́ ượ ngoài đôi t ng.

ươ ệ ớ ả ế ề ấ Ph ng pháp siêu hình có công l n trong vi c gi i quy t các v n đ  có

ổ ể ơ ọ ở ộ ư ế ạ liên quan đ n c  h c c  đi n. Nh ng khi m  r ng ph m vi khái quát sang

ả ề ề ậ ề ế ệ ấ ộ ạ gi i quy t các v n đ  v  v n đ ng, v  liên h  thì l ứ ơ   ậ i làm cho nh n th c r i

ươ ậ ỉ ươ vào ph ng pháp lu n siêu hình. Ph.Ăngghen đã ch  rõ, ph

́ ng pháp siêu ́ ́ ự ậ ̃ ư ệ ̉ t mà không nhìn thây môi liên h ệ

hình “chi nhìn thây nh ng s  v t riêng bi ́ ́ ̀ ̃ ́ ự ậ ̃ ư ̃ ư ự ậ ự ư ̣ ̉ ̣ ̉ qua lai gi a nh ng s  v t ây, chi nhìn thây s  tôn tai cua nh ng s  v t ây mà

́ ́ ự ậ ự ự ̃ ư ̉ ̉

́ ̃ ́ ự ậ ự ậ ̃ ư ộ ̣ ̉ ̉ không nhìn thây s  phát sinh và s  tiêu vong cua nh ng s  v t ây, chi nhìn ̃ ́ ư   thây trang thái tinh cua nh ng s  v t ây mà quên mât s  v n đ ng cua nh ng

6.

́ ́ ́ ̀ ư ̉ ự ậ s  v t ây, chi nhìn thây cây mà không thây r ng”

ươ ư b.  Ph

́ ́ ng pháp bi n ch nǵ ệ ậ ượ ́ ư ổ ế ủ ệ ố + Nh n th c đôi t ng trong các môi liên h  ph  bi n v n có c a nó.

ố ượ ố ượ ủ ầ ự ệ ̉ Đ i t ng và các thành ph n c a đ i t ng luôn trong s  l ộ  thu c, anh

ưở ẫ ộ ị h ng nhau, ràng bu c, quy đ nh l n nhau.

́ ́ ̀ ́ ư ậ ượ ở ậ ̣ ̉ + Nh n th c đôi t ng ộ  trang thái luôn v n đ ng biên đôi, năm trong

́ươ ậ ổ ộ ̉ khuynh h ng ph  quát là phát triên. Quá trình v n đ ng này thay đôi c  v ̉ ả ề

́ ̀ ́ ả ề ự ậ ệ ượ ̉ ự ậ ộ ̉ ượ l

ng và c  v  chât cua các s  v t, hi n t ́ ́ ng. Nguôn gôc cua s  v n đ ng, ̃ ậ ủ ự ặ ộ ̉ ̉ ̣ ̉ ả   thay đôi đó là s  đâu tranh cua các m t đôi l p c a mâu thuân n i tai cua b n

ự ậ thân s  v t.

̀ ươ ự ư ệ ́ ư ̉ ̣ Ph ệ ng pháp bi n ch ng phan ánh hi n th c đúng nh  nó tôn tai. Nh ̀ ơ

́ ̃ ươ ư ̣ ư ư ệ ệ ở ậ v y, ph duy bi n ch ng tr  thành công cu h u hi u giúp con

́ ươ ậ ơ ươ ậ ố ư ủ ng pháp t ́ ư ̉ ̣ ng ̀ i nh n th c và cai tao thê gi ́ i và là ph ng pháp lu n t ọ   i  u c a m i

khoa h c.ọ

ứ ủ ứ ệ ị ử 3.2. Các hình th c c a phép bi n ch ng trong l ch s

́ ̀ ́ ư ự ệ ư ơ ̉ ̣ ̉ ệ ­ Phép bi n ch ng t th i Cô đai: Các nhà bi n ch ng ca ph ươ   ng

ậ

ộ

ị

ố  Nxb. Chính tr  qu c gia, Hà N i. tr. 37.

̃ ́ phát  ̀ ươ ổ ạ ơ ượ ệ ượ Đông lân ph ng Tây th i C  đ i đã thây đ ự ậ c các s  v t, hi n t ̉   ng cua

6 C.Mác và Ph.Ăngghen (1994), Toàn t p, t. 20,

11

̃ ́ ̣ ậ ự ậ ộ vu tru v n đ ng trong s  sinh thành, biên hóa vô cùng vô t n. Tuy nhiên,

́ ̃ ư ượ ệ ờ ́ ư ự ư ̉ ́ c chi là tr c kiên, ch a có các

́ nh ng gì các nhà bi n ch ng th i đó thây đ ́ ư ứ ự ệ ̉ ̉ ̣ kêt qua cua nghiên c u và th c nghi m khoa hoc minh ch ng.

ệ ́ ư ượ ́ ư ̉ ̉ ­ Phép bi n ch ng duy tâm ̉ ệ   c thê hi n

́ ́ ư ươ ươ ệ ở ơ ̣ ̉ ̉ trong triêt hoc cô điên Đ c, ng : Đinh cao cua hình th c này đ ̀ ̀ ̀ i kh i đâu là Cant i hoàn thi n là và ng

̀ ̀ ̉ ư ử ̉ ̣ ̉ ̣ duy nhân loai,

́ ́ Hêghen. Có thê nói, lân đâu tiên trong lich s  phát triên cua t ̃ ư ́ ư ệ ộ ộ ̣

các nhà triêt hoc Đ c đã trình bày m t cách có h  thông nh ng n i dung quan ́ ́ ̀ ́ ươ ư ư ư ệ ệ ọ ̣ ̉ ng pháp bi n ch ng. Bi n ch ng theo h , băt đâu t ́ trong nhât cua ph ̀  tinh

́ ̀ ́ ở ơ ệ ự ự ả ̉ thân và kêt thúc ̀  tinh thân. Thê gi

́ bi nệ   ́ ứ ư ệ ́ i hi n th c chi là s  ph n ánh   ́ ư ̉ ̣ ̉ ̉ ch ng c a

ệ ủ ý ni m ệ nên phép bi n ch ng cua các nhà triêt hoc cô điên Đ c là ́ ư bi n ch ng duy tâm .

ậ ượ ệ ệ ́ ư ́ ư ­  Phép bi n ch ng duy v t ậ . Phép bi n ch ng duy v t đ ̉ ệ   c thê hi n

́ ượ ự ̣ trong triêt hoc do C.Mác và Ph.Ăngghen xây d ng, sau đó đ

ế ọ ậ ế ̉ ̣ ̉ c V.I. Lênin và t h c h u th  phát triên. C.Mác và Ph.Ăngghen đã gat bo tính thâǹ các nhà tri

̀ ́ ̃ ư ệ ủ ế ọ ổ ể ư ư ứ ợ ̣ bí, t bi n c a tri t h c c  đi n Đ c, kê th a nh ng hat nhân h p lý trong

́ ́ ậ ơ ư ự ệ ệ ́ ư ̉ phép bi n ch ng duy tâm đê xây d ng phép bi n ch ng duy v t v i tính cách

́ ̀ ́ ̀ ́ ươ ự ệ ̣ ̉ ̉ ́ ́ ư i hình th c hoàn

ượ ự ố ở ỗ ạ ủ ̣ . Công lao c a Mác và Ph.Ăngghen còn ch  t o đ ấ   c s  th ng nh t

là hoc thuyêt vê môi liên h  phô biên và vê s  phát triên d bi nhât́ ữ ậ ớ ứ ử ủ ể ị ệ gi a ch  nghĩa duy v t v i phép bi n ch ng trong l ch s  phát tri n tri ế ọ   t h c

ứ ệ ạ ở ứ ệ phép bi n ch ng duy v t nhân lo i, làm cho phép bi n ch ng tr thành ậ   và

ậ ở ủ ứ ủ ệ ậ ch  nghĩa duy v t bi n ch ng. ch  nghĩa duy v t tr  thành

Ế Ọ Ọ Ủ Ế II. TRI T H C MÁC ­ LÊNIN VÀ VAI TRÒ C A TRI T H C MÁC ­

Ờ Ố Ộ LÊNIN TRONG Đ I S NG XàH I

ể ủ ự ờ ế ọ 1. S  ra đ i và phát tri n c a tri t h c Mác ­ Lênin

ử ủ ự ệ ị ữ ờ ề ế ọ a. Nh ng đi u ki n l ch s  c a s  ra đ i tri t h c Mác

ề ế ệ * Đi u ki n kinh t ộ  ­ xã h i

ể ủ ự ủ ố ươ ứ ả ấ ư ả ­ S  c ng c  và phát tri n c a ph ng th c s n xu t t ủ  b n ch  nghĩa

ề ệ ệ ạ trong đi u ki n cách m ng công nghi p.

ế ọ ế ỷ ữ ủ ự ờ Tri ể   t h c Mác ra đ i vào nh ng năm 40 c a th  k  XIX. S  phát tri n

ẽ ủ ự ượ ạ ủ ấ ạ ả ộ ộ ấ r t m nh m  c a l c l ng s n xu t do tác đ ng c a cu c cách m ng công

ệ ươ ứ ả ấ ư ả ượ ủ nghi p, làm cho ph ng th c s n xu t t ủ  b n ch  nghĩa đ ố ữ   c c ng c  v ng

ổ ậ ờ ố ể ắ ặ ế ộ ở ướ ch c là đ c đi m n i b t trong đ i s ng kinh t ­ xã h i ữ  nh ng n c ch ủ

ẽ ự ượ ự ể ạ ả ấ ế ủ y u c a châu Âu.  S  phát tri n m nh m  l c l ng s n xu t làm cho quan

ấ ư ả ượ ủ ố ươ ứ ả ệ ả h  s n xu t t ủ  b n ch  nghĩa đ c c ng c , ph ng th c s n xu t t ấ ư ả    b n

12

ơ ở ậ ậ ủ ủ ẽ ể ấ ạ ỹ ch  nghĩa phát tri n m nh m  trên c  s  v t ch t ­ k  thu t c a chính mình,

ẳ ủ ể ệ ơ ớ ươ ứ ả ấ do đó đã th  hi n rõ tính h n h n c a nó so v i ph ng th c s n xu t phong

ki n. ế

ể ủ ự ủ ặ ư ả M t khác, s  phát tri n c a ch  nghĩa t ẫ   ữ  b n làm cho nh ng mâu thu n

ộ ộ ắ ộ ủ ả ệ ộ xã h i càng thêm gay g t và b c l ngày càng rõ r t. C a c i xã h i tăng lên

ư ữ ẳ ưở ề ạ ẳ ộ nh ng ch ng nh ng lý t ộ ng v  bình đ ng xã h i mà cu c cách m ng t ư

ự ệ ượ ạ ấ ộ ưở t ng nêu ra đã không th c hi n đ c mà l i làm cho b t công xã h i tăng

ữ ữ ả ắ ộ ố ộ ơ thêm, đ i kháng xã h i sâu s c h n, nh ng xung đ t gi a vô s n và t ư ả    s n

ộ ấ ữ ấ ở đã tr  thành nh ng cu c đ u tranh giai c p.

ơ ở ủ ế ủ ự ễ ấ ả ạ ấ ­ Th c ti n cách m ng c a giai c p vô s n là c  s  ch  y u nh t cho

ờ ế ọ ự s  ra đ i tri t h c Mác.

ơ ở ự ệ ạ ạ ả ấ ấ ộ S  xu t hi n giai c p vô s n cách m ng đã t o c  s  xã h i cho s ự

ể ệ ế ậ ậ ộ ớ ạ hình thành lý lu n ti n b  và cách m ng m i. Đó là lý lu n th  hi n th  gi ế ớ   i

ủ ạ ấ ạ ệ ể ử ấ ị quan cách m ng c a giai c p cách m ng tri t đ  nh t trong l ch s , do đó,

ữ ả ạ ơ ộ ọ ấ   ế ợ k t h p m t cách h u c  tính cách m ng và tính khoa h c trong b n ch t

ả ờ ả ữ ằ ấ ậ ủ c a mình; nh  đó, nó có kh  năng gi ề ủ   i đáp b ng lý lu n nh ng v n đ  c a

ư ậ ặ ạ ậ ờ ượ ạ ở th i   đ i   đ t   ra.   Lý   lu n   nh   v y   đã   đ c   sáng   t o   nên   b i   C.Mác   và

ế ọ ậ Ph.Ăngghen, trong đó tri ơ ở t h c đóng vai trò là c  s  lý lu n chung: c  s  th ơ ở ế

ớ ươ ậ gi i quan và ph ng pháp lu n.

ồ ố ề ề ọ ự ậ * Ngu n g c lý lu n và ti n đ  khoa h c t nhiên

ậ ồ ố ­ Ngu n g c lý lu n

ế ọ ổ ể ệ ữ ạ ợ ặ ứ , đ c bi t nh ng “h t nhân h p lý” trong t h c c  đi n Đ c

+  Tri ế ọ ủ ế ọ ơ ắ ể ồ tri t h c c a hai nhà tri ố   t h c tiêu bi u là Hêghen và Phoi b c, là ngu n g c

ự ế ủ ậ ế ọ lý lu n tr c ti p c a tri t h c Mác.

ế ị ổ ể ế ừ ả ạ ệ : Vi c k  th a và c i t o kinh t ế chính tr  c  đi n Anh

+  Kinh t ị ọ ữ ể ạ ớ ấ ắ chính tr  h c v i nh ng đ i bi u xu t s c là Adam Smith (A.Xmit) và David

ự ữ ể ọ ồ ố ế   Ricardo (Đ. Ricacđô) không nh ng làm ngu n g c đ  xây d ng h c thuy t

ế ố ế ượ ự kinh t mà còn là nhân t ể  không th  thi u đ c trong s  hình thành và phát

ế ọ ữ ứ ệ ằ ấ ể tri n tri t h c Mác. Chính Mác đã nói r ng, vi c nghiên c u nh ng v n đ ề

ế ọ ứ ề ế ả ộ ế ọ tri t h c v  xã h i đã khi n ông ph i đi vào nghiên c u kinh t h c và nh ờ

ể ớ ớ ử ồ ậ ị ệ ờ đó m i có th  đi t i hoàn thành quan ni m duy v t l ch s , đ ng th i xây

ế ề ọ ế ủ ự d ng nên h c thuy t v  kinh t c a mình.

ủ ộ ưở ữ ể ớ ổ ế   ạ : v i nh ng đ i bi u n i ti ng + Ch  nghĩa xã h i không t ng Pháp

13

ư ơ nh  Saint Simon (Xanh Ximông) và Charles Fourier (Sácl ộ    Phuriê) là m t

ươ ủ ủ ậ ố ồ ồ   trong ba ngu n g c lý lu n c a ch  nghĩa Mác. Đ ng nhiên, đó là ngu n

ự ế ủ ọ ề ủ ủ ế ậ ộ ố g c lý lu n tr c ti p c a h c thuy t Mác v  ch  nghĩa xã h i ­ ch  nghĩa xã

ư ế ọ ậ ị ủ ế ọ ộ h i khoa h c. Song, n u nh  tri t h c Mác nói chung, ch  nghĩa duy v t l ch

ủ ự ề ề ậ ộ ể   ế ử s  nói riêng là ti n đ  lý lu n tr c ti p làm cho ch  nghĩa xã h i phát tri n

ưở ự ề ọ ừ t không t ng thành khoa h c, thì đi u đó cũng có nghĩa là s  hình thành và

ể ế ọ ờ ớ ự ữ ể ể phát tri n tri t h c Mác không tách r i v i s  phát tri n nh ng quan đi m lý

ề ủ ộ ủ ậ lu n v  ch  nghĩa xã h i c a Mác.

ọ ự ề ề ­ Ti n đ  khoa h c t nhiên

ậ ả ể ộ ỉ + Quy lu t b o toàn và chuy n hóa năng l ng ể   ượ  đã ch  ra m t cách hi n

ề ố ự ệ ể ố ờ

̀ ́ ự ả ́ ư ủ ẫ ̣ ̣ ̉ ̣ ể   nhiên, không th  ch i cãi v  m i quan h  không tách r i nhau, s  chuy n ́ hóa l n nhau và s  b o toàn c a cac hinh th c vân đông cua vât chât; quy

ạ ậ ấ ấ ậ ượ lu t này cho th y v t ch t nói chung và các d ng năng l ng nói riêng luôn

ơ ở ự ừ ế ể ộ ổ ậ v n đ ng, bi n đ i, chuy n hóa không ng ng ­ đó chính là c  s  t nhiên

ự ự ủ ứ ệ ậ th c s  c a phép bi n ch ng duy v t.

ạ ơ ở ọ ề ự ể ế ế + Thuy t ti n hóa đem l i c  s  khoa h c v  s  phát sinh, phát tri n đa

ệ ữ ậ ố ộ ọ ọ   ự ậ ạ d ng và m i liên h  gi a các loài th c v t, đ ng v t trong quá trình ch n l c

ằ ỉ ấ ả ư ệ ả ủ ề ế ự t nhiên. Nó ch  ra r ng t t c  các loài nh  hi n nay đ u là k t qu  c a quá

ấ ủ ầ ự ố ế ầ ả ầ ọ trình ti n hóa, là s  th ng nh t c a d n d n và nh y v t, nó góp ph n quan

ề ự ề ể ạ ỏ ọ ồ ố tr ng bác b  quan đi m duy tâm v  ngu n g c các loài, v  s  sáng t o th ế

ớ ủ ự ượ ự ơ ở ề ả ứ gi i c a các l c l ng siêu t ề ặ    nhiên. Cũng t c là c  s  n n t ng v  m t

ọ ủ ứ ệ ậ ể khoa h c c a quan đi m duy v t bi n ch ng.

ế ế ự ố ứ ọ + Thuy t t bào ứ   là căn c  khoa h c ch ng minh s  th ng nh t v ấ ề

ơ ể ự ậ ấ ạ ấ ủ ậ ố ồ ộ ậ   ngu n g c, hình thái và c u t o v t ch t c a các c  th  th c v t, đ ng v t;

ả ể ự ố ệ ủ ố gi i thích quá trình phát tri n s  s ng trong m i liên h  c a chúng, cũng là

ộ ơ ở ự ủ ứ ể ậ m t c  s  th c ch ng c a quan đi m duy v t.

ố ủ ự ế ọ * Nhân t ch  quan trong s  hình thành tri t h c Mác

ế ọ ả ủ ự ậ ệ ế ấ ộ ỉ Tri t h c Mác xu t hi n không ch  là k t qu  c a s  v n đ ng và phát

ậ ủ ể ố ượ tri n có tính quy lu t c a các nhân t khách quan mà còn đ c hình thành

ủ ố ạ ộ ủ ự thông qua vai trò c a nhân t ễ    ch  quan. Thiên tài và ho t đ ng th c ti n

ế ỏ ủ ệ ậ ườ không bi t m t m i c a C.Mác và Ph.Ăngghen, l p tr ấ ng giai c p công

ả ặ ệ ủ ố ớ ộ nhân và tình c m đ c bi ệ   t c a hai ông đ i v i nhân dân lao đ ng, hoà quy n

ạ ủ ế ạ ạ ố ủ ớ v i tình b n vĩ đ i c a hai nhà cách m ng đã k t tinh thành nhân t ch  quan

ờ ủ ự ế ọ cho s  ra đ i c a tri t h c Mác.

14

ờ ỳ ủ ế ữ ự b. Nh ng th i k  ch  y u trong s ể ủ    hình thành và phát tri n c a

ế ọ Tri t h c Mác

ờ ỳ ộ ừ ủ * Th i k  hình thành t ư ưở  t ng tri ế ọ ớ ướ t h c v i b c quá đ  t ch  nghĩa

ủ ủ ủ ậ ạ ộ   duy tâm và dân ch  cách m ng sang ch  nghĩa duy v t và ch  nghĩa c ng

ả s n (1841 ­ 1844 )

ờ ỳ ự ậ ấ ộ Th i k  này, C.Mác tích c c tham gia các cu c tranh lu n, nh t là ở

ộ ế ạ Ở ườ ề ề ấ ậ Câu l c b  ti n sĩ . đây ng ị ủ   i ta tranh lu n v  các v n đ  chính tr  c a

ờ ạ ạ ộ ư ả ớ ầ th i đ i, rèn vũ khí t ư ưở  t ng cho cu c cách m ng t s n đang t ậ   i g n. L p

ườ ủ ư ả ệ ế ậ tr ng dân ch  t s n trong C.Mác ngày càng rõ r t. Trong lu n án ti n sĩ

ế ọ ủ ế ư ố tri t h c c a mình, C.Mác vi ắ ử   t: “Gi ng nh  Prômêtê sau khi đã đánh c p l a

ắ ầ ự ư ử ấ ờ ố ừ t trên tr i xu ng, đã b t đ u xây d ng nhà c a và c  trú trên trái đ t, tri ế   t

ậ ượ ộ ế ớ ổ ậ ố ọ h c cũng v y, sau khi bao quát đ c toàn b  th  gi i, nó n i d y ch ng l ạ   i

ế ớ ệ ượ th  gi i các hi n t ng”.

ầ ờ ự ế ể ờ Vào đ u năm 1842, t báo Sông Ranh ra đ i. S  chuy n bi n b ướ ầ   c đ u

ờ ỳ ệ ở ủ ễ ề ư ưở v  t  t ng c a C.Mác di n ra trong th i k  ông làm vi c báo này. T ừ

ộ ộ ự ủ ắ ả ổ ằ m t c ng tác viên (tháng 5/1842), b ng s  năng n  và s c s o c a mình,

ồ ủ ờ ậ ở ộ C.Mác đã tr  thành m t biên t p viên đóng vai trò linh h n c a t báo (tháng

ư ộ ơ ủ ế ị ế ậ ủ   10/1842) và làm cho nó có v  th  nh  m t c  quan ngôn lu n ch  y u c a

ạ ủ phái dân ch  ­ cách m ng.

ư ậ ự ễ ả ở ướ ậ ở Nh  v y, qua th c ti n đã làm n y n  khuynh h ng duy v t Mác.

ờ ủ ự ủ ế ề ọ ệ ố S  nghi ng  c a Mác v  tính “tuy t đ i đúng” c a h c thuy t Hêghen v ề

ướ ự ế ướ ộ ướ b c đ t phá theo h ng duy v t nhà n c, trên th c t ở , đã tr  thành ậ  trong

ả ữ ủ ế ạ ầ ắ ẫ ệ vi c gi ớ   i quy t mâu thu n gi a tinh th n dân ch  ­ cách m ng sâu s c v i

ậ ế ọ ư ệ ế ớ ủ ạ h t nhân lí lu n là tri t h c duy tâm t bi n trong th  gi i quan c a ông. Sau

ị ấ ệ ặ khi báo  Sông Ranh  b  c m (1 ­ 4 ­ 1843), Mác đ t ra cho mình nhi m v ụ

ệ ạ ủ ề ộ ộ duy t l ệ i m t cách có phê phán quan ni m c a Hêghen v  xã h i và nhà

ướ ự ự ể ế ữ ụ ế ớ ổ ộ n ự c, v i m c đích tìm ra nh ng đ ng l c th c s  đ  ti n hành bi n đ i th ế

ớ ằ ự ễ ạ ờ ở ơ ắ ơ gi i b ng th c ti n cách m ng. Trong th i gian ế    Croix m c (n i Mác k t

ở ớ ừ ế ế hôn và cùng v i Gienny t tháng 5 đ n tháng 10/1843), C.Mác đã ti n hành

ệ ố ứ ế ọ ủ ề ồ nghiên c u có h  th ng tri ờ ớ   t h c pháp quy n c a Hêghen, đ ng th i v i

ử ộ ơ ả ứ ị ơ ở ế ẩ óp nghiên c u l ch s  m t cách c  b n. Trên c  s  đó, Mác vi t tác ph m G

ầ ế ọ ủ ph n phê phán tri ề t h c pháp quy n c a Hêghen. Trong khi phê phán chủ

ủ ồ ệ ế ệ ậ nghĩa duy tâm c a Hêghen, Mác đã n ng nhi ậ   t ti p nh n quan ni m duy v t

15

ế ọ ơ ắ ữ ể ậ ấ ớ ủ c a tri ế   t h c Phoi b c. Song, Mác cũng s m nh n th y nh ng đi m y u

ế ọ ủ ơ ắ ả ơ ắ ữ ệ ấ trong tri ấ   t h c c a Phoi b c, nh t là vi c Phoi b c l ng tránh nh ng v n

ổ ộ ị ế ọ ủ ệ ự ề đ  chính tr  nóng h i. S  phê phán sâu r ng tri t h c c a Hêghen, vi c khái

ớ ả ữ ử ệ ị ưở quát nh ng kinh nghi m l ch s  phong phú cùng v i  nh h ủ   ớ ng to l n c a

ể ậ ế ọ ơ ắ quan đi m duy v t và nhân văn trong tri t h c Phoi b c đã tăng thêm xu

ướ ế ớ ậ h ng duy v t trong th  gi ủ i quan c a Mác.

ố ờ ộ ủ ướ Cu i tháng 10/1843, sau khi t ừ ố ờ  ch i l i m i c ng tác c a nhà n ổ   c Ph ,

Ở ự ế ụ ớ ị Mác đã sang Pari. đây, không khí chính tr  sôi s c và s  ti p xúc v i các

ủ ể ẫ ả ấ ướ ứ ể ủ c chuy n d t khoát ế b ạ đ i bi u c a giai c p vô s n đã d n đ n c a ông

ậ ườ ủ ủ ủ ậ ả ộ sang l p tr ng c a ch  nghĩa duy v t và ch  nghĩa c ng s n. Các bài báo

ạ ờ ủ c a Mác đăng trong t p chí Niên giám Pháp ­ Đ c ứ (T  báo do Mác và Ácnôn

ậ ế ậ ấ ộ ơ Rug  ­ m t nhà chính lu n c p ti n, thu c ấ   ộ phái Hêghen trẻ, sáng l p và  n

ượ ấ ả ệ ấ hành) đ c xu t b n tháng 2 ­ 1844, đã đánh d u vi c hoàn thành b ướ   c

ứ ể ặ ệ ầ ế ọ Góp ph n phê phán tri t h c pháp chuy n d t khoát đó. Đ c bi t là bài

ủ ề ắ ờ ộ quy n c a Hêghen. L i nói đ u, ầ  C.Mác đã phân tích m t cách sâu s c theo

ặ ạ ậ ả ế ủ ể ớ ộ ị ử quan đi m duy v t c  ý nghĩa l ch s  to l n và m t h n ch  c a cu c cách

ư ả ự ả ọ ộ ạ m ng t s n (cái mà Mác g i là “S  gi ị i phóng chính tr ” hay cu c cách

ữ ề ạ ầ ạ ậ ả ộ ộ m ng b  ph n); đã phác th o nh ng nét đ u tiên v  “Cu c cách m ng tri ệ   t

ủ ự ả ự ả ỉ ể đ ” và ch  ra “cái kh  năng tích c c” c a s  gi ấ   i phóng đó “chính là giai c p

ấ ậ ạ ả ắ ớ ộ vô s n”. Theo C.Mác, g n bó v i cu c đ u tranh cách m ng, lí lu n tiên

ộ ứ ậ ạ ạ ở ớ ấ ằ   phong có ý nghĩa cách m ng to l n và tr  thành m t s c m nh v t ch t; r ng

ả ấ ủ ậ vũ khí v t ch t tri ế ọ đã tìm th y ấ giai c p vô s n là t h c ấ  c a mình, ờ   ồ đ ng th i

7. Tư

ấ ả ế ọ ủ t h c là giai c p vô s n cũng tìm  th y  ấ tri vũ khí tinh th nầ   c a mình

ế ớ ủ ử ề ể ấ ấ ị ưở t ng v  vai trò l ch s  toàn th  gi ả i c a giai c p vô s n là đi m xu t phát

ư ậ ủ ả ộ ọ ủ   c a ch  nghĩa c ng s n khoa h c. Nh  v y, quá trình hình thành và phát

ể ư ưở ế ọ ứ ậ ế ọ ử tri n t t ng tri ệ t h c duy v t bi n ch ng và tri ậ ị t h c duy v t l ch s  cũng

ủ ả ờ ọ ộ ồ đ ng th i là quá trình hình thành ch  nghĩa c ng s n khoa h c.

ế ớ ấ ờ ủ ạ Cũng trong th i gian  y, th  gi i quan cách m ng c a Ph.Ăngghen đã

ệ ộ ộ ậ ộ ớ ớ hình thành m t cách đ c l p v i Mác. Ông giao thi p r ng v i nhóm Hêghen

ấ ả ẻ ệ ố Sêlinh và vi c chúa truy n tr  và tháng 3 ­ 1842 đã cho xu t b n cu n ề , trong

ủ ữ ệ ầ ả ắ ộ ỉ đó ch  trích nghiêm kh c nh ng quan ni m th n bí, ph n đ ng c a Joseph

ố

ộ

ị

7 C.Mác và Ph.Ăngghen (1995), Toàn t p, ậ t. 1, Nxb. Chính tr  qu c gia, Hà N i. tr. 589.

ế ầ ố ờ ỉ Schelling   (Sêlinh).   Tuy   th ,   ch   th i   gian   g n   hai   năm   s ng ở

16

ừ ế ạ ụ Manchester (Anh) t ự    mùa thu năm 1842 (sau khi h t h n nghĩa v  quân s ),

ệ ậ ờ ố ứ ế ự ớ v i vi c t p trung nghiên c u đ i s ng kinh t ị ủ   ể  và s  phát tri n chính tr  c a

ướ ự ệ ế ấ n c Anh, nh t là vi c tr c ti p tham gia vào phong trào công nhân (phong

ế ươ ế ướ ế ớ ể trào Hi n ch ớ ẫ ng) m i d n đ n b ả c chuy n căn b n trong th  gi i quan

ủ ủ ả ậ ộ ủ c a ông sang ch  nghĩa duy v t và ch  nghĩa c ng s n.

Năm 1844,  Niên giám Pháp ­ Đ cứ   cũng đăng các tác ph m  ẩ Phác th oả

ầ ế ị ọ ướ ả góp ph n phê phán kinh t chính tr  h c, Tình c nh n

ủ ẩ ấ ứ i Quá kh  và hi n t c Anh, Tômát Cáclây, ệ ạ c a Ph.Ăngghen. Các tác ph m đó cho th y, ông đã

ứ ể ệ ậ ậ ườ ủ ủ ứ đ ng trên quan đi m duy v t bi n ch ng và l p tr ộ   ng c a ch  nghĩa xã h i

ế ị ọ ủ ạ ể đ  phê phán kinh t ầ    chính tr  h c c a Adam Smith và Ricardo, v ch tr n

ể ả ộ ộ ị quan đi m chính tr  ph n đ ng c a ủ Thomas Carlyle (T.Cáclây) ­ m t ng ườ   i

ủ ư ả ư ậ ườ ủ ấ phê phán ch  nghĩa t b n, nh ng trên l p tr ộ   ng c a giai c p quý t c

ế ừ ứ ệ ử ủ ệ ấ ả ị phong ki n, t ế    đó, phát hi n ra s  m nh l ch s  c a giai c p vô s n. Đ n

ể ừ ủ ủ ạ đây, quá trình chuy n t ch  nghĩa duy tâm và dân ch  ­ cách m ng sang ch ủ

ả ở ứ ủ ệ ậ ộ nghĩa duy v t bi n ch ng và ch  nghĩa c ng s n Ph.Ăngghen cũng đã hoàn

thành.

ờ ơ ề ứ ồ Tháng 8/1844, Ph.Ăngghen r i Manchest ặ    v  Đ c, r i qua Paris và g p

ở ự ạ ủ ế ẫ Mác ấ  đó. S  nh t trí v  t ề ư ưở  t ạ ng đã d n đ n tình b n vĩ đ i c a Mác và

ổ ủ ớ ự ể ề ắ ờ ộ   Ph.Ăngghen, g n li n tên tu i c a hai ông v i s  ra đ i và phát tri n m t

ế ớ ế ớ ớ ủ th  gi i quan m i mang tên C.Mác ­ th  gi ấ   ạ i quan cách m ng c a giai c p

ạ ộ ư ậ ả ặ ộ ị vô s n. Nh  v y, m c dù C.Mác và Ăngghen ho t đ ng chính tr  ­ xã h i và

ạ ộ ư ữ ữ ệ ọ ề ho t đ ng khoa h c trong nh ng đi u ki n khác nhau, nh ng nh ng kinh

ự ệ ễ ế ậ ừ ọ ủ ứ nghi m th c ti n và k t lu n rút ra t nghiên c u khoa h c c a hai ông là

ấ ặ ố ở ệ ứ ệ ử ả ấ ị ừ ề th ng nh t, đ u g p nhau phát hi n s  m nh l ch s  giai c p vô s n, t đó

ứ ể ệ ậ ủ ả ộ hình thành quan đi m duy v t bi n ch ng và t ư ưở  t ng c ng s n ch  nghĩa.

ờ ỳ ề ấ ữ ế ọ ứ ậ * Th i k  đ  xu t nh ng nguyên lý tri ệ t h c duy v t bi n ch ng và duy

ử ậ ị v t l ch s

ả ế ế ọ ượ ­ tri t h c 1844 C.Mác vi ả t ế B n th o kinh t trình bày khái l ữ   c nh ng

ế ế ọ ủ ế ụ ệ ể quan đi m kinh t và tri t h c c a mình thông qua vi c ti p t c phê phán

ế ọ ủ ế tri t h c duy tâm c a Hêghen và phê phán kinh t ị ọ ổ ể ủ    chính tr  h c c  đi n c a

ầ ầ ỉ ứ ệ ặ m t tích c c Anh. L n đ u tiên Mác đã ch  ra ủ   ự   trong phép bi n ch ng c a

ế ọ ạ ộ ự ự tri t h c Hêghen. Ông phân tích ph m trù “lao đ ng t tha hoá”, xem s  tha

ư ộ ấ ế ị ử ự ồ ạ ủ ể ủ ộ hoá c a lao đ ng nh  m t t t y u l ch s , s  t n t i và phát tri n c a “lao

17

ớ ở ữ ư ề ị ượ ể ộ ắ ộ đ ng b  tha hoá” g n li n v i s  h u t nhân, đ c phát tri n cao đ  trong

ủ ư ả ẫ ớ ự ủ ườ ch  nghĩa t ề  b n và đi u đó d n t i “s  tha hoá c a con ng ỏ i kh i con

ườ ụ ự ự ệ ắ ỏ ng i”. Vi c kh c ph c s  tha hoá chính là s  xoá b  ch  đ  s  h u t ế ộ ở ữ ư

ả ườ ỏ ộ ị ướ ủ nhân, gi i phóng ng i công nhân kh i “lao đ ng b  tha hoá” d i ch  nghĩa

ự ả ườ ư ả t b n, cũng là s  gi i phóng con ng i nói chung.

ầ ủ Tác ph m  ẩ Gia đình th n thánh là công trình c a Mác và Ph.Ăngghen,

ượ ấ ả ứ ự ệ ẩ đ ầ   c xu t b n tháng 2/1845. Tác ph m này đã ch a đ ng “quan ni m h u

ủ ư ủ ề ạ ấ ả nh  đã hoàn thành c a Mác v  vai trò cách m ng c a giai c p vô s n”, và

ư ế ế ư ưở ế ấ ầ ơ ả ủ cho th y “Mác đã ti n g n nh  th  nào đ n t t ng c  b n c a toàn b ộ

ệ ố ủ ứ ữ ệ ề “h  th ng” c a ông.... t c là t ư ưở  t ộ ủ ả   ng v  nh ng quan h  xã h i c a s n

xu t”ấ 8.

ậ ươ ề ơ ắ ng v  Phoi b c ra đ i. Mùa xuân 1845, Lu n c ờ  Ph.Ăngghen đánh giá

ứ ự ủ ệ ầ ầ ộ ố đây là văn ki n đ u tiên ch a đ ng m m m ng thiên tài c a m t th  gi ế ớ   i

ư ưở ố ủ ậ ươ ế ị ớ quan m i. T  t ng xuyên su t c a lu n c ủ   ng là vai trò quy t đ nh c a

ố ớ ờ ố ự ễ ộ ề ứ ệ ả ạ th c ti n đ i v i đ i s ng xã h i và t ư ưở  t ng v  s  m nh “c i t o th  gi ế ớ   i”

ế ọ ơ ở ự ễ ể ắ ủ c a tri t h c Mác. Trên c  s  quan đi m th c ti n đúng đ n, Mác đã phê

ộ ủ ậ ướ ủ ủ ể ỏ phán toàn b  ch  nghĩa duy v t tr c kia và bác b  quan đi m c a ch  nghĩa

ụ ứ ể ể ệ ặ ậ ỉ ộ ủ   ậ duy tâm, v n d ng quan đi m duy v t bi n ch ng đ  ch  ra m t xã h i c a

ườ ự ủ ể ệ ả ậ ớ ấ ả b n ch t con ng ấ   i, v i lu n đi m “trong tính hi n th c c a nó, b n ch t

ườ ữ ệ ổ con ng ộ 9. i là t ng hoà nh ng quan h  xã h i”

ầ ố ế Cu i năm 1845 ­ đ u năm 1846, C.Mác và Ph.Ăngghen vi t chung tác

ử ộ ậ ị ể ệ ư ưở  t ng Đ c ph m  ẩ H  t ứ   trình bày quan đi m duy v t l ch s  m t cách h ệ

ử ấ ộ ố ị ườ ệ ị ừ con ng i hi n th c, th ng ­ xem xét l ch s  xã h i xu t phát t ự  kh ng đ nh: ẳ

ề ầ ộ ị ử ủ ề ạ “Ti n đ  đ u tiên c a toàn b  l ch s  nhân lo i thì dĩ nhiên là s  t n t ự ồ ạ ủ   i c a

ữ ườ ố ấ ậ ả ị nh ng cá nhân con ng i s ng” ử ầ   ấ 10 mà s n xu t v t ch t là hành vi l ch s  đ u

ươ ứ ả ấ ậ ấ ả ỉ ủ ọ tiên c a h . Ph ấ ự ồ   ng th c s n xu t v t ch t không ch  là tái s n xu t s  t n

ủ ể ộ ươ ạ ộ ấ ị ứ ạ t i th  xác c a cá nhân, mà “nó là m t ph ủ   ng th c ho t đ ng nh t đ nh c a

ủ ọ ạ ộ ứ ữ ủ ấ ộ ố ộ   ấ ị nh ng cá nhân  y, m t hình th c nh t đ nh c a ho t đ ng s ng c a h , m t

ậ

ế

ế

ộ

8 Xem: V.I. Lênin (1963), Toàn t p, t. 29,

Nxb. Ti n b , M. tr. 11­32 (ti ng Nga).

9 Xem: C.Mác và Ph.Ăngghen (1995), Toàn t p, ậ t. 3, Sdđ. tr. 29.

10 C.Mác và Ph.Ăngghen (1995), Toàn t p, ậ t. 3, Sdđ. tr. 11.

11 C.Mác và Ph.Ăngghen (1995), Toàn t p, ậ t. 3, Sdđ. tr. 30.

ươ ấ ị ứ ph ng th c sinh s ng ố  nh t đ nh c a h ” ủ ọ 11.

18

ế ủ ự ố ẩ S  kh n cùng c a tri t h c Năm 1847, C.Mác vi t tác ph m ế ụ   ế ọ , ti p t c

ấ ế ọ ư ủ ọ ộ ề đ  xu t các nguyên lý tri ả t h c, ch  nghĩa c ng s n khoa h c, nh  chính

ứ ự ữ ủ ầ ố ọ Mác sau này đã nói, “Ch a đ ng nh ng m m m ng c a h c thuy t đ ế ượ   c

12. Năm 1848,

ươ ộ ờ trình bày trong b  ộ T  b n ư ả   sau hai m i năm tr i lao đ ng”

ế ả ộ ớ C.Mác cùng v i Ph.Ăngghen vi t tác ph m ả .  ẩ Tuyên ngôn c a Đ ng C ng s n ủ

ấ ươ ủ ủ ầ ệ Đây là văn ki n có tính ch t c ng lĩnh đ u tiên c a ch  nghĩa Mác, trong đó

ượ ộ ơ ở ế ọ ủ c  s  tri ủ t h c c a ch  nghĩa Mác đ ố   c trình bày m t cách thiên tài, th ng

ấ ữ ơ ớ ể ế ể ị nh t h u c  v i các quan đi m kinh t ộ    và các quan đi m chính tr  ­ xã h i.

ế ứ ế ớ ủ ẩ ộ “Tác ph m này trình bày m t cách h t s c sáng s a và rõ ràng th  gi i quan

ủ ậ ớ ệ ể ủ ả ậ m i, ch  nghĩa duy v t tri ự   t đ  ­ ch  nghĩa duy v t này bao quát c  lĩnh v c

ớ ư ứ ệ ạ ộ ệ ọ sinh ho t xã h i ­ phép bi n ch ng v i t ấ   ế  cách là h c thuy t toàn di n nh t,

ấ ề ự ể ậ ấ ắ ạ   ấ sâu s c nh t v  s  phát tri n, lí lu n đ u tranh giai c p và vai trò cách m ng

ế ớ ủ ứ ả ạ ấ ấ ị ử ­ trong l ch s  toàn th  gi ộ   i c a giai c p vô s n, t c là giai c p sáng t o m t

ộ ộ ủ ẩ ớ ộ ớ xã h i m i xã h i c ng s n” ả 13. V i hai tác ph m này, ch  nghĩa Mác đ ượ   c

ư ộ ề ả ủ ể ể ậ ộ ỉ ậ   trình bày nh  m t ch nh th  các quan đi m lí lu n n n t ng c a ba b  ph n

ẽ ượ ổ ế ụ b  sung, phát ủ ợ h p thành c a nó và s  đ c Mác và Ph.Ăngghen ti p t c

ộ ờ ủ ơ ở ổ ữ ế ố ệ   tri nể  trong su t cu c đ i c a hai ông trên c  s  t ng k t nh ng kinh nghi m

ủ ự ự ữ ễ ọ   th c ti n c a phong trào công nhân và khái quát nh ng thành t u khoa h c

ạ ủ c a nhân lo i.

ờ ỳ ổ ệ ể * Th i k  C.Mác và Ph.Ăngghen b  sung và phát tri n toàn di n lí

ế ọ ậ lu n tri t h c (1848 ­ 1895)

ờ ỳ ế ẩ ạ ọ Trong th i k  này, Mác vi t hàng lo t tác ph m quan tr ng. Hai tác

ấ ở ấ ươ ủ Đ u tranh giai c p Pháp ng mù c a Lui ẩ ph m: và  Ngày 18 tháng S

ế ạ ộ ổ Bônapáct ơ đã t ng k t cu c cách m ng Pháp (1848 ­ 1849). Các năm sau,

ự ể ạ ộ ố ế ữ ậ ớ ậ cùng v i nh ng ho t đ ng tích c c đ  thành l p Qu c t I, Mác đã t p trung

ế ủ ế ủ ậ ẩ ọ ộ T  b n vi t tác ph m khoa h c ch  y u c a mình là b ấ ả   ư ả (t p 1 xu t b n

ồ ầ ế ế Góp ph n phê phán kinh t ị ọ  chính tr  h c (1859). 9/1867), r i vi t

ồ ộ ủ ề ỉ ế B  ộ T  b n ư ả không ch  là công trình đ  s  c a Mác v  kinh t chính tr ị

ể ủ ổ ế ọ ủ ọ ọ h c mà còn là b  sung, phát tri n c a tri ế   t h c Mác nói riêng, c a h c thuy t

ẳ ị ể ạ T   b n Mác   nói  chung.  Lênin  kh ng  đ nh,  trong ư ả “Mác   không đ   l i  cho

ộ

ố

ị

12 Xem: C.Mác và Ph.Ăngghen (1995), Toàn t p, ậ t. 19, Nxb. Chính tr  qu c gia, Hà N i. tr. 334.

ế

ộ

13 Xem: V.I. Lênin (1980), Toàn t pậ , t. 26, Nxb. Ti n b , M., tr. 57.

ữ ớ ế ể ạ chúng ta “Lôgíc h cọ ” (v i ch  L vi ư t hoa), nh ng đã đ  l i cho chúng ta

19

ư ả 14 . Lôgíc c a ủ T  b n”

ế ở ộ Pháp, Năm 1871, Mác vi t ế N i chi n ệ   ắ phân tích sâu s c kinh nghi m

ề ẩ ọ ộ ờ ủ c a Công xã Pari. Năm 1875, Mác cho ra đ i m t tác ph m quan tr ng v  con

ườ ộ ươ ủ ộ ộ ủ ả đ ng và mô hình c a xã h i t ng lai, xã h i c ng s n ch  nghĩa ­ tác

ươ ph m ẩ Phê phán C ng lĩnh Gô ta.

ể ế ọ Trong khi đó, Ph.Ăngghen đã phát tri n tri ộ   t h c Mác thông qua cu c

ố ạ ủ ạ ủ ữ ủ ẻ ằ ấ đ u tranh ch ng l ệ   i nh ng k  thù đ  lo i c a ch  nghĩa Mác và b ng vi c

ự ủ ủ ự ữ ứ ệ ọ Bi n ch ng c a t nhiên khái quát nh ng thành t u c a khoa h c. và Ch ngố

ầ ượ ờ ỳ ờ ế ế Đuyrinh l n l t ra đ i trong th i k  này. Sau đó Ph.Ăngghen vi t ti p các

ế ộ ư ữ ủ ồ ố ủ  h u và c a nhà n ướ   c ủ tác ph m  ẩ Ngu n g c c a gia đình, c a ch  đ  t

ơ ắ ự ủ ế ọ ứ   ổ ể t h c c  đi n Đ c (1884) và  Lútvích Phoi­ ­b c và s  cáo chung c a tri

ữ ế ẩ ớ ọ (1886)... V i nh ng tác ph m trên, Ph.Ăngghen đã trình bày h c thuy t Mác

ế ọ ướ ạ ậ ươ ộ  h  th ng nói chung, tri t h c Mác nói riêng d i d ng m t ệ ố  lí lu n t ố   ng đ i

ờ ỉ ộ ậ đ c l p và hoàn ch nh. Sau khi Mác qua đ i (14 ­ 03 ­ 1883), Ph.Ăngghen đã

ể ỉ ạ ủ ọ ộ T  b n ấ ả hoàn ch nh và xu t b n hai quy n còn l i trong b ư ả  c a Mác (tr n b ộ

ữ ế ể ổ ả ố ớ ủ ba quy n). Nh ng ý ki n b  sung, gi i thích c a Ph.Ăngghen đ i v i m t s ộ ố

ể ậ ướ ọ ủ lu n đi m c a các ông tr ệ   ấ c đây cũng có ý nghĩa r t quan tr ng trong vi c

ể ệ ế ọ ả b o v  và phát tri n tri t h c Mác.

ự ộ ấ ạ ế ọ c. Th c ch t và ý nghĩa cu c cách m ng trong tri t h c do C.Mác và

ự ệ Ph.Ăngghen th c hi n

ấ ự ụ ắ ấ  C.Mác và Ph.Ăngghen, đã kh c ph c tính ch t tr c quan, ứ ­ Th  nh t,

ủ ủ ụ ầ ắ ấ ậ siêu hình c a ch  nghĩa duy v t cũ và kh c ph c tính ch t duy tâm, th n bí

ủ ứ ệ ạ ậ ộ ủ c a phép bi n ch ng duy tâm, sáng t o ra m t ch  nghĩa duy v t tri ế ọ   t h c

ủ ệ ậ ị ứ . hoàn b , đó là ch  nghĩa duy v t bi n ch ng

ướ ế ế ọ ứ ự ậ Tr ọ c Mác, các h c thuy t tri t h c duy v t cũng đã ch a đ ng không

ữ ể ậ ệ ể ệ ứ ầ ít nh ng lu n đi m riêng bi ạ   ệ t th  hi n tinh th n bi n ch ng. Song, do h n

ế ủ ủ ủ ệ ề ể ộ ộ ọ ch  c a đi u ki n xã h i và c a trình đ  phát tri n khoa h c, nên, ch  nghĩa

ứ ụ ệ ắ ậ ờ ượ ủ ể duy v t và phép bi n ch ng tách r i nhau. Kh c ph c nh c đi m c a ch ủ

ể ậ ế ọ ả ơ ắ nghĩa duy v t Phoi b c là quan đi m tri t h c nhân b n, xem xét con ng ườ   i

ự ử ấ ạ ị ộ t c lo i, phi l ch s , phi giai c p, C.Mác và Ph.Ăngghen đã xây d ng ch ủ

ậ ế ọ ấ ằ ừ nghĩa duy v t tri ọ t h c chân chính khoa h c b ng cách xu t phát t con

ế

ộ

14 V.I. Lênin (1981), Toàn t pậ , t. 29, Nxb. Ti n b , M. tr. 359.

ườ ự ườ ạ ộ ự ễ ướ ự ế ng ệ i th c hi n ­ con ng i ho t đ ng th c ti n mà tr ễ   c h t là th c ti n

20

ự ễ ấ ậ ấ ấ ộ ị ả s n xu t v t ch t và th c ti n đ u tranh chính tr  ­ xã h i.

ở ộ ụ ậ ể    C.Mác và Ph.Ăngghen đã v n d ng và m  r ng quan đi m ứ ­ Th  hai,

ứ ị ứ ử ủ ệ ạ ậ ộ duy v t bi n ch ng vào nghiên c u l ch s  xã h i, sáng t o ra ch  nghĩa duy

ủ ế ủ ướ ử ộ ặ ạ ế ọ ậ ị v t l ch s  ­ n i dung ch  y u c a b c ngo t cách m ng  trong tri t h c.

ụ ứ ệ ể ậ ậ C.Mác và Ph.Ăngghen đã v n d ng quan đi m duy v t bi n ch ng vào

ự ặ ứ ị ở ộ ử ứ ộ ộ nghiên c u l ch s  xã h i và m  r ng vào nghiên c u m t lĩnh v c đ c thù

ế ớ ậ ồ ạ ạ ộ ố ủ c a th  gi ấ i v t ch t là t n t i có ho t đ ng con ng ườ ồ ạ i, t n t ấ   i th ng nh t,

ệ ế ợ ủ ữ ớ ộ ả   khách quan ­ ch  quan. V i vi c k t h p m t cách thiên tài gi a quá trình c i

ệ ể ủ ả ạ ề ị ữ ể ậ ạ t o tri t đ  ch  nghĩa duy v t và c i t o nh ng quan đi m duy tâm v  l ch

ậ ở ủ ộ ử s  xã h i, C.Mác và Ph.Ăngghen đã “làm cho ch  nghĩa duy v t tr  nên hoàn

ế ấ ừ ỗ ở ộ ứ ọ ế ỗ ị b  và m  r ng h c thuy t  y t ậ  ch  nh n th c gi ớ ự i t ậ    nhiên đ n ch  nh n

ườ ử ủ ủ ậ ị i, ch  nghĩa duy v t l ch s  c a Mác ộ th cứ  xã h i loài ng ạ   ự là thành t u vĩ đ i

ấ ủ ư ưở ậ ị ử ủ ạ nh t c a t t ng khoa h c” ộ   ọ 15. Sáng t o ra ch  nghĩa duy v t l ch s  là m t

ự ự ạ ộ ế ọ ủ ế ề ộ cu c cách m ng th c s  trong tri ủ   ộ t h c v  xã h i ­ n i dung ch  y u c a

ướ ự ệ ặ ạ ế ọ b c ngo t cách m ng mà Mác và Ph.Ăngghen đã th c hi n trong tri t h c.

ữ ặ ớ ổ  C.Mác và Ph. Ăngghen đã b  sung nh ng đ c tính m i vào ­ Th  ba,ứ

ế ọ ộ ế ọ ọ ế ọ tri ạ t h c, sáng t o ra m t tri t h c chân chính khoa h c ­ tri ậ   t h c duy v t

ứ ệ bi n ch ng.

ươ ứ ạ ộ Ph ng th c theo đó C.Mác và Ph.Ăngghen sáng t o ra m t tri ế ọ   t h c

ệ ả ấ ớ ủ   hoàn toàn m i, chính là vi c các ông đã khám phá ra b n ch t, vai trò c a

ự ễ ể ậ ắ ộ ớ   ữ ơ ữ th c ti n, luôn g n bó m t cách h u c  gi a quá trình phát tri n lí lu n v i

ự ự ủ ễ ễ ấ ấ ạ ấ ộ ả   th c ti n xã h i, nh t là th c ti n đ u tranh cách m ng c a giai c p vô s n

ầ ộ ữ ự ấ ậ ố Th ng nh t gi a lí lu n và th c ti n và qu n chúng nhân dân lao đ ng. ễ   là

ự ể ạ ộ ế ọ ộ đ ng l c chính đ  C.Mác và Ph.Ăngghen sáng t o ra m t tri t h c chân

ờ ở ộ ặ ắ ọ ồ ộ ớ ủ   chính khoa h c, đ ng th i tr  thành m t nguyên t c, m t đ c tính m i c a

ế ọ ứ ệ ậ tri t h c duy v t bi n ch ng.

ờ ủ ớ ự ế ọ ộ ủ vai trò xã h i c a tri t h c V i s  ra đ i c a tri t h c Mác, ế ọ  cũng như

ọ ủ ệ ố ủ ứ ạ ự ế   ị v  trí c a nó trong h  th ng tri th c khoa h c c a nhân lo i cũng có s  bi n

ả ờ ế ọ ứ ả ổ ấ đ i r t căn b n. Gi đây, tri ỉ t h c không ch  có ch c năng gi i thích th  gi ế ớ   i

ể ả ạ ả ở ệ ồ ụ ứ ậ ọ hi n t n, mà còn ph i tr  thành công c  nh n th c khoa h c đ  c i t o th ế

ế

ộ

15 V.I. Lênin (1980), Toàn t pậ , t. 23, Nxb. Ti n b , M. tr. 53.

ớ ằ ế ọ ả ỉ gi i thích gi ạ i b ng cách m ng. “Các nhà tri t h c đã ch th  gi ế ớ ằ   i b ng

21

ề ề ấ ể nhi u cách khác nhau, song v n đ  là ả ạ th  gi c i t o ủ   ế ớ 16. Lu n đi m đó c a ậ i”

ữ ự ữ ề ắ ỉ ế ọ ủ Mác không nh ng ch  ra s  khác nhau v  nguyên t c gi a tri t h c c a các

ớ ấ ả ế ế ọ ướ ông v i t ọ t c  các h c thuy t tri t h c tr ộ   ự c đó, mà còn là s  khái quát m t

ự ự ệ ạ ấ ắ ọ ộ cách cô đ ng, sâu s c th c ch t cu c cách m ng do các ông th c hi n trong

ự lĩnh v c này.

ấ ữ ả ố ọ Ở ế ọ   Mác,  tính đ ng và tính khoa h c th ng nh t h u c t h c tri ơ  v iớ

ế ọ ả ế ọ ứ ậ nhau. Tri t h c Mác mang tính đ ng là tri ồ   ệ t h c duy v t bi n ch ng đ ng

ể ệ ả ạ ả ấ ọ ờ th i mang b n ch t khoa h c và cách m ng. Càng th  hi n tính đ ng ­ duy

ứ ệ ệ ể ả ạ ọ ậ v t bi n ch ng tri ấ t đ , thì càng mang b n ch t khoa h c và cách m ng sâu

ắ s c, và ng ượ ạ c l i.

ế ọ ứ ấ ờ ọ ở ề Tri t h c Mác ra đ i cũng đã ch m d t tham v ng nhi u nhà tri ế   t

ế ế ọ ọ ủ ậ ọ ọ ố ọ h c mu n bi n tri t h c thành “khoa h c c a m i khoa h c”, xác l p đúng

ệ ữ ố ế ọ ớ ự ế t h c v i khoa h c c  th đ n ắ m i quan h  gi a tri ọ ụ ể. Trên th c t , C.Mác và

ự ậ ế ọ ủ ơ ở Ph.Ăngghen đã xây d ng lí lu n tri t h c c a mình trên c  s  khái quát các

ự ủ ọ ự ộ ạ ọ thành t u c a khoa h c xã h i và khoa h c t nhiên. Ph.Ăngghen đã v ch ra

ỗ ầ ự ả ạ ọ   ờ ạ ằ r ng, m i l n có phát minh v ch th i đ i, ngay c  trong lĩnh v c khoa h c

ủ ả ậ ổ ỏ ự t ứ ủ    nhiên, thì ch  nghĩa duy v t không trách kh i ph i thay đ i hình th c c a

ế ượ ế ọ ế ớ ở ờ nó. Đ n l t mình, tri t h c Mác ra đ i đã tr  thành th  gi ọ   i quan khoa h c

ươ ầ ậ ế ự ọ và ph ng pháp lu n chung c n thi ể ủ t cho s  phát tri n c a m i khoa h c c ọ ụ

ể ự ẽ ủ ứ ể ạ ọ th . S  phát tri n m nh m  c a khoa h c ngày nay càng ch ng t ỏ ự ầ    s  c n

ế ư ứ ệ ậ ự ỉ thi ả t ph i có t duy bi n ch ng duy v t và ng ượ ạ c l ữ   i, ch  có d a trên nh ng

ự ủ ạ ể ể ọ ế ọ ớ ệ thành t u c a khoa h c hi n đ i đ  phát tri n thì tri t h c Mác m i không

ừ ượ ứ ả ạ ế ớ ạ ủ ng ng nâng cao đ c s c m nh “c i t o th  gi i” c a mình.

ổ ậ ủ ư ữ ặ ộ ế ọ M t trong nh ng đ c tr ng n i b t c a tri t h c Mác là tính sáng t oạ .

ự ủ ể ờ ế ọ ạ ộ ế ả S  ra đ i và phát tri n c a tri ứ   t h c Mác là k t qu  ho t đ ng nghiên c u

ủ ử ạ ọ ị khoa  h c  công phu và  sáng t o  c a  C.Mác  và  Ph.Ăngghen.  L ch s  hình

ủ ể ế ọ ộ ọ ấ thành, phát tri n c a tri ế   t h c Mác cho th y đây chính là m t h c thuy t

ế ọ ữ ể ọ tri t h c chân chính khoa h c đã và đang phát tri n gi a dòng văn minh nhân

ủ ự ễ ạ ạ ắ ớ ộ lo i, g n v i th c ti n sinh đ ng c a phong trào công nhân. Sáng t o chính

ấ ủ ủ ế ư ả ặ ế ọ là đ c tr ng ch  y u ngay trong b n ch t c a tri ộ ọ   t h c Mác ­ m t h c

ế ớ ậ ế ể ấ ộ thuy t phán ánh th  gi ậ i v t ch t luôn luôn v n đ ng phát tri n. Tri ế ọ   t h c

16 C.Mác và Ph.Ăngghen (1995), Toàn t pậ , t. 3, Sđd. tr. 12.

ộ ệ ố ở ượ ổ ữ ở Mác là m t h  th ng m  luôn luôn đ ể c b  sung, phát tri n b i nh ng thành

22

ự ễ ọ ượ ữ ế ọ ự t u khoa h c và th c ti n. Không đ c coi nh ng nguyên lý tri t h c Mác là

ữ ứ ề ậ ộ ỉ ỉ ầ   nh ng giáo đi u, mà ch  là kim ch  nam cho nh n th c và hành đ ng, c n

ả ậ ụ ữ ề ệ ả ạ ộ ụ ể ph i v n d ng m t cách sáng t o trong nh ng đi u ki n hoàn c nh c  th .

ế ọ ộ ạ tính nhân đ o c ng s n Tri t h c Mác mang trong mình ả . Đó chính là lí

ậ ấ ừ ườ ả ọ lu n khoa h c xu t phát t con ng ụ i, vì m c tiêu gi i phóng con ng ườ   i,

ướ ế ả ấ ỏ ộ tr c h t là gi i phóng giai c p công nhân, nhân dân lao đ ng kh i m i s ọ ự

ộ ể ự ệ ườ ứ áp b c bóc l t, phát tri n t do, toàn di n con ng i.

ư ậ ữ ặ ổ ớ ủ   Nh  v y, C.Mác và Ph.Ăngghen đã b  sung nh ng đ c tính m i c a

ế ọ ộ ọ ế ạ ế ọ ơ ơ tri t h c, sáng t o ra m t h c thuy t tri t h c cao h n, phong phú h n, hoàn

ế ọ ứ ệ ậ ở ộ ọ ị ơ b  h n ­ tri t h c duy v t bi n ch ng, tr  thành m t khoa h c chân chính, vũ

ấ ả ầ ấ ộ ộ khí tinh th n cho giai c p vô s n và nhân dân lao đ ng trong cu c đ u tranh

ả ấ ả ườ ả ộ gi i phóng giai c p, gi i phóng con ng i và gi i phóng xã h i.

ự ể ạ ế ọ d. Giai đo n Lênin trong s  phát tri n Tri t h c Mác

ử ể ả ị ế ọ * Hoàn c nh l ch s  V.I. Lênin phát tri n Tri t h c Mác

ế ỷ ế ỷ ữ ầ ố ớ ự   Cu i th  k  XIX, đ u th  k  XX, nh ng phát minh l n trong lĩnh v c

ọ ự ặ ệ ự ậ ọ ượ ự ệ khoa h c t nhiên (đ c bi t là trong lĩnh v c v t lý h c) đ c th c hi n đã

ề ế ớ ủ ậ ọ ổ ể ả ộ ệ ệ ệ làm đ o l n quan ni m v  th  gi i c a v t lý h c c  đi n. Vi c phát hi n ra

ệ ử ệ ạ ứ ượ ự ổ tia phóng x ; phát hi n ra đi n t ; ch ng minh đ c s  thay đ i và ph ụ

ộ ủ ố ượ ấ ậ ậ ờ ộ thu c c a kh i l ng vào không gian, th i gian vào v t ch t v n đ ng.v.v có

ề ặ ế ứ ế ớ ọ ợ ụ ý nghĩa h t s c quan tr ng v  m t th  gi i quan... L i d ng tình hình đó,

ữ ườ ơ ộ ủ ạ ấ ạ ủ nh ng ng i theo ch  nghĩa duy tâm, c  h i, xét l i... t n công l i ch  nghĩa

ứ ệ ệ ậ ậ ả ơ ở ủ duy v t bi n ch ng c a Mác. Vi c lu n gi ậ   ủ i trên c  s  ch  nghĩa duy v t

ớ ủ ọ ự ứ ữ ự ệ ủ ể bi n ch ng nh ng thành t u m i c a khoa h c t nhiên; phát tri n ch  nghĩa

ụ ặ ậ ị ủ ữ ứ ử ệ ệ ậ duy v t bi n ch ng và ch  nghĩa duy v t l ch s  là nh ng nhi m v  đ t ra

ế ọ ờ ạ ừ ạ ủ ữ cho tri t h c. V.I. Lênin ­ nhà t ư ưở  t ng vĩ đ i c a th i đ i, t nh ng phát

ạ ủ ọ ự ấ ướ ở ầ ủ minh vĩ đ i c a khoa h c t nhiên, đã nhìn th y b ộ   c kh i đ u c a m t

ữ ạ ạ ọ ộ cu c cách m ng khoa h c, ông cũng đã v ch ra và khái quát nh ng t ư ưở   ng t

ạ ừ ữ ạ cách m ng t nh ng phát minh vĩ đ i đó.

ờ ạ ế ấ ư ả ủ ố Trong th i đ i đ  qu c ch  nghĩa, giai c p t ộ   ế  s n đã ti n hành m t

ộ ấ ự ư ưở ồ ậ ằ ố cu c t n công điên cu ng trên lĩnh v c t t ng, lý lu n, nh m ch ng l ạ   i

ủ ủ ứ ề ể ệ ấ ậ các quan đi m c a ch  nghĩa duy v t bi n ch ng. R t nhi u trào l u t ư ư

ự ụ ủ ế ệ ả ấ ậ ộ ớ ưở t ng lý lu n ph n đ ng xu t hi n: thuy t Kant m i; ch  nghĩa th c d ng;

ế ướ ủ ự ủ ứ ệ ch  nghĩa th c ch ng; ch  nghĩa kinh nghi m phê phán (bi n t ủ ng c a ch ủ

23

ề ậ ườ ứ ấ nghĩa Makhơ); lý lu n v  con đ ự ng th  ba,v.v.. Th c ch t, giai c p t ấ ư ả    s n

ậ ị ứ ủ ủ ế ậ ố ệ mu n thay th  ch  nghĩa duy v t bi n ch ng và ch  nghĩa duy v t l ch s ử

ứ ằ ậ ế ộ ủ ế ớ ủ c a Mác b ng th  lý lu n chi t chung, pha tr n c a th  gi i quan duy tâm,

ủ ệ ể ế ệ ả tôn giáo. Vì th , vi c b o v  và phát tri n ch  nghĩa Mác nói chung và tri ế   t

ử ớ ệ ị ợ ớ ượ ọ h c Mác nói riêng cho phù h p v i điêù ki n l ch s  m i đã đ c V.I. Lênin

ụ ặ ữ ệ ị ệ ọ xác đ nh là nh ng nhi m v  đ c bi t quan tr ng.

ờ ỳ ệ ể ả ế ọ ­ Th i k  1893 ­ 1907, V.I. Lênin b o v  và phát tri n tri t h c Mác

ằ ậ ả ở ẩ ạ ộ ị nh m thành l p đ ng Mác ­ xít Nga và chu n b  cho cu c cách m ng dân

ủ ư ả ầ ứ ấ ch  t s n l n th  nh t.

ắ ầ ế ỷ ừ ủ ủ ữ T  nh ng năm 80 c a th  k  XIX ch  nghĩa Mác đã b t đ u đ ượ   c

ề ướ ự ủ ề tuy n bá vào n c Nga. V.I. Lênin đã tích c c tuyên truy n ch  nghĩa Mác

ế ấ ờ ồ ế   vào phong trào công nhân Nga đ ng th i ti n hành đ u tranh kiên quy t

ủ ố ươ ể ạ ch ng ch  nghĩa duy tâm, ph ng pháp siêu hình, phát tri n sáng t o ch ủ

ế ọ nghĩa Mác nói chung và tri t h c Mác nói riêng.

ờ ỳ ế ủ ế ẩ Trong   th i   k   này,   V.I.   Lênin   đã   vi ư   t   các   tác   ph m   ch   y u   nh :

ữ ườ ạ ữ ế ố ườ Nh ng “ng ọ ấ i b n dân” là th  nào và h  đ u tranh ch ng nh ng ng i dân

ủ ộ ộ ế ủ ủ ch  ­ xã h i ra sao? (1894); N i dung kinh t c a ch  nghĩa dân tuý và s ự

ề ộ ủ ố

ấ ả b  di s n nào? (1897); Làm gì? (1902),v.v ừ ỏ t ơ phê phán trong cu n sách c a ông Xt ruvê v  n i dung đó (1894); Chúng ta   ố   .. V.I. Lênin đã đ u tranh ch ng

ủ ươ ủ ệ ả ch  nghĩa duy tâm, ph ng pháp siêu hình c a phái Dân Túy, b o v  và phát

ệ ượ ứ ứ ệ ể ậ tri n phép bi n ch ng duy v t, quan tâm nghiên c u các hi n t ng, quy

ể ủ ề ủ ề ể ể ậ ộ ậ   lu t phát tri n c a xã h i, phát tri n nhi u quan đi m v  ch  nghĩa duy v t

ệ ậ ế ử ặ ị l ch s , đ c bi t là làm phong phú thêm lý lu n hình thái kinh t ­ xã h i. ộ V.I.

ể ư ưở ứ ấ ủ ủ Lênin đã phát tri n t t ề ng c a ch  nghĩa Mác v  các hình th c đ u tranh

ướ ấ ế ấ ị ấ giai c p tr ề c khi có chính quy n, đ u tranh kinh t , đ u tranh chính tr  và

ấ ệ ế ị ủ ấ ấ ạ đ u tranh t ư ưở  t ặ ng, đ c bi t nh n m nh vai trò quy t đ nh c a đ u tranh

ị ượ ủ ủ ả ộ ẩ  “Hai sách l c c a Đ ng dân ch  ­ xã h i trong chính tr . Trong tác ph m

ế ủ ề ể ạ cách   m ng   dân   ch ”, ọ ủ   Lênin   đã   phát   tri n   h c   thuy t   c a   Mác   v   cách

ủ ạ ộ ượ ữ ự ể ặ ộ m ng xã h i ch  nghĩa, đã nêu ra đ ể   c nh ng đ c đi m, đ ng l c và tri n

ủ ư ả ờ ạ ế ủ ủ ạ ọ ố v ng c a cách m ng dân ch  t s n trong th i đ i đ  qu c ch  nghĩa.

ừ ệ ể ế ọ ­ T  1907 ­ 1917 là th i k ờ ỳ V.I. Lênin phát tri n toàn di n tri t h c Mác

ẩ ạ ạ ộ ị và lãnh đ o phong trào công nhân Nga, chu n b  cho cách m ng xã h i ch ủ

nghĩa.

ấ ạ ủ ạ ộ ộ ự   Sau th t b i c a cu c cách m ng 1905 ­ 1907, tình hình xã h i Nga c c

24

ự ượ ả ộ ữ ị ị ố ị ứ ạ ỳ k  ph c t p. L c l ng ph n đ ng gi đ a v  th ng tr  và hoành hành trên

ự ủ ờ ố ữ ọ ộ ườ m i lĩnh v c c a đ i s ng xã h i. Trong hàng ngũ nh ng ng i cách m ngạ

ệ ượ ầ ạ ấ ộ ả n y sinh hi n t ng dao đ ng, “có tình tr ng thoái chí, m t tinh th n, phân

17. V  m t t

ệ ạ ừ ỏ ậ ườ ề ặ ư ưở li t, ch y dài, t b  l p tr ệ ng, nói chuy n dâm bôn” t ng,

ị ấ ủ ừ ự ề ế ọ ch  nghĩa Mác b  t n công t nhi u phía, trong lĩnh v c tri t h c có xu

ướ ủ ư ầ ả ờ h ng ng  sang ch  nghĩa duy tâm, tôn giáo, ra đ i trào l u “tìm th n” và

ạ ầ ớ ứ ủ ố ạ “t o th n” trong gi i trí th c. Ch  nghĩa ố Makhơ mu n làm s ng l i tri ế ọ   t h c

ạ ư ưở ủ ứ ệ ậ ố duy   tâm,   ch ng   ch   nghĩa   duy   v t   bi n   ch ng,   phá   ho i   t t ng   cách

ạ ướ ỏ ấ ả m ng, t ầ ủ c b  vũ khí tinh th n c a giai c p vô s n.

ướ ế ệ ấ ả Tr ể   c tình hình đó, V.I. Lênin ti n hành đ u tranh, b o v , phát tri n

ế ọ ẩ ủ ệ ậ ủ Ch  nghĩa duy v t và ch  nghĩa kinh nghi m phê tri t h c Mác. Tác ph m “

ấ ủ ọ ự ữ ự ớ phán” (1908) đã khái quát nh ng thành t u m i nh t c a khoa h c t nhiên,

ệ ế ọ ư ả ạ phê phán toàn di n tri t h c duy tâm t ủ  s n và ch  nghĩa xét l i trong tri ế   t

ẻ ố ữ ạ ặ ạ ế ọ ệ ủ ọ h c, v ch m t nh ng k  ch ng l i tri ả t h c Mác ­ xít, b o v  ch  nghĩa duy

ứ ứ ể ề ệ ậ ậ ậ ỉ ậ v t, phát tri n lý lu n duy v t bi n ch ng v  nh n th c. V.I. Lênin ch  ra

ữ ế ọ ẽ ằ ủ ệ ặ ố ị ằ r ng, gi a tri t h c và chính tr  có m i quan h  ch t ch , r ng ch  nghĩa

ọ ớ ự ố ự ữ ể ậ ấ ễ   ờ Mác là s  th ng nh t không th  tách r i gi a lý lu n khoa h c v i th c ti n

cách m ng.ạ

ề ậ ư ể ẩ ị ấ   Trong tác ph m này, V.I. Lênin đ a ra đ nh nghĩa kinh đi n v  v t ch t,

ả ệ ể ấ ề ơ ả ủ ế ọ ệ ể gi ế i quy t tri t đ  v n đ  c  b n c a tri t h c, phát tri n và hoàn thi n lý

ấ ủ ứ ậ ả ạ ườ ủ ệ ả lu n ph n ánh, v ch ra b n ch t c a ý th c, con đ ứ ng bi n ch ng c a quá

ứ ậ ặ ệ ự ủ ễ ạ ấ trình nh n th c chân lý và đ c bi t nh n m nh vai trò c a th c ti n là tiêu

ủ ẩ chu n khách quan c a chân lý.

ấ ủ ự ủ ậ ả ộ ỉ ọ   V.I. Lênin đã ch  ra th c ch t c a cu c kh ng ho ng trong v t lý h c

ề ế ớ ế ỷ ế ỷ ủ ự ả ầ ố cu i th  k  XIX đ u th  k  XX ­ chính là s  kh ng ho ng v  th  gi i quan

ươ ậ ườ ỉ ườ ủ ỏ và ph ng pháp lu n. Ng i ch  rõ, con đ ả   ộ ng thoát kh i cu c kh ng ho ng

ủ ủ ế ậ ằ ả ậ   ậ v t lý là ph i thay th  ch  nghĩa duy v t siêu hình b ng ch  nghĩa duy v t

ứ ệ bi n ch ng.

ủ ữ ầ ỉ ườ ủ ơ V.I. Lênin đã ch  rõ sai l m c a nh ng ng i theo ch  nghĩa Makh , khi

ế ị ủ ủ ậ ươ ấ ố ớ ự ứ ả ọ h  ph  nh n vai trò quy t đ nh c a ph ng th c s n xu t đ i v i s  phát

ủ ồ ạ ứ ứ ể ề ả ộ ộ tri n xã h i, v  ý th c xã h i là hình th c ph n ánh c a t n t ộ i xã h i. Ông

ế

ộ

17 V.I. Lênin (1978), Toàn t pậ , t. 41, Nxb.  Ti n b , M. tr. 11.

ệ ơ ồ ậ ị ấ ậ ọ ớ ị k ch li t phê phán phái Makh  đ ng nh t quy lu t sinh h c v i quy lu t l ch

25

ọ ả ệ ượ ủ ờ ố ộ ậ ử ấ s , l y quy lu t sinh h c gi i thích các hi n t ng c a đ i s ng xã h i.

ế ớ ầ ữ ứ ế ấ Trong nh ng năm chi n tranh th  gi i l n th  nh t, V.I. Lênin nghiên

ể ể ế ọ ứ ạ ứ c u và phát tri n hàng lo t quan đi m, nguyên lý tri t h c Mác, đáp  ng yêu

ứ ủ ậ ạ ư ả ề ộ ả ế ầ c u nh n th c giai đo n ch  nghĩa t b n đ c quy n và gi ữ   i quy t nh ng

ề ấ ủ ự ễ ạ ả ẩ Bút ký ấ v n đ  c p bách c a th c ti n cách m ng vô s n. Qua tác ph m “

ế ọ ứ ổ tri t h c” ể   (1914 ­ 1916), V.I. Lênin quan tâm nghiên c u, b  sung, phát tri n

ứ ệ ậ ậ phép bi n ch ng duy v t. Ông t p trung phân tích t ư ưở  t ệ   ng coi phép bi n

ự ủ ự ọ ề ự ứ ể ề ộ ố ồ ấ ch ng là khoa h c v  s  phát tri n, v n đ  ngu n g c, đ ng l c c a s  phát

ứ ủ ể ệ ể ậ ạ ậ tri n; phát tri n các quy lu t, ph m trù c a phép bi n ch ng duy v t; v ề

ữ ứ ậ ắ ấ ố ọ ậ   ệ nguyên t c th ng nh t gi a phép bi n ch ng, lôgích h c và lý lu n nh n

ế ố ứ ả ủ ứ ệ ệ ả ữ th c, nh ng y u t căn b n c a phép bi n ch ng,... V.I. Lênin b o v , phát

ư ề ề ể ấ ọ ỏ ệ ữ ồ ạ tri n nhi u v n đ  quan tr ng nh  làm sáng t quan h  gi a t n t ộ   i xã h i

ủ ệ ư ưở ứ ả ộ ủ và ý th c xã h i, tính đ ng c a h  t t ầ ng, vai trò c a qu n chúng nhân dân

ể ủ ị ự ử trong s  phát tri n c a l ch s .

ẩ ạ ộ ủ ế ố ủ Ch  nghĩa đ  qu c, giai đo n t t cùng c a ch ủ Trong tác ph m: “

ủ ế ố nghĩa t b n ạ   ư ả ” (1913), V.I. Lênin đã phân tích ch  nghĩa đ  qu c là giai đo n

ủ ủ ư ả ướ ủ ủ ạ ộ ộ t t cùng c a ch  nghĩa t b n, đêm tr c c a cách m ng xã h i ch  nghĩa.

ề ề ố ệ ữ ữ ể ấ ạ ờ ồ Đ ng th i, đã phát tri n sáng t o v n đ  v  m i quan h  gi a nh ng quy

ứ ủ ạ ộ ộ ớ ủ ậ ườ lu t khách quan c a xã h i v i ho t đ ng có ý th c c a con ng ề i; v  vai

ử ề ủ ầ ị trò c a qu n chúng nhân dân và cá nhân trong l ch s , v  quan h  gi a t ệ ữ ấ   t

ự ớ ề ữ ế ậ ả ế y u và t do,v.v.. V.I. Lênin đã nêu lên nh ng k t lu n m i v  kh  năng

ợ ủ ả ở ộ ố ướ ắ th ng l ạ i c a cách m ng vô s n m t s  ít n ậ c, th m chí ở ộ ướ   c m t n

ẻ ả ở ề ộ ế ề ự ể riêng l không ph i ể  trình đ  phát tri n cao v  kinh t ế   ; v  s  chuy n bi n

ủ ư ả ủ ề ạ ộ ạ ủ c a cách m ng dân ch  t ữ    s n thành cách m ng xã h i ch  nghĩa; v  nh ng

ẻ ủ ứ ủ ạ ộ ỉ hình th c muôn v  c a cách m ng xã h i ch  nghĩa,v.v.. V.I. Lênin ch  ra

ủ ạ ộ ậ ấ ộ ộ ằ r ng, cách m ng xã h i ch  nghĩa ở ộ ướ  m t n ủ   c là m t b  ph n c u thành c a

ế ớ ủ ạ ườ ộ cách m ng xã h i ch  nghĩa th  gi ậ i. Vì v y, Ng ỏ ự ố   i luôn đòi h i s  th ng

ế ớ ế ả ấ ộ ủ nh t, đoàn k t trong phong trào c ng s n th  gi ầ i trên tinh th n ch  nghĩa

ố ế ả qu c t vô s n.

ề ả ạ ồ ở ệ ụ ể ủ   Khi cách m ng vô s n đã tr  lên chín mu i, trong đi u ki n c  th  c a

ướ ế ẩ ướ ạ Nhà n c và cách m ng” n c Nga, V.I. Lênin đã vi t tác ph m “ (cu i nămố

ị ặ ế ậ ạ ả ẩ ằ ộ ầ   1917) nh m chu n b  m t lý lu n cho cu c cách m ng vô s n đang đ n g n.

ủ ể ề ể ồ ố ả   ủ V.I. Lênin đã phát tri n quan đi m c a ch  nghĩa Mác v  ngu n g c b n

ấ ủ ướ ấ ế ậ ch t c a nhà n ề c, v  tính t t y u đ p tan nhà n ướ ư ả c t ế ằ    s n, thay th  b ng

26

ướ ề ả ướ ờ ỳ ộ nhà n c chuyên chính vô s n, v  nhà n c trong th i k  qúa đ  ­ đó là nhà

ướ ự ượ ả ướ ộ n c chuyên chính vô s n và l c l ạ ng lãnh đ o nhà n c là đ i tiên phong

ứ ấ ả ủ c a giai c p công nhân t c chính đ ng Mác ­ xít. V.I. Lênin phân tích và

ấ ạ ủ ế ủ ề ấ ấ nh n m nh t ư ưở  t ng ch  y u c a Mác v  đ u tranh giai c p, chuyên chính

ủ ủ ả ả ộ ộ ạ   vô s n, và phân tích ch  nghĩa xã h i và ch  nghĩa c ng s n là hai giai đo n

ể ủ ủ ả ộ ộ ự ủ ề ộ   ả trong s  phát tri n c a xã h i c ng s n ch  nghĩa, v  vai trò c a đ ng c ng

ủ ự ộ ớ ộ ộ ả s n trong xây d ng xã h i m i, xã h i xã h i ch  nghĩa.

ượ ể ệ ở ỗ ả ớ ủ Công lao to l n c a V.I. Lênin đ c th  hi n ch , ông đã gi ế   i quy t

ế ụ ề ề ữ ế ấ ọ ộ m t cách khoa h c nh ng v n đ  v  chi n tranh và hoà bình; ti p t c phát

ề ế ể ọ ộ ườ ầ ế tri n h c thuy t Mác v  chi n tranh và quân đ i. Ông là ng ạ   i đ u tiên so n

ế ề ả ệ ổ ả ọ ữ ộ ố th o h c thuy t v  b o v  t ủ  qu c xã h i ch  nghĩa... Nh ng t ư ưở  t ng trên

ượ ủ ế ộ ẩ  Ch  nghĩa xã h i và chi n tranh, đ c Lênin trình bày trong các tác ph m

ả ả ữ ế ạ ấ ậ ộ ố ủ H i c ng L  thu n th t th , Chi n tranh và cách m ng ẩ   và m t s  tác ph m

khác.

ờ ỳ ự ừ ễ ế ệ ổ ­ T  1917 ­ 1924 là th i k  Lênin t ng k t kinh nghi m th c ti n cách

ệ ạ ổ ế ọ ứ ệ ề ắ m ng, b  sung, hoàn thi n tri ớ t h c Mác, g n li n v i vi c nghiên c u các

ủ ự ề ộ ấ v n đ  xây d ng ch  nghĩa xã h i.

ườ ạ ướ Sau Cách m ng Tháng m i năm 1917, n c Nga Xô vi ế ướ t b c vào

ờ ỳ ộ ừ ủ ư ả ủ ộ th i k  quá đ  t ch  nghĩa t ả    b n lên ch  nghĩa xã h i trong hoàn c nh

ạ ự ệ ủ ướ ế ả ọ ộ ố ộ ố ch ng l i s  can thi p c a 14 n ế   c đ  qu c, b n ph n đ ng trong n i chi n

ấ ướ ự ệ ạ ả ả b o v  thành qu  cách m ng và xây d ng đ t n ế   c. V.I. Lênin kiên quy t

ạ ẻ ủ ố ọ ủ ấ đ u tranh ch ng m i lo i k  thù c a ch  nghĩa Mác nói chung và tri ế ọ   t h c

Mác nói riêng.

ặ ệ ự ế ễ ạ ổ V.I. Lênin đ c bi ệ t chú ý t ng k t kinh nghi m th c ti n cách m ng,

ữ ự ệ ớ ọ ổ ấ ủ ự d a vào nh ng thành t u m i nh t c a khoa h c, b  sung, hoàn thi n tri ế   t

ự ứ ể ệ ẩ ấ Nh ngữ ọ h c Mác, nh t là s  phát tri n phép bi n ch ng mácxít... Tác ph m “

ụ ướ ệ ắ ủ ề ạ nhi m v  tr c m t c a Chính quy n Xô vi t ế ”, V.I. Lênin đã v ch ra đ ườ   ng

ộ ở ủ ự ắ ố l i chung xây d ng ch  nghĩa xã h i Nga, phân tích nguyên nhân th ng l ợ   i

ả ế ườ ụ ệ ặ ạ ộ ả ạ   ủ c a Cách m ng Tháng M i, đ t ra nhi m v  ph i ti n hành cu c c i t o

ố ớ ề ủ ộ ệ xã h i ch  nghĩa đ i v i n n kinh t ế ướ  n ụ ơ ả   c Nga, trong đó nhi m v  c  b n,

ấ ầ ộ hàng đ u là nâng cao năng su t lao đ ng.

ự ệ ụ ủ ế ủ ề ệ ả V.I. Lênin làm rõ s  khác bi ầ   t căn b n v  nhi m v  ch  y u c a qu n

ạ ộ ư ả ả ườ chúng lao đ ng trong cách m ng t ạ  s n và cách m ng vô s n. Ng i phát

27

ể ư ưở ề ề ả ỉ tri n t t ng v  chuyên chính vô s n và ch  rõ: “Chính quy n Xô vi ế   t

ứ ủ ả ỉ ả   không ph i là cái gì khác mà ch  là hình th c c a chuyên chính vô s n”.

ộ ừ ủ ư ả ủ ộ ờ ỳ Trong th i k  quá đ  t ch  nghĩa t b n lên ch  nghĩa xã h i, nhà n ướ   c

ố ớ ọ ự ệ ả ộ chuyên chính vô s n th c hi n chuyên chính đ i v i b n bóc l t là m t t ộ ấ   t

ườ ủ ế ế ộ ư ủ ữ ủ ặ ế y u. Ng i cũng làm rõ nh ng đ c tr ng ch  y u c a ch  đ  dân ch  đã

ượ ở đ c thi hành Nga.

ả ả ạ ộ Cách m ng vô s n và tên ph n b i Causky” Tác ph m “ẩ , trong đó V.I.

ộ ủ ự ủ ầ ạ ả ậ   Lênin v ch tr n s  ph n b i c a Causky, phê phán Causky đã ph  nh n

ủ ự ạ ả ộ ỉ ệ chuyên chính vô s n và cách m ng xã h i ch  nghĩa; ch  rõ s  khác bi t căn

ữ ề ủ ư ả ủ ề ỉ ả b n gi a n n dân ch  t ớ ủ   ả  s n và n n dân ch  vô s n, ch  rõ vai trò to l n c a

ướ ế ự ả ướ ế Nhà n c Xô vi ệ t trong b o v  và xây d ng n c Nga Xô vi t.

ư ầ ầ ị ế Sáng ki n vĩ đ i Trong tác ph m “ẩ ạ ”, l n đ u tiên V.I. Lênin đ a ra đ nh

ữ ề ấ ỉ ỉ ư ơ ả ặ đ c tr ng chung nghĩa hoàn ch nh v  giai c p, ch  ra nh ng ổ ế    c  b n, ph  bi n

ọ ể ấ ủ ơ ở ậ ấ ổ ị ế và  n đ nh nh t c a giai c p ­ c  s  khoa h c đ  nh n bi t, phân rõ các giai

ế ụ ử ấ ộ ị ể   ấ c p khác nhau trong l ch s  xã h i có giai c p. V.I. Lênin ti p t c phát tri n

ề ấ ộ ườ ỉ ư ưở t  t ng v  nâng cao năng su t lao đ ng. Ng ế i ch  rõ: xét đ n cùng năng

ấ ả ủ ế ả ắ ấ ấ ộ ọ su t lao đ ng là cái quan tr ng nh t, ch  y u nh t b o đ m cho th ng l ợ   i

ế ộ ớ ộ ủ c a ch  đ  xã h i m i.

ệ ả ả ộ ấ B nh  u trĩ “t khuynh” trong phong trào c ng s n”, Tác ph m “ẩ V.I.

ệ ả ầ ặ ố ẽ ữ Lênin làm rõ m i quan h  ch t ch  gi a đ ng và qu n chúng, vai trò lãnh

ủ ế ậ ả ạ ộ ả ạ đ o c a Đ ng trong thi ả t l p chuyên chính vô s n và c i t o xã h i ch ủ

ế ụ ứ ậ ấ ế ủ ộ nghĩa. V.I. Lênin ti p t c lu n ch ng cho tính t t y u, n i dung c a chuyên

ộ ờ ỳ ố ớ ủ ự ấ ả ộ ề ấ   chính vô s n đ i v i toàn b  th i k  xây d ng ch  nghĩa xã h i, v n đ  đ u

ờ ỳ ế ề ậ ạ ấ ộ tranh giai c p trong th i k  quá đ , lý lu n v  tình th  cách m ng và th i c ờ ơ

cách m ng.ạ

ề ạ ề ậ L i bàn v  Công đoàn”, Tác ph m “ẩ ế   V.I. Lênin cũng đã đ  c p đ n

ề ơ ả ủ ữ ứ ữ ệ ấ nh ng v n đ  c  b n c a lôgích bi n ch ng, khái quát nh ng nguyên t c c ắ ơ

ắ ị ứ ệ ệ ắ ậ ư ả ủ b n c a phép bi n ch ng duy v t nh : nguyên t c toàn di n, nguyên t c l ch

ụ ể ể ắ ử s  ­ c  th , nguyên t c phát tri n, v.v..

ả ượ ế ộ ộ ọ Sau khi đã dũng c m v t qua m i nguy nan trong cu c n i chi n, trên

ướ ườ ế ế ộ ộ b c đ ự ng xây d ng kinh t ấ   ớ  và ch  đ  xã h i m i trong hoà bình, đ t

ướ ế ứ ướ ủ ề ả ơ ọ n c Xô vi t đ ng tr c nguy c  kh ng ho ng nghiêm tr ng. Đi u đó đòi

ườ ộ ủ ơ ữ ứ ậ ắ ầ ả ả ữ ỏ h i nh ng ng ấ   i c ng s n ph i nh n th c sâu s c, đ y đ  h n nh ng v n

ễ ủ ờ ỳ ộ ế ự ủ ậ ộ ề đ  lý lu n và th c ti n c a th i k  quá đ  ti n lên ch  nghĩa xã h i. Trong

28

ờ ỳ ế ẩ Chính sách kinh t m i, th i k  này, Lênin vi t tác ph m ế ớ   trong đó đã làm

ữ ể ề ờ ỳ ủ phong phú và phát tri n nh ng t ư ưở  t ng c a Mác, Ăngghen v  th i k  quá

ệ ủ ươ ể ế ề ầ ộ ặ đ , đ c bi t là ch  tr ng phát tri n kinh t ể    nhi u thành ph n, phát tri n

ế ệ ề ế ấ kinh t ả    hàng hoá trong nông nghi p, v n đ  liên minh công nông. K t qu  là

ự ế ớ ố ệ thông qua th c hi n chính sách kinh t m i mà kh i liên minh công nông và

ế ượ ủ ộ ướ ố ề chính quy n Xô vi c c ng c  thêm m t b t đ c.

ủ ụ ủ ề ế ậ ượ Tác ph m ẩ V  tác d ng c a ch  nghĩa duy v t chi n đ u” ấ  đ c coi nh ư

ế ọ ủ ơ ở ệ ọ là di chúc tri t h c c a Lênin, trong đó ông nêu c  s  khoa h c cho nhi m v ụ

ế ụ ể ế ọ ề ươ ướ ụ ệ ti p t c phát tri n tri t h c Mác, v  ph ng h ng, m c tiêu, bi n pháp

ủ ậ ặ ả ả ộ ế ọ công tác c a đ ng c ng s n trên m t tr n tri t h c. V.I. Lênin còn có s ự

ỹ ọ ứ ệ ể ạ ậ ớ ọ đóng góp to l n vào vi c phát tri n lý lu n đ o đ c h c, m  h c và ch ủ

ụ ơ ả ủ ữ ệ ệ ầ ọ ỉ ụ   nghĩa vô th n khoa h c, ch  ra nh ng nhi m v  c  b n c a vi c giáo d c

ỹ ọ ầ ọ ủ ạ ứ đ o đ c, m  h c và ch  nghĩa vô th n khoa h c.

ư ậ ự ả ủ ả Nh  v y, ch  nghĩa Lênin không ph i là “s  gi ủ i thích” ch  nghĩa Mác

ề ự ự ủ ạ ấ ậ ấ   ễ mà là s  khái quát lý lu n v  th c ti n đ u tranh cách m ng c a giai c p

ế ớ ộ ự ấ công nhân và nhân dân lao đ ng toàn th  gi ể i, là s  phát tri n duy nh t đúng

ệ ể ủ ế ọ ờ ạ ế ắ đ n và tri t đ  ch  nghĩa Mác, trong đó có tri ố   t h c trong th i đ i đ  qu c

ủ ự ế ạ ả ạ ớ ch  nghĩa và cách m ng vô s n. Chính vì th , giai đo n m i trong s  phát

ế ọ ổ ủ ề ắ ớ ế ọ ể tri n tri t h c Mác g n li n v i tên tu i c a V.I. Lênin và tri t h c Mác ­

ạ ả ọ Lênin là tên g i chung cho c  hai giai đo n.

ờ ỳ ừ ế ọ ế ụ ượ * Th i k  t ế  1924 đ n nay, tri t h c Mác ­ Lênin ti p t c đ c các

ể ả ả ộ ổ Đ ng C ng s n và công nhân b  sung, phát tri n

ấ ế ừ ế ọ T  sau khi V.I. Lênin m t đ n nay, tri t h c Mác ­ Lênin ti p t c đ ế ụ ượ   c

ể ạ ả ả ộ ổ các đ ng c ng s n và công nhân b  sung, phát tri n. Trong khi lãnh đ o, gi ả   i

ự ủ ụ ự ệ ế ộ ị ấ   ễ quy t các nhi m v  chính tr , th c ti n xây d ng ch  nghĩa xã h i và đ u

ề ả ả ộ tranh t ư ưở  t ng, các đ ng c ng s n và công nhân đã có nhi u đóng góp quan

ề ề ủ ậ ị ữ ử ẳ ạ ấ ấ ọ tr ng, nh t là nh ng v n đ  v  ch  nghĩa duy v t l ch s . Ch ng h n nh ư

ệ ữ ự ượ ề ố ệ ả ả ấ ấ ấ v n đ  m i quan h  gi a l c l ng s n xu t và quan h  s n xu t; quan h ệ

ữ ơ ở ạ ầ ế ượ ệ ữ ầ ấ gi a c  s  h  t ng và ki n trúc th ộ   ng t ng; quan h  gi a giai c p, dân t c

ề ướ ờ ỳ ủ ủ ộ ộ ạ và nhân lo i; v  nhà n c xã h i ch  nghĩa, th i k  quá đ  lên ch  nghĩa xã

ờ ạ Ở ẫ ủ ữ ướ ự ộ h i, nh ng mâu thu n c a th i đ i... các n ộ   ủ c xây d ng ch  nghĩa xã h i,

ế ọ ượ ề ộ tri t h c Mác ­ Lênin đ ầ   ậ c truy n bá và thâm nh p sâu r ng trong qu n

ờ ố ự ủ ộ ọ   chúng và trên các lĩnh v c đ i s ng c a xã h i và đóng vai trò quan tr ng

29

ớ ớ ự ữ ể ế ộ ự không th  thi u trong quá trình xây d ng xã h i m i v i nh ng thành t u to

ể ủ ậ ượ ớ l n không th  ph  nh n đ c.

ự ể ễ ằ ế ọ ỉ Tuy nhiên, th c ti n cũng ch  ra r ng, quá trình phát tri n tri t h c Mác

ữ ế ể ầ ặ ấ   ­ Lênin cũng g p không ít khó khăn do nh ng sai l m, khuy t đi m trong đ u

ự ủ ế ả ạ ơ ộ tranh cách m ng và xây d ng ch  nghĩa xã h i. C  ch  qu n lý kinh t ế   ,

ấ ậ ủ ệ ả ộ qu n lý xã h i mang tính ch t t p trung quan liêu, b nh ch  quan, duy ý chí,

ệ ữ ệ ề ả ơ ế ọ ế quan ni m gi n đ n v  quan h  gi a tri ị ẫ t h c và chính tr  d n đ n “hoà tan”

ế ọ ả ề ự ế ễ ấ tri t h c vào t ư ưở  t ị ng chính tr  trong gi ủ   i quy t các v n đ  th c ti n c a

ủ ủ ạ ộ ộ ở ự ớ   ự cách m ng xã h i ch  nghĩa và xây d ng ch  nghĩa xã h i ... là tr  l c l n

ự ư ể ủ ể ậ ố ớ ự đ i v i s  phát tri n năng l c t duy lý lu n, quá trình phát tri n c a tri ế   t

ượ ạ ự ạ ữ ề ậ ậ ộ ọ h c. Ng ở i, s  l c h u v  lý lu n đã tr  thành m t trong nh ng nguyên c l

ế ự ủ ủ ủ ẫ ộ ả nhân d n đ n s  kh ng ho ng c a ch  nghĩa xã h i.

ậ ớ ẽ ủ ự ữ ể ạ ỹ ọ S  phát tri n m nh m  c a khoa h c, k  thu t v i nh ng phát minh có

ự ế ấ ạ ờ ạ ờ ố ủ ổ tính ch t v ch th i đ i và s  bi n đ i nhanh chóng c a đ i s ng kinh t ế   ,

ạ ấ ề ầ ả ộ ị ả ề ặ chính tr , xã h i đã làm n y sinh hàng lo t v n đ  c n gi i đáp v  m t lý

ế ớ ụ ề ả ậ ậ ỏ ộ ả lu n. Đi u đó đòi h i các đ ng c ng s n v n d ng th  gi i quan, ph ươ   ng

ự ễ ể ổ ế ệ ậ ậ ị pháp lu n Mác ­ xít đ  t ng k t kinh nghi m th c ti n khái quát lý lu n đ nh

ườ ố ế ượ ượ ầ ớ ợ ra đ ng l i, chi n l c, sách l ủ   c phù h p v i yêu c u khách quan c a

ủ ủ ạ ộ ộ ệ   ự ổ ỡ ủ cách m ng xã h i ch  nghĩa. S  đ  v  c a mô hình ch  nghĩa xã h i hi n

ự ể ầ ế ọ ấ ơ th c làm cho yêu c u phát tri n tri t h c Mác ­ Lênin càng c p bách h n bao

ờ ế ặ ệ ả ủ ủ ả ấ ộ gi h t. Đ c bi ệ t, trong cu c đ u tranh b o v  thành qu  c a ch  nghĩa xã

ạ ượ ư ự ộ ượ ủ ệ ộ h i đã đ t đ ự c, đ a s  nghi p xây d ng ch  nghĩa xã h i v t qua th ử

ế ụ ả ắ ữ ế ả ỏ ộ ả thách, ti p t c ti n lên đòi h i các đ ng c ng s n càng ph i n m v ng lý

ủ ậ ướ ế ớ ế ươ lu n ch  nghĩa Mác ­ Lênin, tr c h t là th  gi i quan, ph ậ   ng pháp lu n

ọ ủ khoa h c c a nó.

ổ ứ ạ ệ ủ ị Trong quá trình t ạ  ch c và lãnh đ o cách m ng Vi t Nam, Ch  t ch H ồ

ả ộ ệ ậ ụ ủ ạ ả Chí Minh và Đ ng C ng s n Vi t Nam đã v n d ng sáng t o ch  nghĩa Mác

ụ ể ệ ề ệ ờ ồ ­ Lênin vào đi u ki n c  th  Vi ọ   t Nam, đ ng th i có đóng góp quan tr ng

ự ể ế ọ ệ ề ớ vào s  phát tri n tri t h c Mác ­ Lênin trong đi u ki n m i.

ả ư ệ ấ Trong đ u tranh gi i phóng dân t c, ằ ộ  b ng t ứ  duy bi n ch ng, phân tích

ắ ạ ệ ươ Chính c ng v n t sâu s c tình hình cách m ng Vi t Nam, trong “ ắ ắ ,  Lu nậ   t

ươ ủ ị ả ả ộ ồ ệ c ng năm 1930” , Ch  t ch H  Chí Minh và Đ ng C ng s n Vi t Nam đã

ườ ố ạ ạ ư ả ố ị sáng su t đ nh ra đ ng l i lãnh đ o nhân dân làm “cách m ng t s n dân

ồ ế ủ ề ạ ẳ ộ quy n”, r i ti n th ng lên ch  nghĩa xã h i không qua giai đo n phát tri n t ể ư

30

ộ ị ử ơ ở ậ ủ ả b n ch  nghĩa t ừ ộ ướ  m t n ế c thu c đ a n a phong ki n. Trên c  s  lý lu n v ề

ụ ể ờ ơ ự ượ ế ạ tình th , th i c  cách m ng, phân tích c  th  tình hình, so sánh l c l ng,

ờ ơ ứ ắ ạ ả ắ n m ch c th i c , lãnh đ o toàn Đ ng, toàn dân và toàn quân ta đ ng lên

ề ắ ở ợ ự ạ kh i nghĩa giành chính quy n th ng l i năm 1945, đánh b i th c dân Pháp

ấ ổ ỹ ố ế ẳ ố ố ị 1954 và đ  qu c M  th ng nh t T  qu c năm 1975 đã kh ng đ nh tính đúng

ủ ự ậ ọ ả   ắ đ n, khoa h c, s  đóng góp, làm phong phú lý lu n Mác ­ Lênin c a Đ ng

ả ộ ệ ặ ố ự ệ ệ ờ ồ C ng s n Vi t Nam. Đ c bi ệ ườ t đ ng l i th c hi n đ ng th i hai nhi m v ụ

ế ượ ộ ở ự ề ắ ấ ả chi n l ủ c ­ xây d ng ch  nghĩa xã h i Mi n B c, đ u tranh gi i phóng

ố ở ấ ổ ố ộ ề ộ dân t c, th ng nh t T  qu c Mi n Nam sau năm 1954 là m t đóng góp

ủ ả ộ ọ ệ ể ế ọ ả quan tr ng c a Đ ng C ng s n Vi t Nam trong phát tri n tri t h c Mác ­

Lênin.

ự ủ ả ả ộ ộ Trong xây d ng ch  nghĩa xã h i trên c  n c, ả ướ  Đ ng C ng s n Vi ệ   t

ề ờ ỳ ủ ậ ộ ộ ộ   Nam đã làm rõ thêm lý lu n v  th i k  quá đ  đi lên ch  nghĩa xã h i là m t

ơ ả ủ ờ ạ ờ ỳ ữ ẫ ỉ th i k  dài; phân tích ch  ra nh ng mâu thu n c  b n c a th i đ i ngày nay;

ệ ườ ự ố ổ ể ớ ướ th c hi n đ ng l i đ i m i, phát tri n kinh t ế ị ườ  th  tr ị ng đ nh h ộ   ng xã h i

ủ ả ữ ế ắ ổ ớ ế ổ ch  nghĩa; gi i quy t đúng đ n gi a đ i m i kinh t ị   ớ  và đ i m i chính tr ;

ố ế ể ậ ộ ơ ở ủ ộ ư đ a ra quan đi m ch  đ ng h i nh p qu c t ộ ự    trên c  s  phát huy n i l c,

ữ ữ ộ ậ ự ủ ị ướ ấ ộ ả ả b o đ m gi v ng đ c l p, t ch  và đ nh h ủ ng xã h i ch  nghĩa; v n đ ề

ự ướ ữ ủ ề ộ xây d ng Nhà n c pháp quy n xã h i ch  nghĩa. Đó cũng là nh ng đóng

ủ ả ả ọ ộ ệ ể góp quan tr ng c a Đ ng C ng s n Vi t Nam trong phát tri n kho tàng lý

ậ ế ọ lu n Mác ­ Lênin trong đó có tri t h c.

ế ớ ệ ự ướ ế Hi n nay, tình hình th  gi i, khu v c và trong n ộ   c đang có bi n đ ng

ứ ạ ặ ế ự ứ nhanh chóng và ph c t p. Đ c bi ố   ệ , các th  l c thù đ ch đang ra s c ch ng ị t

ủ ủ ạ ộ phá ch  nghĩa xã h i, xuyên t c ch  nghĩa Mác ­ Lênin, t ư ưở  t ồ ng H  Chí

ườ ố ủ ể ả ả ộ ệ ấ Minh, đ ng l i, quan đi m c a Đ ng C ng s n Vi ệ t Nam, vi c đ u tranh

ể ệ ế ọ ử ớ ệ ị ề ợ ớ ả b o v , phát tri n tri t h c Mác ­ Lênin phù h p v i đi u ki n l ch s  m i là

ề ấ ệ ế ệ ậ ậ ấ ự   ụ ấ v n đ  c p bách, nh t là vi c v n d ng, bi n lý lu n đó thành hi n th c

ợ ủ ự ủ ệ ạ ộ ở ệ ắ th ng l i c a s  nghi p cách m ng xã h i ch  nghĩa Vi t Nam.

ố ượ ủ ứ ế ọ 2. Đ i t ng và ch c năng c a tri t h c Mác ­ Lênin

ệ ế ọ a. Khái ni m tri t h c Mác ­ Lênin

ế ọ ệ ố ứ ệ ể ậ Tri t h c Mác ­ Lênin là h  th ng quan đi m duy v t bi n ch ng v  t ề ự

ộ ư ế ớ ươ ậ ọ nhiên, xã h i và t duy ­ th  gi i quan và ph ng pháp lu n khoa h c, cách

ự ượ ủ ạ ấ ộ m ng c a giai c p công nhân, nhân dân lao đ ng và các l c l ộ   ng xã h i

31

ả ạ ế ớ ứ ế ậ ti n b ộ trong nh n th c và c i t o th  gi i.

ế ọ ế ọ ệ tri ậ t h c duy v t bi n ch ng Tri t h c Mác ­ Lênin là ứ  theo nghĩa r ng.ộ

ả ề ự ệ ố ứ ể ệ ậ ộ Đó là h  th ng quan đi m duy v t bi n ch ng c  v  t nhiên, xã h i và t ư

ơ ữ ấ ữ ự ố ủ ứ ệ ậ duy; là s  th ng nh t h u c  gi a ch  nghĩa duy v t bi n ch ng và ch ủ

ậ ị ử ế ọ ậ nghĩa duy v t l ch s . Trong tri ủ t h c Mác ­ Lênin, ch  nghĩa duy v t và phép

ơ ớ ớ ư ứ ệ ố ủ ấ ữ bi n ch ng th ng nh t h u c  v i nhau. V i t ậ    cách là ch  nghĩa duy v t,

ế ọ ấ ủ ủ ứ ể tri ậ   t h c Mác ­ Lênin là hình th c phát tri n cao nh t c a ch  nghĩa duy v t

ử ế ọ ớ ư ủ ệ ậ ch  nghĩa duy v t bi n ch ng ị trong l ch s  tri t h c ­ ứ . V i t cách là phép

ệ ế ọ ấ ủ ứ ệ ứ bi n ch ng, tri ứ   t h c Mác ­ Lênin là hình th c cao nh t c a phép bi n ch ng

ử ế ọ ệ ị trong l ch s  tri t h c ­ ậ . ứ phép bi n ch ng duy v t

ế ọ ế ớ ở ươ Tri t h c Mác ­ Lênin tr  thành th  gi i quan, ph ng pháp lu n ậ  khoa

ạ ấ ấ ậ ộ ộ ọ ủ ự ượ h c c a l c l ể   ng v t ch t ­ xã h i năng đ ng và cách m ng nh t tiêu bi u

ờ ạ ả ạ ứ ể ấ ậ ộ   cho th i đ i ngày nay là giai c p công nhân đ  nh n th c và c i t o xã h i.

ờ ồ ế ọ ế ớ ươ Đ ng th i tri t h c Mác ­ Lênin cũng là th  gi i quan và ph ậ   ng pháp lu n

ự ượ ạ ộ ế ộ ủ c a nhân lao đông, cách m ng và các l c l ậ   ng xã h i ti n b  trong nh n

ứ ộ ả ạ th c và c i t o xã h i.

ờ ạ ế ọ ộ Trong th i  đ i ngày nay, tri ữ   t h c Mác ­ Lênin là m t trong nh ng

ấ ủ ư ưở ự ế ọ ứ ạ ạ thành t u vĩ đ i nh t c a t t ng tri t h c nhân lo i đang là hình th c phát

ấ ủ ứ ể ế ọ ử ị ế ọ tri n cao nh t c a các hình th c tri t h c trong l ch s . Tri t h c Mác ­

ế ớ ể ọ ữ ể ế ề ự Lênin là h c thuy t v  s  phát tri n th  gi i, đã và đang phát tri n gi a dòng

văn minh nhân lo i.ạ

ố ượ ế ọ b. Đ i t ủ ng c a tri t h c Mác ­ Lênin

ố ượ ế ọ ứ ả Đ i t ủ ng c a Tri t h c Mác – Lênin: Nghiên c u là gi ố   ế i quy t m i

ệ ữ ứ ậ ậ ườ ứ ậ ấ quan h  gi a v t ch t và ý th c trên l p tr ệ ng duy v t bi n ch ng và

ấ ủ ự ậ ậ ữ ứ ể ộ nghiên c u nh ng quy lu t v n đ ng, phát tri n chung nh t c a t nhiên, xã

ư ộ h i và t duy .

ả ệ ể ấ ề ơ ả ủ ế ọ ậ ườ Do gi ế i quy t tri t đ  v n đ  c  b n c a tri t h c trên l p tr ng duy

ệ ế ọ ậ ậ ộ ỉ ứ ậ v t bi n ch ng nên tri t h c Mác ­ Lênin ch  ra các quy lu t v n đ ng, phát

ấ ủ ể ả ự ử ộ tri n chung nh t c a th  gi ế ớ   ­ c  trong t i ị  nhiên, trong l ch s  xã h i và

ư ế ọ ờ ồ ả ế ắ ố trong t duy. Tri t h c Mác ­ Lênin đ ng th i gi i quy t đúng đ n m i quan

ả ế ớ ứ ủ ứ ệ ệ ệ ữ h  gi a bi n ch ng khách quan và bi n ch ng ch  quan. C  th  gi i khách

ứ ậ ư ườ ề ữ quan, quá trình nh n th c và t ủ  duy c a con ng i đ u tuân theo nh ng quy

ế ớ ề ộ ứ ủ ứ ệ ệ ậ ậ lu t bi n ch ng. Các quy lu t bi n ch ng c a th  gi i v  n i dung là khách

ứ ư ủ ủ ứ ệ ề ả quan nh ng v  hình th c ph n ánh là ch  quan. Bi n ch ng ch  quan là s ự

32

ủ ứ ệ ả ph n ánh c a bi n ch ng khách quan.

ủ ứ ế ọ c. Ch c năng c a tri t h c Mác ­ Lênin

ế ớ ứ ­ Ch c năng th  gi i quan

ế ớ ứ ệ ặ ậ ệ ị Th  gi i quan duy v t bi n ch ng có vai trò đ c bi ọ t quan tr ng đ nh

ướ ườ ế ớ ứ ắ ậ ự ệ h ng cho con ng i nh n th c đúng đ n th  gi i hi n th c. Đây chính là

ặ ế ọ ể ườ ế ớ ứ “c p kính” tri t h c đ  con ng ậ i xem xét, nh n th c th  gi ọ   i, xét đoán m i

ệ ượ ườ ơ ở ự ậ s  v t, hi n t ng và xem xét chính mình. Nó giúp cho con ng i c  s  khoa

ấ ủ ự ứ ả ậ ứ ượ ậ ộ ọ h c đi sâu nh n th c b n ch t c a t nhiên, xã h i và nh n th c đ ụ   c m c

ộ ố ủ đích ý nghĩa c a cu c s ng.

ế ớ ứ ệ ậ ườ Th  gi i quan duy v t bi n ch ng còn giúp con ng i hình thành quan

ể ọ ị ướ ạ ộ ừ ọ ườ ị đi m khoa h c đ nh h ng m i ho t đ ng. T  đó giúp con ng i xác đ nh

ạ ộ ấ ị ứ ả ộ ộ ủ thái đ  và c  cách th c ho t đ ng c a mình. Trên m t ý nghĩa nh t đ nh, th ế

ớ ủ ộ ươ ế ớ ữ ậ gi i quan cũng đóng m t vai trò c a ph ng pháp lu n. Gi a th  gi i quan

ươ ế ọ ự ố và ph ậ ng pháp lu n trong tri ấ ữ ơ t h c Mác ­ Lênin có s  th ng nh t h u c .

ế ớ ứ ự ệ ậ Th  gi ạ ủ   i quan duy v t bi n ch ng nâng cao vai trò tích c c, sáng t o c a

ườ ế ớ ề ề ể ắ ậ con ng i. Th  gi i quan đúng đ n chính là ti n đ  đ  xác l p nhân sinh quan

ề ế ớ ự ể ộ ọ tích c c. Trình đ  phát tri n v  th  gi i quan là tiêu chí quan tr ng c a s ủ ự

ưở ấ ị ộ ồ tr ư ộ ộ ng thành cá nhân cũng nh  m t c ng đ ng xã h i nh t đ nh.

ề ầ ọ ườ ế ớ Các khoa h c đ u góp ph n giúp con ng i hình thành th  gi i quan

ế ớ ắ ế ọ ủ ậ ạ đúng đ n. Trong đó, th  gi i quan tri t h c là h t nhân lý lu n c a th ế

ớ ế ớ ườ ư ộ ể gi i quan, làm cho th  gi ủ i quan c a con ng i phát tri n nh  m t quá

ự trình t giác.

ế ớ ơ ở ứ ệ ậ ọ Th  gi ể ấ   i quan duy v t bi n ch ng có vai trò là c  s  khoa h c đ  đ u

ế ớ ạ ớ ả ọ tranh v i các lo i th  gi ớ ả   i quan duy tâm, tôn giáo, ph n khoa h c. V i b n

ế ớ ấ ạ ọ ứ ệ ậ ạ ch t khoa h c và cách m ng, th  gi i quan duy v t bi n ch ng là h t nhân

ự ượ ủ ấ ế ộ ủ c a h  t ệ ư ưở  t ng c a giai c p công nhân và các l c l ng ti n b , cách

ơ ở ấ ạ ậ ớ ộ m ng, là c  s  lý lu n trong cu c đ u tranh v i các t ư ưở  t ả ng ph n cách

ạ ọ ả m ng, ph n khoa h c.

ứ ươ ậ ­ Ch c năng ph ng pháp lu n

ươ ệ ố ữ ữ ể ậ Ph ắ   ng pháp lu n là h  th ng nh ng quan đi m, nh ng nguyên t c

ệ ử ụ ấ ươ ỉ ạ xu t phát có vai trò ch  đ o vi c s  d ng các ph ạ ộ   ng pháp trong ho t đ ng

ạ ế ạ ộ ả ố ư ứ ễ ằ ậ ươ ự nh n th c và ho t đ ng th c ti n nh m đ t k t qu  t i  u. Ph ng pháp

ề ệ ố ậ ậ ươ ế ọ lu n cũng có nghĩa là lý lu n v  h  th ng ph ng pháp. Tri t h c Mác ­

33

ự ứ ươ ổ ế ậ ấ ệ Lênin th c hi n ch c năng ph ấ ng pháp lu n chung nh t, ph  bi n nh t cho

ự ễ ạ ộ ứ ậ nh n th c và ho t đ ng th c ti n.

ế ọ ị ườ ệ ố Tri t h c Mác ­ Lênin trang b  cho con ng ệ   i h  th ng các khái ni m,

ụ ứ ậ ạ ậ ọ ườ ph m trù, quy lu t làm công c  nh n th c khoa h c; giúp con ng i phát

ể ư ọ ư ở ấ ậ ạ ộ tri n t duy khoa h c, đó là t duy c p đ  ph m trù, quy lu t.

ế ọ ạ ơ ố Tuy nhiên, tri ả t h c Mác ­ Lênin không ph i là “đ n thu c v n năng”

ể ả ế ượ ọ ấ ể ạ ệ ậ ả có th  gi i quy t đ ề c m i v n đ . Đ  đem l ứ   i hi u qu  trong nh n th c

ứ ộ ớ ế ọ ườ ầ ả và hành đ ng, cùng v i tri th c tri t h c, con ng ứ   i c n ph i có tri th c

ụ ể ạ ộ ự ệ ễ ọ ộ ậ   khoa h c c  th  và kinh nghi m ho t đ ng th c ti n xã h i. Trong nh n

ạ ộ ứ ự ễ ượ ườ ệ ố ặ th c và ho t đ ng th c ti n không đ c xem th ng ho c tuy t đ i hoá

ươ ậ ế ọ ườ ươ ậ ph ng pháp lu n tri ế t h c. N u xem th ng ph ng pháp lu n tri ế ọ ẽ  t h c s

ễ ấ ạ ẫ ươ ướ ế sa vào tình tr ng mò m m, d  m t ph ng h ạ   ủ ộ ng, thi u ch  đ ng, sáng t o

ệ ố ủ ế ươ trong công tác. Ng ượ ạ c l i, n u tuy t đ i hoá vai trò c a ph ậ   ng pháp lu n

ế ọ ễ ị ấ ấ ạ ủ ẽ tri ồ   ề t h c s  sa vào ch  nghĩa giáo đi u và d  b  v p váp, th t b i. B i

ưỡ ươ ứ ệ ậ ậ ỗ ườ d ng ph ng pháp lu n duy v t bi n ch ng giúp m i ng i tránh đ ượ   c

ữ ầ ươ ư ủ nh ng sai l m do ch  quan, duy ý chí và ph ng pháp t duy siêu hình gây

ra.

ủ ế ọ ờ ố 3. Vai trò c a tri t h c Mác ­ Lênin trong đ i s ng xã h i ộ  và trong

ệ ổ ớ ở ệ ệ ự s  nghi p đ i m i Vi t Nam hi n nay

ế ọ ế ớ ươ t h c Mác ­ Lênin là th  gi i quan, ph ậ   ng pháp lu n ­ Th  nh t

ứ ấ , tri ạ ọ ườ ự ễ ậ khoa h c và cách m ng cho con ng ứ i trong nh n th c và th c ti n

ậ ơ ả ủ ữ ứ ệ ậ ủ   Nh ng nguyên lý và quy lu t c  b n c a phép bi n ch ng duy v t, c a

ậ ị ủ ử ủ ế ọ ch  nghĩa duy v t l ch s  nói riêng và c a tri t h c Mác ­ Lênin nói chung là

ổ ế ữ ữ ữ ệ ặ ộ ố ấ   ự ả s  ph n ánh nh ng m t, nh ng thu c tính, nh ng m i liên h  ph  bi n nh t

ự ệ ậ ị ị ướ ủ c a hi n th c khách quan. Vì v y, chúng có giá tr  đ nh h ọ   ng quan tr ng

ườ ự ễ ủ ứ ậ cho con ng ạ ộ i trong nh n th c và ho t đ ng th c ti n c a mình.

ế ọ ế ớ ớ ươ ậ Tri t h c v i vai trò là th  gi i quan và ph ấ   ng pháp lu n chung nh t,

ư ể ả ộ nh ng không ph i là m t cái gì quá xa xôi, vi n vông, ng ượ ạ c l ắ i, nó g n bó

ậ ế ớ ộ ố ự ễ ớ ị ướ ế ứ h t s c m t thi t v i cu c s ng, v i th c ti n, là cái đ nh h ng, cái ch ỉ

ấ ộ ừ ộ ậ ườ ạ đ o cho chúng ta trong hành đ ng. Xu t phát t m t l p tr ng tri ế ọ   t h c

ụ ể ắ ấ ừ ủ ữ ể đúng đ n, c  th  là xu t phát t ậ   ủ  nh ng quan đi m c a ch  nghĩa duy v t

ứ ể ệ ượ ữ ả ế ắ bi n ch ng, chúng ta có th  có đ c nh ng cách gi i quy t đúng đ n các

ộ ố ề ặ ấ ừ ộ ậ ấ v n đ  do cu c s ng đ t ra. Còn ng ượ ạ c l i, xu t phát t m t l p tr ườ   ng

34

ế ọ ể ầ ầ ộ ỏ tri t h c sai l m, chúng ta không th  tránh kh i hành đ ng sai l m. Chính ở

ể ệ ị ị ướ ụ ể ữ ệ ể ộ đây th  hi n giá tr  đ nh h ứ   ng ­ m t trong nh ng bi u hi n c  th  ch c

ươ ậ ủ ế ọ năng ph ng pháp lu n c a tri t h c.

ế ọ ơ ở ế ớ ươ tri t h c Mác ­ Lênin là c  s  th  gi i quan và ph ng pháp ứ ­ Th  hai,

ể ậ ạ ọ ướ ủ ể lu n khoa h c và cách m ng đ  phân tích xu h ộ   ng phát tri n c a xã h i

ệ ệ ề ệ ạ ạ ộ ọ ể   trong đi u ki n cu c cách m ng khoa h c và công ngh  hi n đ i phát tri n

ạ ẽ   m nh m .

ờ ạ ủ ế ọ Trong th i đ i ngày nay, vai trò c a tri t h c Mác ­ Lênin ngày càng

ượ ề ướ ữ ế ế ể ặ đ c nâng cao. Đi u đó, tr c h t là do nh ng đ c đi m và xu th  phát

ể ủ ị ờ ạ tri n c a th i đ i quy đ nh.

ướ ế ọ ấ ọ Tr c tình hình đó, tri t h c Mác ­ Lênin đóng vai trò r t quan tr ng, là

ậ ươ ự ậ ọ ơ ở c  s  lý lu n ­ ph ng pháp lu n cho các phát minh khoa h c, cho s  tích

ứ ệ ề ạ ọ ự ự ợ h p và truy n bá tri th c khoa h c hi n đ i. Dù t giác hay t ọ    phát, khoa h c

ơ ở ế ớ ả ự ệ ể ạ ươ hi n đ i phát tri n ph i d a trên c  s  th  gi i quan và ph ậ   ng pháp lu n

ề ớ ủ ệ ố ữ ứ ệ ấ ậ ờ ồ ứ   duy v t bi n ch ng. Đ ng th i, nh ng v n đ  m i c a h  th ng tri th c

ệ ặ ạ ọ ỏ ế ọ ả khoa h c hi n đ i cũng đang đ t ra đòi h i tri t h c Mác ­ Lênin ph i có

ướ ớ b ể c phát tri n m i.

ự ừ ế ầ ấ   Ngày nay, xu th  toàn c u hoá đang tăng lên không ng ng. Th c ch t

ẽ ạ ầ ố ệ ự ả   ủ c a toàn c u hoá là quá trình tăng lên m nh m  các m i liên h , s   nh

ưở ộ ẫ ụ ự ộ ố h ộ   ữ ng, tác đ ng, ph  thu c l n nhau gi a các khu v c, các qu c gia, dân t c

ế ớ ế ọ ơ ở ế ớ trên th  gi ố ả i. Trong b i c nh đó, tri t h c Mác ­ Lênin là c  s  th  gi i quan

ươ ể ạ ậ ọ ướ ậ ộ và ph ng pháp lu n khoa h c, cách m ng đ  phân tích xu h ng v n đ ng,

ể ủ ệ ạ ộ phát tri n c a xã h i hi n đ i.

ủ ế ọ Ch  nghĩa Mác ­ Lênin nói chung và tri t h c Mác ­ Lênin nói riêng là lý

ậ ạ ọ ườ ấ lu n khoa h c và cách m ng soi đ ng cho giai c p công nhân và nhân dân

ễ ấ ấ ộ ộ ộ ấ lao đ ng trong cu c đ u tranh giai c p và đ u tranh dân t c đang di n ra

ề ệ ớ ướ ớ trong đi u ki n m i, d ứ i hình th c m i.

ế ọ ơ ở ủ ậ ọ tri t h c Mác ­ Lênin là c  s  lý lu n khoa h c c a công

ế ớ ủ ộ ộ ự ệ ớ ị ­  Th  ba,ứ ự cu c xây d ng ch  nghĩa xã h i trên th  gi ổ i và s  nghi p đ i m i theo đ nh

ướ ủ ộ ở ệ h ng xã h i ch  nghĩa Vi t Nam.

ể ừ ườ ủ ạ K  t ộ    khi cách m ng Tháng M i Nga thành công, ch  nghĩa xã h i

ệ ỏ ư ệ ủ ớ ộ ộ ườ ự hi n th c đã t rõ tính  u vi t c a m t mô hình xã h i m i do con ng i, vì

ườ ự ủ ệ ộ ạ h nh phúc con ng i. Tuy nhiên, mô hình ch  nghĩa xã h i hi n th c, do

35

ộ ộ ủ ề ế ủ ữ ạ nhi u nguyên nhân khách quan và ch  quan đã b c l nh ng h n ch  c a nó

ổ ậ ế ả ấ ế ậ ộ ộ ơ mà n i b t nh t là m t c  ch  qu n lý kinh t ­ xã h i mang tính t p trung,

ệ ầ ả ạ ấ quan liêu, bao c p. Chính trong tình tr ng hi n nay, c n ph i có m t c  s ộ ơ ở

ế ớ ươ ể ậ ạ ả th  gi i quan, ph ọ ng pháp lu n khoa h c, cách m ng đ  lý gi i, phân tích

ể ủ ế ớ ủ ủ ế ả ộ ự s  kh ng ho ng, xu th  phát tri n c a ch  nghĩa xã h i th  gi i và ph ươ   ng

ướ ể ắ h ụ ể ng kh c ph c đ  phát tri n.

ệ ở ự ệ ổ ớ ệ ấ ế S  nghi p đ i m i toàn di n Vi t Nam t ả ự t y u ph i d a trên c  s ơ ở

ứ ệ ậ ậ ạ ọ ộ   lý lu n khoa h c, trong đó h t nhân là phép bi n ch ng duy v t. Công cu c

ệ ớ ộ ị ướ ủ ộ ượ ổ đ i m i toàn di n xã h i theo đ nh h ng xã h i ch  nghĩa đ c m  đ ở ườ   ng

ớ ư ủ ậ ế ọ ổ ằ b ng đ i m i t duy lý lu n, trong đó có vai trò c a tri t h c Mác ­ Lênin.

ế ọ ả ầ ả ườ Tri t h c ph i góp ph n tìm đ ượ ờ c l i gi ề i đáp v  con đ ng đi lên ch ủ

ộ ở ệ ể ổ ự ễ ồ ờ nghĩa xã h i Vi t Nam, đ ng th i qua th c ti n đ  b  sung, phát tri n t ể ư

ậ ộ ề ủ duy lý lu n v  ch  nghĩa xã h i.

ủ ế ọ ấ ọ Vai trò c a tri ầ   t h c Mác ­ Lênin r t quan tr ng còn do chính yêu c u

ứ ớ ổ ế ọ ự ệ ặ ạ ậ đ i m i nh n th c tri t h c hi n nay. Bên c nh m t tích c c không th ể

ủ ứ ệ ậ ậ ậ ậ ụ ph  nh n, vi c nh n th c và v n d ng lý lu n Mác ­ Lênin, trong đó có

ế ọ ơ ứ ề ắ ả ộ ờ tri t h c Mác ­ Lênin, sau m t th i gian dài m c ph i giáo đi u, x  c ng,

ủ ự ấ ậ ữ ủ ả ậ ộ ủ   ạ l c h u, b t c p, là m t trong nh ng nguyên nhân c a s  kh ng ho ng c a

ế ớ ủ ộ ữ ề ề ấ ậ ạ ch  nghĩa xã h i th  gi ế ủ   i. Nhi u v n đ  lý lu n, do nh ng h n ch  c a

ệ ị ử ủ ư ề ậ ậ đi u ki n l ch s  mà các nhà sáng l p ch  nghĩa Mác ­ Lênin ch a lu n gi ả   i

ế ụ ể ự ư ủ ế ệ ặ ầ ộ ổ m t cách đ y đ  ho c ch a th  d  báo h t. Do đó, vi c ti p t c b  sung,

ầ ự ớ ổ ứ ế ủ ế ọ đ i m i là nhu c u t thân và b c thi t c a tri t h c Mác ­ Lênin trong giai

ạ ệ đo n hi n nay.

ướ ử ớ ế ỷ ệ ị ữ ư ậ Nh  v y, b ề c vào th  k  XXI, nh ng đi u ki n l ch s  m i đã quy

ủ ế ọ ề ỏ ị đ nh vai trò c a tri ả   t h c Mác ­ Lênin ngày càng tăng. Đi u đó đòi h i ph i

ể ệ ế ọ ụ ể ả b o v , phát tri n tri ứ ố   t h c Mác ­ Lênin đ  phát huy tác d ng và s c s ng

ờ ạ ố ớ ấ ướ ủ c a nó đ i v i th i đ i và đ t n c.

36

ƯƠ CH NG 2

Ứ Ủ Ậ Ệ CH  NGHĨA DUY V T BI N CH NG

Ứ Ấ Ậ I. V T CH T VÀ Ý TH C

ứ ồ ạ ủ ậ ậ ấ 1. V t ch t và các hình th c t n t ấ i c a v t ch t

ủ ủ ủ ệ a. Quan ni m c a ch  nghĩa duy tâm và ch  nghĩa duy v t tr ậ ướ   c

ề ạ ậ ấ C.Mác v  ph m trù v t ch t

ế ọ ướ ướ ơ ở ầ Tri t h c tr c Mác luôn có xu h ng đi tìm c  s  đ u tiên, nguyên

ế ớ ủ ầ ế ề ặ ứ ậ ạ nhân đ u tiên c a th  gi i. Tuy nhiên do h n ch  v  m t nh n th c nên các

ườ ế ọ ướ ế ớ ư ủ tr ng phái tri t h c tr ả c Mác ch a tìm ra b n nguyên c a th  gi i.

ủ ủ ể ể ủ ế ớ ự thì th c th  c a th  gi i, c ơ Theo quan đi m c a ch  nghĩa duy tâm

ọ ồ ạ ộ ả ể ở ủ s  c a m i t n t ủ   ầ i là m t b n nguyên tinh th n nào đó, có th  là “ý chí c a

ượ ệ ố ế ệ ẳ ạ ế ọ Th ng đ ” là “ý ni m tuy t đ i”. Ch ng h n, Platôn nhà tri t h c duy tâm

ờ ỳ ổ ạ ấ ắ ồ ừ ậ ằ ấ ớ khách quan l n nh t th i k  c   đ i cho r ng, v t ch t b t ngu n t “ý

ự ậ ả ủ ệ ệ ặ ỏ ni m”, s  v t c m tính là cái bóng c a “ý ni m”. M t khác, ông t ra căm

ế ộ ủ ậ ồ ủ ậ ấ thù ch  nghĩa duy v t, k t t i các nhà duy v t, nh t là môn đ  c a Đêmôcrít

ộ ộ ế ử ờ ấ ậ ủ ờ ầ là vô th n ­ m t t i k t án t hình theo lu t c a Aten th i b y gi ố    và đã đ t

ủ ẩ ế h t các tác ph m c a Đêmôcrít.

ủ ể ể ủ ế ớ ự ậ   thì th c th  c a th  gi i là ủ Theo quan đi m c a ch  nghĩa duy v t

ơ ở ồ ạ ủ ọ ự ậ ấ ấ ậ ấ ậ v t ch t, v t ch t là c  s  t n t ậ i c a m i s  v t, v t ch t là cái t n t ồ ạ   i

ọ ự ậ ễ ạ ệ ượ ữ ớ ộ vĩnh vi n t o nên m i s  v t hi n t ủ   ng cùng v i nh ng thu c tính c a

chúng.

ờ ỳ ổ ạ ế ọ ấ ậ ấ ậ Vào th i k  c  đ i các nhà tri ồ   t h c duy v t đã đ ng nh t v t ch t nói

ụ ể ủ ể ữ ứ ữ ữ ậ ạ ớ ả   chung v i nh ng d ng c  th  c a nó, t c là nh ng v t th  h u hình, c m

ồ ạ ở ế ớ tính đang t n t th  gi i i bên ngoài.

ườ ế ọ ố Ở ươ  ph ng Đông , tr ng phái tri t h c không chính th ng Lôkayata cho

ố ự ấ ằ r ng, b n nguyên t ố ồ ạ  t n t ễ i vĩnh vi n, không t sinh ra và cũng không m t đi

ướ ọ ậ ằ ử ườ ấ là đ t, n c, l a và không khí sinh ra m i v t b ng con đ ế ợ ng k t h p c ả

ố ọ ậ ấ ố ố ệ ố b n nguyên t và m i v t m t đi khi b n nguyên t đó tách bi t nhau ra.

ọ ự ậ ỷ ủ ươ ằ ở Thuy t Âế m  D ngươ   cho r ng kh i thu  c a m i s  v t là Âm, D ng có

ự ưỡ ứ ượ ứ ượ trong Thái c c. L ng nghi sinh T  t ng. T  t ng sinh Bát quái t ượ   ng

ế ố ơ ả ủ ế ớ ư ướ ấ ấ ờ tr ng cho tám y u t c  b n c a th  gi ử   i (Tr i, Đ t, S m, Gió, N c, L a,

ầ ế ế ố ằ ả ộ ỷ Thuy t Ngũ hành Núi, Đ m). cho r ng, năm y u t kim, m c, thu , ho , th ổ

37

ế ố ữ ấ ở ệ là nh ng y u t ọ ậ  kh i nguyên c u thành m i v t, chúng sinh nhau và tri t tiêu

ậ ươ ươ nhau theo lu t t ng sinh, t ắ   ng kh c.

ằ ả ạ Ở ươ  ph ng Tây , Talét (624­546 tr.CN, Hy L p) cho r ng b n nguyên

ướ ả ạ ằ ầ đ u tiên là n c. Anaximen (585­524 tr.CN, Hy L p) cho r ng, b n nguyên

ằ ạ ả   ầ đ u   tiên   là   không   khí.   Hêraclít   (540­   480   tr.CN,   Hy   L p)   cho   r ng,   b n

ố ủ ậ ử ử ấ ầ ồ nguyên đ u tiên là l a. L a là ngu n g c c a v t ch t và linh h n. ồ Thuy tế

ủ ế ư ơ ạ nguyên tử c a các tri t gia Hy L p nh  L xíp (500­440 tr.CN) và Đêmôcrít

ằ ử ạ ậ ữ ấ ỏ (460­370 tr.CN). Các ông cho r ng nguyên t ấ    là nh ng h t v t ch t nh  nh t

ọ ậ ể ạ không th  phân chia, là cái t o thành m i v t.

ừ ờ ỳ ụ ư ặ ệ ờ ỳ ậ ế ỷ ạ T  th i k  ph c h ng, đ c bi t là th i k  c n đ i th  k  XVII­XVIII,

ọ ự ệ ở ủ ể ạ khoa h c t ự  nhiên ­ th c nghi m châu Âu phát tri n m nh. Ch  nghĩa duy

ấ ạ ậ ướ ể ớ ậ v t nói chung và ph m trù v t ch t nói riêng đã có b ứ   c phát tri n m i, ch a

ế ố ệ ể ủ ớ ự ứ ộ ề ự đ ng nhi u y u t ủ    bi n ch ng. Cùng v i s  phát tri n c a trình đ  trên c a

ọ ố ị ế ọ ọ ự ể khoa h c thì quan đi m th ng tr  trong tri t h c và khoa h c t ờ    nhiên th i

ờ ể ườ ả ọ ấ b y gi là quan đi m siêu hình ­ máy móc. Ng i ta gi ệ   i thích m i hi n

ủ ự ằ ộ ạ ủ ự ấ ự ẩ ượ t ng c a t ự  nhiên b ng s  tác đ ng qua l ẫ i c a l c h p d n và l c đ y các

ử ủ ầ ử ể ậ ậ ộ phân t c a v t th , theo đó, các ph n t ấ    trong quá trình v n đ ng là b t

ợ ủ ế ậ ạ ổ ọ bi n, còn tr ng thái thay đ i là không gian và t p h p c a chúng. M i phân

ệ ề ấ ể ề ề ự ữ ả ậ ị bi t v  ch t gi a các v t th  đ u b  quy gi n v  s  phân bi ệ ề ượ t v  l ọ   ng, m i

ề ự ị ề ể ộ ọ ị ị ệ   ự ậ s  v n đ ng đ u b  quy v  s  d ch chuy n v  trí trong không gian, m i hi n

ứ ạ ề ả ơ ị ừ ượ ạ ượ t ng ph c t p b  quy v  cái gi n đ n mà t đó chúng đ c t o thành.

ơ ọ ề ế ơ ọ   Ni m tin vào các chân lý trong c  h c Niut n đã khi n các nhà khoa h c

ấ ớ ấ ậ ố ượ ủ ậ ậ ấ ộ ỉ ồ đ ng nh t v t ch t v i kh i l ể   ng, coi v n đ ng c a v t ch t ch  là bi u

ệ ủ ậ ố ủ ậ ơ ọ ậ ấ ằ ộ ộ ồ hi n c a v n đ ng c  h c, ngu n g c c a v n đ ng n m ngoài v t ch t.

ọ ự ộ ạ ế ỷ ố b. Cu c cách m ng trong khoa h c t ầ    nhiên cu i th  k  XIX, đ u

ế ỷ ự ả ủ ậ th  k  XX và s ề ậ   ể  phá s n c a các quan đi m duy v t siêu hình v  v t

ch tấ

ế ỷ ế ỷ ữ ệ ấ ầ ố ớ   Cu i th  k  XIX đ u th  k  XX, khi xu t hi n nh ng phát minh m i

ọ ự ườ ể ớ ế ắ trong  khoa  h c  t nhiên,  con ng ữ i  m i có nh ng  hi u  bi t sâu s c  v ề

nguyên t .ử

ơ ệ ữ + Năm 1895, R ngen phát hi n ra tia X. Tia X là nh ng sóng đi n t

0 đ n 100 A

ướ ấ ả ừ ế ề b ắ c sóng r t ng n, kho ng t 0,01A

ả ơ ỏ ằ ử ệ ừ    có 0 (1A0 = 10­3 cm). Đi u đó ả .   không ph i là cái gì hoàn toàn đ n gi n ứ ch ng t r ng, nguyên t

38

ệ ượ ơ ệ ượ + Năm 1896, Bécc ren phát hi n đ c hi n t ạ   ng phóng x . Năm 1897,

ệ ử ệ ơ ứ ượ ằ ệ ử Tômx n phát hi n ra đi n t và ch ng minh đ c r ng đi n t ộ  là m t trong

ữ ử ầ ạ nh ng thành ph n t o nên nguyên t .

ố ượ ệ ệ ử ế ủ + Năm 1901, Kaufman phát hi n ra kh i l ng c a đi n t ộ    bi n đ ng

ố ượ ự ế ệ ấ ằ ả ọ và k t qu  các th c nghi m khoa h c cho th y r ng kh i l ủ ng c a các

ệ ử ậ ố ủ ệ ử đi n t tăng lên khi v n t c c a đi n t tăng.

ữ ệ ướ ế ườ ệ ậ Nh ng phát hi n đó là b ủ c ti n c a loài ng ứ   i trong vi c nh n th c

ề ậ ể ấ ỏ ả ạ và c i t o gi ớ ự i t ữ    nhiên, nó bác b  quan đi m siêu hình v  v t ch t. Nh ng

ệ ươ ờ ề ớ ạ ộ ủ ậ ấ ử quan ni m đ ng th i v  gi i h n t t cùng c a v t ch t là nguyên t ặ    ho c

ố ượ ổ ướ ề ấ ọ ở ỗ ứ ậ kh i l ụ ng đã s p đ  tr c khoa h c. V n đ  là ch , trong nh n th c lúc

ệ ạ ườ ệ ừ ậ ấ đó, các h t đi n tích và tr ng đi n t ợ ụ    coi là cái gì đó phi v t ch t. L i d ng

ủ ữ ể ầ ộ ủ   ệ tình hình đó, ch  nghĩa duy tâm đã bi n h  cho nh ng quan đi m sai l m c a

ả ữ ủ ệ ậ ớ ọ mình và gi i thích sai l ch nh ng phát minh l n c a ngành v t lý. H  cho

ủ ề ệ ậ ậ ấ ằ r ng “v t ch t tiêu tan”, nghĩa là n n móng c a các quan ni m duy v t tiêu

ừ ủ ậ ấ ả ậ ằ tan và t đó suy ra r ng ch  nghĩa duy v t cũng ph i tiêu tan theo “v t ch t”.

ủ ế ọ ề ậ ệ c. Quan ni m c a tri ấ t h c Mác ­ Lênin v  v t ch t

ề ậ ể ệ ấ ắ ộ ầ     Theo Ph.Ăngghen, đ  có m t quan ni m đúng đ n v  v t ch t, c n

ả ệ ấ ớ ạ ậ ộ ủ   ữ v t ch t v i tính cách là m t ph m trù c a ự ph i có s  phân bi t rõ ràng gi a

ạ ủ ư ộ ườ ả tri t h c ế ọ , m t sáng t o c a t duy con ng ệ   i trong quá trình ph n ánh hi n

ớ ả ấ ớ ự ậ ứ ự ấ ậ ệ   ậ th c, t c v t ch t v i tính cách là v t ch t, v i b n thân các s  v t, hi n

ụ ể ủ ế ớ ậ ấ ớ ậ ấ ở ượ t ng c  th  c a th  gi ậ   i v t ch t. B i vì “v t ch t v i tính cách là v t

ủ ư ấ ầ ộ ộ ừ ượ ạ ch t, m t sáng t o thu n tuý c a t duy, và là m t tr u t ầ ng thu n tuý...

ấ ị ồ ạ ữ ậ ấ ớ ấ ớ ậ Do đó, khác v i nh ng v t ch t nh t đ nh và đang t n t i, v t ch t v i tính

18.

ự ồ ạ ả ấ ậ cách là v t ch t không có s  t n t i c m tính”

ậ ằ ả ạ ờ ồ ỉ ấ   Đ ng th i, Ph. Ăngghen cũng ch  ra r ng, b n thân ph m trù v t ch t

ỳ ệ ủ ư ự ả ạ ườ ạ cũng không ph i là s  sáng t o tu  ti n c a t duy con ng i, mà trái l i, là

ườ ừ ượ ủ ư ườ ề ả ủ ế k t qu  c a “con đ ng tr u t ng hoá” c a t duy con ng i v  các s ự

ệ ượ ể ả ằ ậ v t,   hi n  t ng  “có  th   c m  bi ế ượ t  đ c   b ng  các   giác   quan ặ 19.  Đ c   bi ệ   t,

ủ ấ ạ ẳ ằ ộ ị ề ự Ph.Ăngghen kh ng đ nh r ng, xét v  th c ch t, n i hàm c a các ph m trù

ậ

18 C.Mác và Ph.Ăngghen (1994), Toàn t p, t. 20,

Sđd. tr. 751.

ậ

19 C.Mác và Ph.Ăngghen (1994), Toàn t p, t. 20,

Sđd. tr. 751.

ế ọ ủ ự ậ ẳ ạ ỉ tri ấ t h c nói chung, c a ph m trù v t ch t nói riêng ch ng qua ch  là “s  tóm

39

20  c a tính phong

ữ ậ ợ ộ ủ ắ t t trong chúng ta t p h p theo nh ng thu c tính chung”

ể ả ẻ ủ ằ ư phú, muôn v  nh ng có th  c m bi ế ượ t đ c b ng các giác quan c a các s ự

ệ ượ ế ớ ậ ự ậ ủ ấ ỉ ậ v t, hi n t ng c a th  gi ệ   i v t ch t. Ph. Ăngghen ch  rõ, các s  v t, hi n

ế ớ ủ ẫ ấ ượ t ng c a th  gi ộ ặ   ẻ ư i, dù r t phong phú, muôn v  nh ng chúng v n có m t đ c

ấ ấ ậ ồ ạ ộ ậ tính v t ch t ­ ố tính chung, th ng nh t đó là tính t n t i, đ c l p không l ệ

ứ ộ thu c vào ý th c.

ế ừ ữ ế ổ K  th a nh ng t ư ưở  t ế   ng thiên tài đó, V.I. Lênin đã ti n hành t ng k t

ữ ự ệ ấ ớ ố ọ ọ   ấ ủ toàn di n nh ng thành t u m i nh t c a khoa h c, đ u tranh ch ng m i

ủ ủ ệ ể ầ ẫ ặ ạ   bi u hi n c a ch  nghĩa hoài nghi, duy tâm (đang l m l n ho c xuyên t c

ụ ể ủ ự ữ ứ ậ ớ ườ ề ậ nh ng thành t u m i trong nh n th c c  th  c a con ng ấ   i v  v t ch t,

ỏ ủ ư ệ ể ả ậ ệ   m u toan bác b  ch  nghĩa duy v t), qua đó b o v  và phát tri n quan ni m

ứ ủ ủ ệ ề ậ ậ ạ ề ả duy v t bi n ch ng v  ph m trù n n t ng này c a ch  nghĩa duy v t. Lênin

ấ ậ ị ư đ a ra đ nh nghĩa v t ch t:

ạ ậ ấ ế ọ ỉ ự ạ ộ  “V t ch t là m t ph m trù tri ể t h c dùng đ  ch  th c t i khách quan

ượ ạ ườ ượ ủ ả đ c đem l i cho con ng ả i trong c m giác, đ c c m giác c a chúng ta

21.

ạ ụ ạ ồ ạ ả ệ ả ộ chép l i, ch p l i, ph n ánh và t n t i không l thu c vào c m giác”

ươ ấ ậ ạ ộ ị ­ Th  nh t ứ ấ , ph ng pháp đ nh nghĩa v t ch t là m t ph m trù tri ế ọ   t h c.

ự ế ấ ạ ạ ậ ộ ộ ộ   Theo V.I.Lênin ph m trù v t ch t là m t ph m trù r ng đ n cùng c c, r ng

ư ượ ứ ự ế ậ ẫ ậ ấ ượ nh t, mà cho đ n nay, th c ra nh n th c lu n v n ch a v t quá đ ậ   c. V t

ấ ớ ư ạ ế ọ ỉ ậ ể ấ ch t v i t cách là ph m trù tri t h c dùng đ  ch  v t ch t nói chung, vô

ố ượ ấ ậ ạ ạ h n, vô t n, không sinh ra, không m t đi; còn các đ i t ậ   ng, các d ng v t

ọ ụ ể ứ ề ấ ớ ạ ấ ch t khoa h c c  th  nghiên c u đ u có gi i h n, có sinh ra và m t đi đ ể

ể chuy n hóa thành cái khác.

ấ ể ứ ậ ặ ậ ọ ứ ­ Th  hai ậ   ư , trong nh n th c lu n đ c tr ng quan tr ng nh t đ  nh n

ế ậ ồ ạ ấ ộ ấ bi t v t ch t chính là thu c tính t n t ậ i khách quan. v t ch t là th c t ự ạ   i

ồ ạ ộ ậ ứ ụ ứ ớ ộ khách quan t n t i đ c l p v i ý th c; không ph  thu c vào ý th c, b t k ấ ể

ượ ườ ư ứ ứ ậ ậ ậ ự ồ ạ ấ s  t n t i  y đã đ c con ng ấ   i nh n th c hay ch a nh n th c, v t ch t

ừ ượ ụ ể ừ ặ ừ v a có tính tr u t ẩ ơ ả   ng v a có tính c  th . Đ c tính này là tiêu chu n c  b n

ậ

20 C.Mác và Ph.Ăngghen (1994), Toàn t p, t. 20,

Sđd. tr. 751.

21 Sđd, tr.151.

ệ ả ấ ậ ậ ấ ấ ể duy nh t đ  phân bi t cái gì là v t ch t, cái gì không ph i là v t ch t.

40

ả ấ ậ ở ườ ứ ­ Th  ba, v t ch t là cái gây nên c m giác con ng ế   i khi gián ti p

ớ ộ ự ế ặ ộ ố   ho c tr c ti p tác đ ng lên giác quan. V i n i dung này, Lênin làm rõ m i

ự ạ ự ạ ằ ệ ữ quan h  gi a th c t ả i khách quan và c m giác, r ng th c t i khách quan là

ướ ộ ậ ứ ứ ụ ứ ớ ộ cái có tr c ý th c, không ph  thu c vào ý th c, đ c l p v i ý th c; còn

ủ ườ ấ ậ ấ ậ ộ ả c m giác c a con ng ậ   ụ i là cái có sau v t ch t, ph  thu c vào v t ch t. V t

ủ ứ ấ ố ộ ồ ch t là n i dung, là ngu n g c khách quan c a tri th c, là nguyên nhân phát

sinh ra ý th c. ứ

ư ủ ậ ứ ự ấ ỉ ­ Th  t ả ,ứ ư  c m giác, t ớ   ả  duy, ý th c ch  là s  ph n ánh c a v t ch t. V i

ấ ồ ạ ậ ư ứ ộ n i dung này, Lênin ch ng minh v t ch t t n t i khách quan, nh ng không

ả ồ ạ ồ ạ ầ ộ ự ệ ộ ph i t n t i m t cách vô hình, th n bí mà t n t i m t cách hi n th c d ướ   i

ự ậ ệ ượ ụ ể ườ ằ ạ d ng các s  v t, hi n t ng c  th , mà con ng i b ng các giác quan có th ể

ự ế ế ậ tr c ti p hay gián ti p nh n bi ế ượ t đ c.

ươ ấ ủ ủ ệ ậ ế ọ Ý nghĩa ph ng pháp lu n ậ  c a quan ni m v t ch t c a Tri t h c Mác

– Lênin:

ấ ủ ậ ị ả ế gi ặ ấ   i quy t hai m t v n đ nh nghĩa v t ch t c a V.I. Lênin đã ộ M t là,

ậ ườ ứ ủ ủ ệ ậ ề ơ ả ủ đ  c  b n c a tri t h c ế ọ  trên l p tr ng c a ch  nghĩa duy v t bi n ch ng.

ế ớ ắ ấ ươ ậ i quan và ph ng pháp lu n khoa Hai là, cung c p nguyên t c th  gi

ể ế ủ ế ố ọ ể ấ h c đ  đ u tranh ch ng ch  nghĩa duy tâm, thuy t không th  bi ủ t, ch  nghĩa

ệ ủ ậ ọ ế ọ ư ả ể duy v t siêu hình và m i bi u hi n c a chúng trong tri t h c t ạ   ệ  s n hi n đ i

ự ứ ễ ậ ạ ỏ ườ ề v  ph m trù này. Trong nh n th c và th c ti n, đòi h i con ng ả i ph i quán

ừ ệ ự tri ắ tệ  nguyên t c khách quan ấ  – xu t phát t ọ    hi n th c khách quan, tôn tr ng

ậ ụ ứ ậ ắ ậ khách quan, nh n th c và v n d ng đúng đ n quy lu t khách quan.

ấ ủ ơ ở ậ ọ ị

ự ề ấ ộ ậ v t ch t trong lĩnh v c xã h i – ệ   Ba là,  đ nh nghĩa v t ch t c a V.I. Lênin là c  s  khoa h c cho vi c ạ ậ   ệ ị đó là các đi u ki n sinh ho t v t xác đ nh

ệ ậ ạ ự ủ ữ ế ấ ấ ch t và các quan h  v t ch t xã h i. ộ  Nó còn t o s  liên k t gi a ch  nghĩa

ộ ệ ố ậ ị ủ ứ ử ệ ậ ậ   duy v t bi n ch ng và ch  nghĩa duy v t l ch s  thành m t h  th ng lý lu n

ề ả ầ ạ ệ ậ ấ ố ọ th ng nh t, góp ph n t o ra n n t ng lý lu n khoa h c cho vi c phân tích

ề ủ ậ ị ủ ứ ệ ậ ộ ử   ấ m t cách duy v t bi n ch ng các v n đ  c a ch  nghĩa duy v t l ch s ,

ướ ề ề ự ậ ể ủ ế ấ ộ ươ tr c h t là các v n đ  v  s  v n đ ng và phát tri n c a ph ứ ả   ng th c s n

ệ ữ ồ ạ ấ ậ ề ố ấ ộ ộ xu t v t ch t, v  m i quan h  gi a t n t ề ố   ứ i xã h i và ý th c xã h i, v  m i

ệ ữ ạ ộ ủ ị ử ữ ậ ứ   quan h  gi a gi a quy lu t khách quan c a l ch s  và ho t đ ng có ý th c

ườ ủ c a con ng i...

ứ ồ ạ ủ ậ ấ d. Các hình th c t n t i c a v t ch t

41

ậ ộ * V n đ ng

ự ồ ạ ủ ế ớ ậ ấ ế ứ ứ ạ S  t n t i c a th  gi i v t ch t h t s c phong phú và ph c t p. V i t ớ ư

ệ ộ ậ ấ ộ ế ọ v n đ ng theo nghĩa chung nh t là m i sọ ự cách là m t khái ni m tri t h c,

ế ổ ậ ộ bi n đ i nói chung. Ph.Ăngghen vi ể t:ế   “V n đ ng, hi u theo nghĩa chung

ứ ượ ấ ể ộ ươ ứ ồ ạ ủ ậ ấ ộ nh t, ­ t c đ c hi u là m t ph ng th c t n t ộ   i c a v t ch t, là m t thu c

ố ữ ủ ấ ậ ồ ấ ả ọ ự ọ ổ tính c  h u c a v t ch t, ­ thì bao g m t t c  m i s  thay đ i và m i quá

22.

ụ ể ừ ự ổ ị ế ư ễ ả ơ trình di n ra trong vũ tr , k  t s  thay đ i v  trí đ n gi n cho đ n t duy”

ậ ươ ứ ồ ạ ủ ậ ấ ộ ­ V n đ ng là ph ng th c t n t i c a v t ch t.

ướ ố ữ ủ ế ấ ậ ậ ộ ộ ở Tr c h t, v n đ ng là thu c tính c  h u c a v t ch t. Không đâu

ở ơ ạ ự ồ ạ ủ ậ ể ậ ấ ậ ộ và n i nào l i có th  có v t ch t không v n đ ng. S  t n t ấ   i c a v t ch t

ồ ạ ằ ấ ướ ứ ậ ậ ộ ứ ủ ạ là t n t i b ng cách v n đ ng, t c là v t ch t d i các d ng th c c a nó

ừ ế ạ ổ luôn luôn trong quá trình bi n đ i không ng ng. Các d ng t n t ồ ạ ụ ể ủ   i c  th  c a

ế ớ ậ ể ậ ấ ộ ộ ậ v t ch t không th  không có thu c tính v n đ ng. Th  gi i v t ch t, t ấ ừ

ữ ể ổ ồ ế ạ ơ ả ỏ ừ ớ ữ nh ng thiên th  kh ng l đ n nh ng h t c  b n vô cùng nh , t gi i vô c ơ

ớ ữ ơ ừ ệ ượ ự ệ ượ ế đ n gi i h u c , t hi n t ng t ế  nhiên đ n hi n t ng xã h i, t ộ ấ ả ề   t c  đ u

ở ạ ư ậ ừ ậ ộ ổ ở ế  tr ng thái không ng ng v n đ ng, bi n đ i. S  dĩ nh  v y là vì, b t c  s ấ ứ ự

ệ ượ ể ố ế ấ ấ ị ấ ộ ậ v t, hi n t ữ   ng nào cũng là m t th  th ng nh t có k t c u nh t đ nh gi a

ố ướ ố ậ ậ ộ các nhân t , các khuynh h ng, các b  ph n khác nhau, đ i l p nhau. Trong

ả ấ ộ ưở ẫ ệ ố h  th ng  y, chúng luôn tác đ ng,  nh h ự ả   ng l n nhau và chính s   nh

ưở ạ ẫ ự ế ứ ấ ổ h ộ ng, tác đ ng qua l ậ   i l n nhau  y gây ra s  bi n đ i nói chung, t c v n

ư ế ậ ủ ậ ấ ộ ự t ậ  thân v n đ ng ộ đ ng. Nh  th , v n đ ng c a v t ch t là ộ  và mang tính phổ

bi n.ế

ơ ả ủ ậ ứ ậ ữ ấ ộ ­ Nh ng hình th c v n đ ng c  b n c a v t ch t

ế ớ ậ ệ ở ể ấ ự ệ Th  gi i v t ch t bi u hi n tính hi n th c khách quan thông qua các

ệ ượ ẻ ụ ể ủ ự ậ ạ d ng c  th  c a s  v t, hi n t ng, quá trình muôn màu, muôn v . Do đó,

ụ ể ủ ố ượ ứ ậ ộ ậ ấ các hình th c v n đ ng c  th  c a các đ i t ng v t ch t cũng vô cùng

ự ữ ự ủ ạ ọ ờ phong   phú.   D a   trên   nh ng   thành   t u   khoa   h c   c a   th i   đ i   mình

ứ ậ ơ ả ậ ộ ộ Ph.Ăngghen đã phân chia v n đ ng thành năm hình th c v n đ ng c  b n:

ể ủ ự ể ậ ậ ộ + V n đ ng c  h c ơ ọ  (s  di chuy n c a các v t th  trong không gian)

ủ ậ ậ ậ ộ ộ ử ạ ơ ả ậ ộ V n đ ng v t lý (v n đ ng c a các phân t ệ   , các h t c  b n, v n đ ng đi n

ậ

22 C.Mác và Ph.Ăngghen (1994), Toàn t p, t. 20

, Sđd. tr.751.

ệ ử t , các quá trình nhi ệ t đi n)

42

ậ ậ ộ ộ ử +  V n đ ng hóa h c ủ ọ   (v n đ ng c a các nguyên t , các quá trình hóa

ả ấ ợ h p và phân gi i các ch t)

ữ ơ ể ố ấ ậ ộ ổ ườ + V n đ ng sinh h c ọ  (trao đ i ch t gi a c  th  s ng và môi tr ng)

ộ ủ ự ế ậ ổ ộ + V n đ ng xã h i ộ  (s  thay đ i, thay th  các quá trình xã h i c a các

ế ộ hình thái kinh t ­ xã h i)

ứ ậ ộ ­ V n đ ng và đ ng im.

ậ ẳ ộ ị ươ ứ ồ ạ ủ ậ Khi kh ng đ nh v n đ ng là ph ng th c t n t ộ   ấ i c a v t ch t, là thu c

ố ữ ủ ậ ủ ứ ệ ẳ ậ ấ ị tính c  h u c a v t ch t, ch  nghĩa duy v t bi n ch ng cũng đã kh ng đ nh

ễ ộ ệ ố ậ v n đ ng là tuy t đ i, là vĩnh vi n

ủ ậ ộ ấ ề ứ ệ ề ấ Quan ni m v  đ ng im c a v t ch t là m t v n đ  khó và đây cũng là

ử ế ọ ề ề ị ế ọ ấ v n đ  có nhi u tranh cãi trong l ch s  tri t h c. Tuy nhiên tri t h c Mác

ứ ệ ạ ậ ậ ạ ộ ộ quan ni m đ ng im là tr ng thái v n đ ng, v n đ ng trong tr ng thái cân

ứ ộ ượ ư ị ệ ớ ậ ằ b ng. Trong quan h  v i v n đ ng đ ng im đ c xác đ nh nh  sau:

ệ ượ ứ ươ ỉ ả ố ộ ứ ­ Th  nh t ấ , hi n t ng đ ng im t ố   ng đ i ch  x y ra trong m t m i

ấ ị ứ ệ ệ ộ ọ ả quan h  nh t đ nh ch  không ph i trong m i quan h  cùng m t lúc.

ỉ ả ứ ậ ớ ộ ộ ộ ứ ­ Th  hai , đ ng im ch  x y ra v i m t hình thái v n đ ng trong m t lúc

ứ ậ ả ớ ứ ọ ộ ộ nào đó, ch  không ph i v i m i hình th c v n đ ng trong cùng m t lúc.

ệ ủ ộ ạ ỉ ể ứ ậ ộ ậ   ­ Th  baứ , đ ng im ch  bi u hi n c a m t tr ng thái v n đ ng, đó là v n

ự ổ ằ ị ươ ờ ự ổ ố ị ộ đ ng trong thăng b ng, trong s   n đ nh t ng đ i. Chính nh  s   n đ nh đó

ự ậ ệ ượ ự ự ứ ế ể mà s  v t th c hi n đ c s  chuy n hóa ti p theo. Không có đ ng im t ươ   ng

ự ậ ứ ả ượ ể ố đ i thì không có s  v t nào c . Do đó đ ng im còn đ ư ộ   ệ c bi u hi n nh  m t

ấ ủ ự ậ ổ ư ạ ậ ộ ổ ị quá trình v n đ ng trong ph m vi ch t c a s  v t  n đ nh, ch a thay đ i.

ộ ệ ướ ự ậ ậ ­ Th  tứ ư, v n đ ng cá bi t có xu h ng hình thành s  v t, hi n t ệ ượ   ng

ổ ứ ự ậ ộ ộ ị ạ ẫ n đ nh nào đó, còn v n đ ng nói chung, t c là s  tác đ ng qua l i l n nhau

ữ ự ậ ệ ượ ấ ả ừ ế ổ gi a s  v t và hi n t ng làm cho t t c  không ng ng bi n đ i. Vì th ế

ệ ượ ộ ạ ờ ỉ ứ đ ng im ch  là m t hi n t ng t m th i.

ờ * Không gian và th i gian

ế ọ ữ ẳ ờ ị Tri ứ   t h c Mác kh ng đ nh, không gian và th i gian là nh ng hình th c

ủ ậ ố ữ ấ ấ ộ ồ ạ ủ ậ t n t i c a v t ch t, là thu c tính c  h u c a v t ch t. Không gian là hình

ứ ồ ạ ủ ậ ề ặ ả ấ ờ ộ th c t n t ủ   i c a v t ch t xét v  m t qu ng tính, th i gian là thu c tính c a

ự ế ế ủ ề ặ ộ ế ễ ậ ấ ấ   ậ v t ch t xét v  m t đ  dài di n bi n, s  k  ti p c a các quá trình. V t ch t

ạ ờ ờ ậ   ể ớ v i không gian và th i gian không th  tách r i nhau, không có tr ng thái v t

43

ấ ậ ộ ờ ch t v n đ ng ngoài không gian và th i gian, và cũng không có không gian

ầ ậ ấ thu n túy phi v t ch t.

ứ ồ ạ ớ ấ ộ V i tính cách là hình th c t n t ủ ậ i, là thu c tính c a v t ch t thì không

ấ ơ ả ữ ờ gian và th i gian có nh ng tính ch t c  b n sau đây:

ủ ộ ộ ờ ậ     Tính khách quan, không gian và th i gian là m t thu c tính c a v t

ấ ồ ạ ắ ấ ồ ạ ớ ậ ề ậ ấ ậ ộ ch t, t n t i g n li n v i v t ch t, v n đ ng. V t ch t t n t i khách quan

ồ ạ ờ do đó không gian và th i gian cũng t n t i khách quan.

ậ ủ ủ ữ ờ Tính vĩnh c u ử c a th i gian và tính vô t n c a không gian. Nh ng thành

ạ ề ủ ư ự ệ ậ ọ ụ ọ ự t u c a v t lý h c hi n đ i v  lĩnh v c vi mô cũng nh  vũ tr h c ngày

ấ ậ càng xác nh n tính ch t này.

ề ộ ề ề ề   Không gian luôn có ba chi u (chi u dài, chi u r ng, chi u cao) còn

ề ộ ờ ỉ ừ th i gian ch  có m t chi u (t quá kh  t ứ ớ ươ i t ng lai).

ấ ủ ế ớ ố ấ ậ e. Tính th ng nh t v t ch t c a th  gi i

ồ ạ ủ ế ớ ấ ủ ế ớ ề ề * T n t i c a th  gi ự ố i là ti n đ  cho s  th ng nh t c a th  gi i

ế ớ ồ ạ ứ ồ ạ ủ ư Đúng là th  gi i quanh ta t n t i, nh ng hình th c t n t i c a th  gi ế ớ   i

ế ồ ạ ủ ế ứ ế ớ ự ố ề ề ạ là h t s c đa d ng. Vì th , t n t i c a th  gi ấ   i là ti n đ  cho s  th ng nh t

ế ớ ấ ủ ế ớ ố ủ c a th  gi i. Song, tính th ng nh t c a th  gi i không ph i ả ở ự ồ ạ ủ   i c a s  t n t

ự ữ ệ ề ệ ậ ắ nó. S  khác nhau v  nguyên t c gi a quan ni m duy v t và quan ni m duy

ả ở ệ ừ ừ ậ ậ ố tâm không ph i ấ    vi c có th a nh n hay không th a nh n tính th ng nh t

ế ớ ở ủ ậ ằ ỗ ủ c a th  gi i, mà là ơ ở ủ ự ố    ch  ch  nghĩa duy v t cho r ng, c  s  c a s  th ng

ấ ủ ế ớ ở ấ ủ ậ nh t c a th  gi i là tính v t ch t c a nó.

ế ớ ấ ở ố * Th  gi i th ng nh t ấ ậ  tính v t ch t

ể ủ ứ ự ự ự ễ ể ủ   ạ ộ Căn c  vào s  phát tri n c a ho t đ ng th c ti n và s  phát tri n c a

ấ ủ ứ ủ ệ ả ằ ậ ọ ứ khoa h c, ch  nghĩa duy v t bi n ch ng ch ng minh r ng, b n ch t c a th ế

ớ ế ớ ậ ấ ở ố ề ậ ượ gi ấ i là v t ch t và th  gi i th ng nh t ấ  tính v t ch t. Đi u này đ c th ể

ể ệ ữ hi n trong nh ng đi m sau:

ế ớ ỉ ế ớ ậ ấ ấ ộ M t là, ộ  ch  có m t th  gi ố i duy nh t và th ng nh t là th  gi ấ   i v t ch t.

ế ớ ậ ấ ồ ạ ướ ứ ủ ộ ậ Th  gi i v t ch t t n t i khách quan, có tr ớ c và đ c l p v i ý th c c a con

ng i.ườ

ọ ộ ế ớ ậ ấ ề ủ ậ ố Hai là,  m i b  ph n c a th  gi ệ ố   i v t ch t đ u có m i liên h  th ng

ấ ớ ệ ở ể ụ ể ủ ữ ề ạ ỗ nh t v i nhau, bi u hi n ậ    ch  chúng đ u là nh ng d ng c  th  c a v t

ế ấ ữ ậ ấ ậ ấ ấ ậ ồ ố ấ   ặ ch t, là nh ng k t c u v t ch t, ho c có ngu n g c v t ch t, do v t ch t

44

ố ủ ị ự ậ ổ ế ủ   ữ sinh ra và cùng ch u s  chi ph i c a nh ng quy lu t khách quan ph  bi n c a

ế ớ ậ ấ th  gi i v t ch t.

ế ớ ậ ấ ồ ạ ễ ậ Ba là,  th  gi i v t ch t t n t ạ i vĩnh vi n, vô h n và vô t n, không

ượ ị ấ ế ớ ậ ấ đ c sinh ra và không b  m t đi. Trong th  gi i v t ch t không gì khác ngoài

ể ế ẫ ậ ấ ổ ồ ố   quá trình v t ch t đang bi n đ i và chuy n hóa l n nhau, là ngu n g c,

ả ủ ế nguyên nhân và k t qu  c a nhau.

ấ ủ ế ớ ượ ậ ệ ụ ể ờ ố ể Tính v t ch t c a th  gi i đ ệ   c bi u hi n c  th  trong đ i s ng hi n

ự ủ ườ ườ ờ ằ ứ ủ th c c a con ng i. Đó là con ng i không bao gi b ng ý th c c a mình

ả ượ ố ượ ể ả ế ậ ấ ỉ mà s n sinh ra đ c các đ i t ng v t ch t mà ch  có th  c i bi n th  gi ế ớ   i

ậ ố ữ ủ ấ ậ v t ch t theo nh ng quy lu t v n có c a nó.

ế ấ ủ ồ ố ả ứ ấ 2. Ngu n g c, b n ch t và k t c u c a ý th c

ứ ồ ố ủ a. Ngu n g c c a ý th c

ủ ứ ề ề ấ ấ ả ấ ố ồ ứ ạ    V n đ  ngu n g c, b n ch t và vai trò c a ý th c là v n đ  ph c t p

ế ọ ậ ớ ủ ữ ấ ộ ủ c a tri t h c, là trung tâm cu c đ u tranh gi a ch  nghĩa duy v t v i ch ủ

ử ế ọ ư ở ị ệ ạ nghĩa duy tâm trong l ch s  tri t h c cũng nh giai đo n hi n nay.

ủ ướ ậ ấ ứ ằ  ý th c có tr ứ   c, v t ch t có sau, ý th c Ch  nghĩa duy tâm cho r ng

ố ự ồ ạ ấ ậ ế ớ ậ ủ ậ ộ sinh ra v t ch t, chi ph i s  t n t i và v n đ ng c a th  gi ọ   ấ i v t ch t. H c

ế ọ ế ọ ủ ế thuy t tri t h c duy tâm khách quan và tri t h c duy tâm ch  quan có quan

ấ ọ ố ề ự ấ ị ứ ề ệ ni m khác nhau nh t đ nh v  ý th c, song v  th c ch t h  gi ng nhau ở ỗ   ch

ấ ấ ỏ ậ ứ ứ ể ể ấ tách ý th c ra kh i v t ch t, l y ý th c làm đi m xu t phát đ  suy ra gi ớ ự  i t

nhiên.

ủ ừ ế ọ ậ ổ ạ ế ế ọ ậ : T  tri t h c duy v t c  đ i đ n tri ậ   t h c duy v t Ch  nghĩa duy v t

ữ ậ ạ ủ ơ ắ ứ ề ẳ ằ ấ ị ậ   ậ c n đ i c a Phoi b c đ u kh ng đ nh r ng: gi a v t ch t và ý th c thì v t

ấ ướ ứ ư ấ ch t là cái có tr ạ   ậ c, ý th c là cái có sau và do v t ch t sinh ra. Nh ng do h n

ế ề ứ ủ ư ể ậ ọ ậ   ch  v  nh n th c và khoa h c ch a phát tri n, cho nên ch  nghĩa duy v t

ướ ả ấ ủ ứ ề ả ầ ồ tr c Mác đã gi ố i thích sai l m v  ngu n g c và b n ch t c a ý th c.

ự ủ ơ ở ọ ự ữ ự D a trên c  s  nh ng thành t u c a khoa h c t ấ  nhiên, nh t là sinh lý

ủ ứ ứ ệ ả ằ ậ ầ ọ h c th n kinh, ch  nghĩa duy v t bi n ch ng cho r ng, ý th c không ph i có

ữ ố ự ả ậ ấ ồ nh ng ngu n g c siêu t ứ ả  nhiên, không ph i ý th c s n sinh ra v t ch t nh ư

ủ ứ ẳ ầ ọ ộ ị ộ   các nhà th n h c và ch  nghĩa duy tâm đã kh ng đ nh mà ý th c là m t thu c

ủ ậ ọ ạ ả ủ ư ấ ậ ấ ỉ ộ   tính c a v t ch t, nh ng không ph i c a m i d ng v t ch t, mà ch  là thu c

ộ ạ ủ ấ ậ ổ ứ ộ ườ tính c a m t d ng v t ch t có t ch c cao là b  óc con ng i.

45

ố ự ồ ể ệ ứ ủ ủ ự ộ Ngu n g c t nhiên c a ý th c th  hi n qua s  hình thành c a b  óc

ườ ủ ộ ệ ữ ạ ộ ố ườ ớ ng i và ho t đ ng c a b  óc đó cùng m i quan h  gi a con ng i v i th ế

ớ ế ớ ế ộ ộ gi i khách quan; trong đó, th  gi i khách quan tác đ ng đ n b  óc con ng ườ   i

ạ ả ộ ạ t o ra quá trình ph n ánh năng đ ng, sáng t o.

ế ớ ộ Th  gi i khách quanB  óc ng ườ i

ề ộ ườ ộ ổ ấ ố ứ ậ ặ V  b  óc ng i ộ ườ : B  óc ng i là m t t ch c v t ch t s ng đ c bi ệ   t,

ứ ạ ả ấ ồ có c u trúc tinh vi và ph c t p, bao g m kho ng 14 ­15 t ỷ ế  t ầ    bào th n

kinh.

ộ ạ ứ ủ ậ ấ ộ ổ ứ Ý th c là thu c tính c a m t d ng v t ch t có t ch c cao là b ộ óc

ườ ủ ộ ạ ộ ứ ế ầ ả ng ủ   i, là ch c năng c a b  óc, là k t qu  ho t đ ng sinh lý th n kinh c a

ạ ộ ủ ệ ầ ộ ộ ộ b  óc. B  óc càng hoàn thi n, ho t đ ng sinh lý th n kinh c a b  óc càng

ứ ủ ệ ả ườ ắ hi u qu , ý th c c a con ng i càng phong phú và sâu s c.

ệ ữ ề ố ườ ớ ế ớ V  m i quan h  gi a con ng ạ i khách quan t o ra quá trình

ả ộ ườ ớ ế ớ ệ ữ ph n ánhnăng đ ng, sáng t o i v i th  gi i khách i v i th  gi ạ : Quan h  gi a con ng

ệ ấ ế ừ ườ ệ ấ ố quan là quan h  t t y ungay t khi con ng i xu t hi n. Trong m i quan h ệ

ế ớ ạ ộ ủ này, th  gi i khách quan, thông qua ộ    ho t đ ng c a các giác quan đã tác đ ng

ườ ả ộ ế đ n b  óc ng i, hình thành nên quá trình ph n ánh.

ọ ố ượ ổ ế ủ ả ộ Ph n ánh là thu c tính chung, ph  bi n c a m i đ i t ấ   ậ ng v t ch t.

ộ ệ ố ự ữ ủ ặ ấ ậ ả ạ ể Ph n ánh là s  tái t o nh ng đ c đi m c a m t h  th ng v t ch t này ở

ộ ệ ố ậ ấ ộ ạ ủ m t h  th ng v t ch t khác trong quá trình tác đ ng qua l ế   i c a chúng. K t

ả ủ ự ả ụ ậ ậ ậ ậ ộ ộ ả qu  c a s  ph n ánh ph  thu c vào c  hai v t (v t tác đ ng và v t nh n tác

ậ ấ ậ ộ ờ ộ đ ng). Trong quá trình  y, v t nh n tác đ ng bao gi cũng mang thông tin

ể ộ ọ ỏ ố ự ồ ề ủ ậ c a v t tác đ ng. Đây là đi u quan tr ng đ  làm sáng t ngu n g c t nhiên

ứ ủ c a ý th c.

ấ ủ ự ế ớ ứ ứ ả ự ệ Ý th c là hình th c cao nh t c a s  ph n ánh th  gi i hi n th c. Ý

ứ ở ế ớ ậ ủ ấ ạ ỉ ả th c ch  n y sinh ể  giai đo n phát tri n cao c a th  gi ớ   i v t ch t cùng v i

ấ ườ ứ ủ ứ ườ ằ ệ ủ ự s  xu t hi n c a con ng i. Ý th c là ý th c c a con ng i, n m trong con

ườ ể ờ ườ ồ ừ ộ ứ ộ ng i, không th  tách r i con ng ắ i. Ý th c b t ngu n t m t thu c tính

ứ ế ể ấ ả ộ ờ ủ ậ c a v t ch t ­ thu c tính ph n ánh phát tri n thành. Ý th c ra đ i là k t qu ả

ủ ậ ủ ể ả ấ ả ộ ủ ự c a s  phát tri n lâu dài c a thu c tính ph n ánh c a v t ch t. Ph n ánh ý

ứ ủ ư ả ườ ố ớ ệ ặ th c là ph n ánh đ c tr ng c a con ng ự i đ i v i hi n th c khách quan. S ự

ủ ệ ấ ứ ằ ấ xu t hi n c a con ng ườ ượ i đ ạ ộ c đánh d u b ng ho t đ ng có ý th c. Hình

46

ơ ở ề ấ ẳ ả ớ ứ thành trên c  s  ph n ánh tâm lý, ý th c khác h n v  ch t so v i tâm lý. S ự

ệ ả ưở ự ế ủ ữ ế ộ khác bi t đó là  nh h ng tr c ti p c a lao đ ng và giao ti p ngôn ng .

ộ ủ ố ồ ứ * Ngu n g c xã h i c a ý th c

ườ ử ụ ộ ­ Lao đ ng ộ là quá trình con ng ụ i s  d ng công c  tác đ ng vào gi ớ ự  i t

ằ ổ ầ ủ ợ nhiên nh m thay đ i gi ớ ự i t ớ  nhiên cho phù h p v i nhu c u c a con ng ườ   i;

ơ ể ạ ằ ổ ấ là quá trình làm  thay đ i c u trúc c  th , đem l ẳ i dáng đi th ng b ng hai

ả ủ ộ chân, gi i phóng hai tay, phát tri n ể ể   khí quan, phát tri n b  não… c a con

ng i.ườ

ộ ườ ế ớ ộ Trong quá trình lao đ ng, con ng i tác đ ng vào th  gi i khách quan

ộ ộ ậ ậ ế ấ ữ ữ ữ ộ ộ làm b c l ủ    nh ng thu c tính, nh ng k t c u, nh ng quy lu t v n đ ng c a

ệ ượ ữ ể ệ ấ ị ườ nó, bi u hi n thành nh ng hi n t ng nh t đ nh mà con ng ể i có th  quan

ượ ệ ượ ữ ạ ộ ủ ấ sát đ c. Nh ng hi n t ng  y, thông qua ho t đ ng c a các giác quan, tác

ộ ườ ạ ộ ủ ộ ườ ạ ộ đ ng vào b  óc ng i, thông qua ho t đ ng c a b  não ng i, t o ra kh ả

ứ ữ ứ năng hình thành nên nh ng tri th c nói riêng và ý th c nói chung.

ứ ự ệ ố ệ ậ ấ ộ   ­ Ngôn ng  ữ là h  th ng tín hi u v t ch t ch a đ ng thông tin mang n i

ể ồ ạ ữ ứ dung ý th c.ứ  Không có ngôn ng , ý th c không th  t n t ể ệ i và th  hi n. Ngôn

ữ ấ ứ ệ ng  xu t hi n mang ch c năng:

ươ ệ ế + Ph ng ti n giao ti p.

ụ ư + Công c  t duy.

ồ ố ự ế ể ủ ư ậ ự ờ ứ   ế ị Nh  v y, ngu n g c tr c ti p quy t đ nh s  ra đ i và phát tri n c a ý th c

ữ ộ ồ ộ ứ   là lao đ ng.ộ  Sau lao đ ng và đ ng th i v i lao đ ng là ngôn ng , đó là hai s c ờ ớ

ộ ượ ầ ầ ộ kích thích ch  y u ủ ế đã làm cho b  óc v ể n d n d n chuy n hóa thành b  óc

ườ ứ ầ ầ ế ộ ng i, khi n cho tâm lý đ ng v t ể ậ  d n d n chuy n hóa thành ý th c.

ả ứ ấ ủ b. B n ch t c a ý th c

ủ ể ượ ờ ủ ồ ố Ch  nghĩa duy tâm, do không hi u đ ứ   c ngu n g c ra đ i c a ý th c

ấ ủ ề ả ữ ứ ủ ệ ầ nên đã có nh ng quan ni m sai l m v  b n ch t c a ý th c. Ch  nghĩa duy

ườ ừ ượ ủ ứ ệ ộ ớ tâm đã c ng đi u vai trò c a ý th c m t cách thái quá, tr u t ng t ứ   i m c

ể ồ ạ ộ ậ ờ ố ự ự ệ ộ ế thoát ly đ i s ng hi n th c, bi n nó thành m t th c th  t n t ự   i đ c l p, th c

ế ớ ậ ấ ấ ố ạ t ồ i duy nh t và ngu n g c sinh ra th  gi i v t ch t.

ủ ầ ườ Ng ượ ạ c l ậ i, ch  nghĩa duy v t siêu hình đã t m th ủ   ng hoá vai trò c a ý

ộ ạ ứ ứ ứ ậ ấ ặ ọ ỉ ỉ th c. H  coi ý th c cũng ch  là m t d ng v t ch t; ho c coi ý th c ch  là s ự

ụ ộ ế ớ ậ ự ễ ấ ả ả ờ ơ ph n ánh gi n đ n, th  đ ng th  gi ộ ấ   i v t ch t, tách r i th c ti n xã h i r t

ữ ầ ộ ệ phong phú, sinh đ ng. Nh ng quan ni m sai l m đó đã không cho phép con

47

ườ ượ ư ệ ấ ủ ứ ứ ủ ả ng ể i hi u đ c b n ch t c a ý th c, cũng nh  bi n ch ng c a quá trình

ứ ả ph n ánh ý th c.

ơ ở ứ ủ ứ ệ ắ ậ ậ ồ   Ch  nghĩa duy v t bi n ch ng, trên c  s  nh n th c đúng đ n ngu n

ờ ủ ứ ế ậ ả ắ ả ộ ữ ố g c ra đ i c a ý th c và n m v ng thuy t ph n ánh đã lu n gi i m t cách

ấ ủ ệ ượ ứ ứ ấ ậ ả ọ khoa h c b n ch t c a ý th c. V t ch t và ý th c là hai hi n t ng chung

ấ ủ ế ớ ề ả ự ư ệ ặ ấ nh t c a th  gi ữ   i hi n th c, m c dù khác nhau v  b n ch t, nh ng gi a

ệ ệ ứ ể ậ ả ố ố ấ   chúng luôn có m i liên h  bi n ch ng. Do v y, mu n hi u đúng b n ch t

ứ ầ ệ ố ạ ớ ậ ấ ủ c a ý th c c n xem xét nó trong m i quan h  qua l i v i v t ch t, mà ch ủ

ự ễ ủ ờ ố ự ệ ườ ế y u là đ i s ng hi n th c có tính th c ti n c a con ng i.

ế ớ ủ ủ ứ ấ ả ả B n ch t ý th c là hình  nh ch  quan c a th  gi i khách quan, là quá

ự ự ủ ệ ạ ả trình ph n ánh tích c c, sáng t o hi n th c khách quan c a óc ng ườ 23. i

ề ặ ả ể ậ ư ậ ứ ứ ỉ Nh  v y, khi xem xét ý th c v  m t b n th  lu n, thì ý th c ch  là

ề ệ ự ả ầ “hình  nh” v  hi n th c khách quan trong óc ng ặ ườ . Đây là đ c tính đ u tiên i

ế ố ớ ứ ườ ả ấ ề ứ ậ ậ ể đ  nh n bi t ý th c. Đ i v i con ng i, c ệ    ý th c và v t ch t đ u là hi n

ề ồ ạ ự ự ư ầ ệ ự ữ th c, nghĩa là đ u t n t i th c. Nh ng c n phân bi t gi a chúng có s  khác

ố ậ ề ả ự ệ ậ ấ ứ   ấ nhau, đ i l p nhau v  b n ch t: v t ch t là hi n th c khách quan; còn ý th c

ế ớ ứ ự ủ ệ ả là hi n th c ch  quan. Ý th c là cái ph n ánh th  gi ứ   i khách quan, ý th c

ự ậ ả ỉ ủ ự ậ ở ườ “hình  nh”ả không ph i là s  v t, mà ch  là c a s  v t trong óc ng i. Ý

ứ ồ ạ ố ượ ả ớ ậ ấ th c t n t ố ậ i phi c m tính, đ i l p v i các đ i t ả   ng v t ch t mà nó ph n

ồ ạ ả ế ớ ả ánh luôn t n t i c m tính. Th  gi i khách quan là nguyên b n, là tính th ứ

ề ế ớ ứ ả ấ ả ỉ ứ tính th  hai nh t. Còn ý th c ch  là b n sao, là “hình  nh” v  th  gi i đó, là .

ấ ể ế ớ ứ ẳ ọ ị ậ Đây là căn c  quan tr ng nh t đ  kh ng đ nh th  gi ệ   i quan duy v t bi n

ứ ủ ệ ậ ch ng, phê phán ch  nghĩa duy tâm và duy v t siêu hình trong quan ni m v ề

ứ ấ ủ ả b n ch t c a ý th c.

ế ớ ứ ủ ủ ả ề ộ Ý th c là hình  nh ch  quan c a th  gi i khách quan. V  n i dung mà ý

ứ ứ ủ ứ ả ả th c ph n ánh là khách quan, còn hình th c ph n ánh là ch  quan. Ý th c là

ấ ở ủ ể ầ ườ ậ cái v t ch t bên ngoài “di chuy n” vào trong đ u óc c a con ng i và

ượ ế ả ở ủ ứ ế ả ả ộ ỳ đ c c i bi n đi trong đó. K t qu  ph n ánh c a ý th c tu  thu c vào

ế ố ố ượ ề ệ ị ử ề ẩ ả ộ nhi u y u t : đ i t ấ   ng ph n ánh, đi u ki n l ch s  ­ xã h i, ph m ch t,

ủ ể ự ủ ệ ả ố năng l c, kinh nghi m s ng c a ch  th  ph n  ánh. Cùng m t đ i t ộ ố ượ   ng

ủ ể ư ể ả ặ ả ớ ph n ánh nh ng v i các ch  th  ph n ánh khác nhau, có đ c đi m tâm lý, tri

ậ

23 Xem: V.I. Lênin (1980), Toàn t p, t. 18

, Sđd. tr. 138.

ứ ữ ử ệ ể ả ấ ị th c, kinh nghi m, th  ch t khác nhau, trong nh ng hoàn c nh l ch s  khác

48

ố ượ ế ả ứ ấ ả nhau... thì k t qu  ph n ánh đ i t ng trong ý th c cũng r t khác nhau.

ứ ạ ủ ừ ứ ấ ỉ ả   ệ Ph.Ăngghen đã t ng ch  rõ tính ch t bi n ch ng ph c t p c a quá trình ph n

ự ế ấ ỳ ủ ệ ố ế ớ ả ánh: “Trên th c t , b t k  ph n ánh nào c a h  th ng th  gi i vào trong t ư

ế ề ặ ệ ị ị ạ ữ ề ề ở ưở t ử   ng cũng đ u b  h n ch  v  m t khách quan b i nh ng đi u ki n l ch s ,

ề ể ề ặ ở ặ ủ ủ ể ầ ấ và v  m t ch  quan b i đ c đi m v  th  ch t và tinh th n c a tác gi ” ả 24.

ủ ể ự ứ ủ ể ỉ ữ ứ ợ Trong ý th c c a ch  th , s  phù h p gi a tri th c và khách th  ch  là t ươ   ng

ể ượ ề ế ớ ể ắ ầ ặ ố đ i, bi u t ng v  th  gi i khách quan có th  đúng đ n ho c sai l m, và

ự ế ầ ả ả ỉ cho dù ph n ánh chính xác đ n đâu thì đó cũng ch  là s  ph n ánh g n đúng,

ướ ế ầ có xu h ể ế ng ti n d n đ n khách th .

ứ ặ ẽ ớ ự ự ễ ặ ắ tích c c, sáng t o Ý th c có đ c tính ạ  g n bó ch t ch  v i th c ti n xã

ộ ặ ể ả ệ ứ ả ộ h iộ . Đây là m t đ c tính căn b n đ  phân bi t trình đ  ph n ánh ý th c ng ườ   i

ứ ế ả ả ộ ộ ậ ớ v i trình đ  ph n ánh tâm lý đ ng v t. Ý th c không ph i là k t qu  c a s ả ủ ự

ơ ẻ ụ ộ ế ớ ả ạ ẫ ph n ánh ng u nhiên, đ n l , th  đ ng th  gi i khách quan. Trái l ế   i, đó là k t

ả ủ ả ị ướ ụ ệ qu  c a quá trình ph n ánh có đ nh h ng, có m c đích rõ r t. Là hi n t ệ ượ   ng

ự ễ ạ ộ ứ ề ể ộ ớ ộ   ắ xã h i, ý th c hình thành, phát tri n g n li n v i ho t đ ng th c ti n xã h i.

ế ớ ườ ườ ế ị ế ổ Th  gi ả i không tho  mãn con ng i và con ng i đã quy t đ nh bi n đ i th ế

ớ ằ ự ễ ạ ộ ủ ạ gi ự   i b ng ho t đ ng th c ti n đa d ng, phong phú c a mình. Thông qua th c

ễ ườ ế ớ ế ổ ủ ộ ti n, con ng i làm bi n đ i th  gi i và qua đó ch  đ ng khám phá không

ả ề ộ ố ượ ừ ủ ề ng ng c  b  r ng và chi u sâu c a các đ i t ả ng ph n ánh.

ắ ừ ứ ả ướ ậ ầ Ý th c ph n ánh ngày càng sâu s c, t ng b ả   c xâm nh p các t ng b n

ệ ề ấ ậ ạ ạ ộ ự ệ ễ ả ch t, quy lu t, đi u ki n đem l i hi u qu  ho t đ ng th c ti n. Trên c  s ơ ở

ủ ư ữ ằ ừ ượ ạ ữ ứ đó, b ng nh ng thao tác c a t duy tr u t ng đem l ớ   i nh ng tri th c m i

ạ ộ ả ạ ủ ộ ỉ ạ ế ớ ự ễ ể đ  ch  đ o ho t đ ng th c ti n ch  đ ng c i t o th  gi ự   ệ i trong hi n th c,

ấ ấ ứ ủ ậ ạ ườ sáng t o ra “thiên nhiên th  hai” in đ m d u  n c a con ng ư ậ   i. Nh  v y,

ấ ủ ư ứ ệ ấ ạ ặ ả sáng t o là đ c tr ng b n ch t nh t c a ý th c ự   ứ . Ý th c ph n ánh hi n th c ả

ộ ườ ả ặ ệ ề ắ khách quan vào b  óc ng ự i, song đây là s  ph n ánh đ c bi ớ   t, g n li n v i

ự ễ ả ạ ế ớ ầ ủ ộ th c ti n sinh đ ng c i t o th  gi i khách quan theo nhu c u c a con ng ườ   i.

ự ả ấ ủ ứ ặ ố S  ph n ánh ý th c là quá trình th ng nh t c a ba m t:

ủ ể ố ượ ữ ổ ả ộ + M t là, trao đ i thông tin gi a ch  th  và đ i t ng ph n ánh. Đây là

ề ị ướ ọ ọ quá trình mang tính hai chi u, có đ nh h ầ   ng và ch n l c các thông tin c n

thi t. ế

ậ

24 C.Mác và Ph.Ăngghen (1994), Toàn t p, t. 20, Sđd.

tr. 57.

ố ượ ư ướ ạ ả + Hai là, mô hình hoá đ i t ng trong t duy d i d ng hình  nh tinh

49

ạ ạ ự ầ ấ ự ứ ệ th n. Th c ch t đây là quá trình “sáng t o l ủ i” hi n th c c a ý th c theo

ố ượ ấ ậ ưở nghĩa: mã hoá các đ i t ng v t ch t thành các ý t ậ   ầ ng tinh th n phi v t

ch t.ấ

ự ứ ệ ể  + Ba là, chuy n hoá mô hình t ừ ư  t duy ra hi n th c khách quan, t c quá

ự ệ ạ ộ ự ế ễ trình hi n th c hoá t ư ưở  t ng, thông qua ho t đ ng th c ti n bi n cái quan

ự ạ ệ ế ưở ấ ậ ư ni m thành cái th c t i, bi n các ý t ng phi v t ch t trong t duy thành các

ự ể ệ ể ẩ ậ ấ ạ d ng v t ch t ngoài hi n th c. Đ  thúc đ y quá trình chuy n hoá này, con

ườ ầ ộ ộ ạ ồ ươ ươ ệ ng i c n sáng t o đ ng b  n i dung, ph ng pháp, ph ng ti n, công c ụ

ự ự ụ ệ ệ ể ằ ộ ợ phù h p đ  tác đ ng vào hi n th c khách quan nh m th c hi n m c đích

ộ ả ấ ủ ứ ặ ả ạ ủ c a mình. Ph n ánh và sáng t o là hai m t thu c b n ch t c a ý th c.

ấ ủ ừ ế ứ ứ ả ả ồ ố ấ ý T  k t qu  nghiên c u ngu n g c và b n ch t c a ý th c cho th y:

ứ ủ ứ ấ ả ườ ề ệ th c là hình th c ph n ánh cao nh t riêng có c a óc ng ự   i v  hi n th c

ộ ị ơ ở ự ễ khách quan trên c  s  th c ti n xã h i ­ l ch s ử.

ứ ượ ứ ể ậ ả ư ủ Ý th c không ph i là cái không th  nh n th c đ c nh  ch  nghĩa duy

ư ệ ầ ả ườ ư ườ tâm quan ni m, nh ng nó cũng không ph i cái t m th ng nh  ng i duy

ườ ự ả ấ ộ ỉ ậ ầ v t t m th ủ   ứ ng gán cho nó. Th c ch t, ý th c ch  là thu c tính ph n ánh c a

ấ ặ ộ ạ ệ ườ ỉ ậ m t d ng v t ch t đ c bi ộ t là b  óc ng i; nói cách khác, ch  có con ng ườ   i

ớ ườ ử ậ ế ệ ấ ộ ứ m i có ý th c. Loài ng ả ủ ị i xu t hi n là k t qu  c a l ch s  v n đ ng, phát

ế ớ ậ ủ ộ ủ ệ ể ấ ấ ườ tri n lâu dài c a th  gi i v t ch t. C u trúc hoàn thi n c a b  óc ng i là

ự ễ ấ ể ạ ộ ạ ộ ứ ậ ớ ờ   ề ả n n t ng v t ch t đ  ý th c ho t đ ng; cùng v i ho t đ ng th c ti n và đ i

ứ ự ẽ ẩ ạ ộ ộ ạ ố s ng xã h i phong phú t o đ ng l c m nh m  thúc đ y ý th c hình thành và

ủ ừ ể ộ ườ không ng ng phát tri n. Không có b  óc c a con ng ạ ộ   i, không có ho t đ ng

ự ứ ễ ể ặ ạ ộ ộ ư   th c ti n xã h i thì không th  có ý th c. Sáng t o là thu c tính đ c tr ng

ấ ủ ứ ủ ứ ứ ầ ấ ứ   ạ ả b n ch t nh t c a ý th c. S c sáng t o c a ý th c trong tinh th n và s c

ạ ủ ườ ề ả ư ự ễ ấ ỉ sáng t o c a con ng i trong th c ti n khác nhau v  b n ch t nh ng ch  là

ủ ữ ứ ể ệ ạ ẳ ạ ị ủ   ự nh ng bi u hi n khác nhau c a năng l c sáng t o, kh ng đ nh s c m nh c a

ườ ả ạ ế ớ ứ ậ con ng i trong nh n th c và c i t o th  gi i.

ế ấ ủ ứ c. K t c u c a ý th c

ế ố ấ ứ ư ề ồ Theo chi u ngang, ý th c bao g m các y u t ứ    c u thành nh  tri th c,

ế ố ơ ả ứ ề ả ố tình c m, ni m tin, lý trí, ý chí, trong đó tri th c là y u t c  b n, c t lõi.

ứ ủ ả ủ ế ậ ­ Tri th cứ  là k t qu  c a quá trình nh n th c c a con ng ườ ề ế ớ   i v  th  gi i

ự ệ ệ ữ ữ ộ hi n th c, làm tái hi n trong t ư ưở  t ậ ủ   ng nh ng thu c tính, nh ng quy lu t c a

ế ớ ấ ễ ạ ướ ứ ặ th  gi i  y và di n đ t chúng d ệ ố   ữ i hình th c ngôn ng  ho c các h  th ng

50

ề ấ ứ ư ứ ệ ộ ườ ký hi u khác. Tri th c có nhi u c p đ  khác nhau nh : tri th c thông th ng;

ố ớ ự ự ủ ứ ứ ọ ộ tri   th c khoa h c. Ngày nay, vai trò đ ng l c c a tri th c đ i v i s  phát

ể ế ộ ở ổ ậ tri n kinh t ­ xã h i tr  nên rõ ràng, n i b t.

ự ủ ộ ườ ệ ủ ­ Tình c mả  là s  tác đ ng c a con ng ớ   i trong quan h  c a mình v i

ự ạ ố ớ ả ả ộ th c t ặ   i xung quanh và đ i v i b n thân mình. Tình c m là m t hình thái đ c

ệ ủ ự ự ạ ệ ủ ả bi ả t c a s  ph n ánh th c t i; nó ph n ánh quan h  c a con ng ườ ố ớ   i đ i v i

ư ố ớ ế ớ ả ọ nhau, cũng nh  đ i v i th  gi ạ   i khách quan. Tình c m tham gia vào m i ho t

ườ ữ ộ ị ề ệ ọ ỉ ủ ộ đ ng c a con ng i và gi ạ    m t v  trí quan tr ng trong vi c đi u ch nh ho t

ườ ủ ộ ự ứ ể ả ủ ộ đ ng c a con ng ắ   i. Tình c m có th  mang tính ch  đ ng, ch a đ ng s c

ứ ự ư ở ụ ộ ự ắ ả ả   thái c m xúc tích c c, cũng nh  tr  thành th  đ ng, ch a đ ng s c thái c m

ự ự ữ ự ả ộ ộ xúc tiêu c c. Tình c m tích c c là m t trong nh ng đ ng l c nâng cao năng

ườ ứ ế ợ ớ ả ả ủ ự ố l c s ng c a con ng i. Tri th c k t h p v i c m xúc, tình c m hình thành

ự ế ề ế ộ ự ni m tin, nâng cao ý chí tích c c bi n thành hành đ ng th c t , phát huy

ượ ứ ủ ạ đ c s c m nh c a mình.

ể ượ ứ ả ạ ả ộ ­ Ý chí  là kh  năng huy đ ng s c m nh b n thân đ  v ữ   t qua nh ng

ự ụ ủ ệ ở ườ ể ả c n tr  trong quá trình th c hi n m c đích c a con ng i. Có th  coi ý chí là

ề ự ủ ườ ố ớ ể ề ề ỉ quy n l c c a con ng i đ i v i mình; nó đi u khi n, đi u ch nh hành vi đ ể

ụ ế ộ ự con ng ườ ướ i h ng đ n m c đích m t cách t giác; nó cho phép con ng ườ ự  i t

ế ự ề ủ ả ế ộ ki m ch , t làm ch  b n thân và quy t đoán trong hành đ ng theo quan

ủ ề ể đi m và ni m tin c a mình.

ế ố ạ ữ ằ ộ V.I.Lênin cho r ng: ý chí là m t trong nh ng y u t ệ   ự  t o nên s  nghi p

ủ ệ ạ ườ ấ ấ ộ cách m ng c a hàng tri u ng i trong cu c đ u tranh giai c p quy t li ế ệ   t

ả ả ằ nh m gi i phóng mình, gi ạ . i phóng nhân lo i

ọ ườ ế ố ư ự ứ ề Theo chi u d c, ng i ta chia thành các y u t nh  t ề    ý th c, ti m

ứ ứ th c, vô th c.

ộ ế ố ự ủ ứ ệ ấ ọ ồ ­ T  ý th c ứ là m t y u t ờ    quan tr ng c a ý th c, xu t hi n đ ng th i

ứ ế ằ ự ứ ứ ớ v i ý th c, cũng có ý ki n cho r ng t ả    ý th c cũng chính là ý th c. Khi ph n

ế ớ ườ ự ự ệ ánh th  gi i khách quan, con ng i đã t tách mình, t phân bi ố   t mình, đ i

ế ớ ớ ể ự ứ ậ ả ậ l p mình v i th  gi i đó đ  t nh n th c b n thân mình.v.v. con ng ườ   i ý

ứ ề ả ồ ạ ể ộ ư th c v  b n thân mình nh  là m t cá th  đang t n t ạ ộ i, đang ho t đ ng và có

ạ ứ ộ ị ự ứ ư t duy, có các hành vi đ o đ c và có v  trí trong xã h i ­ đó là t ự    ý th c. T  ý

ứ ả ỉ ự ứ ủ ự th c không ph i ch  là t ý th c c a cá nhân mà còn là t ứ ủ ả ộ    ý th c c a c  m t

ộ ề ị ộ ầ ủ ủ ủ ấ ộ ộ ớ xã h i, c a m t giai c p, c a m t t ng l p xã h i v  v  trí c a mình trong

51

ệ ả ề ấ ị ưở ợ ủ ệ ố h  th ng quan h  s n xu t xác đ nh, v  lý t ng và l ủ   i ích c a cá nhân, c a

ủ ấ ộ giai c p và c a xã h i.

ứ ủ ữ ậ ườ ề ơ ể ữ ạ Nh ng nh n th c c a con ng ề i v  c  th  mình, v  nh ng tr ng thái,

ủ ơ ể ộ ữ ơ ả ệ ạ ộ ự ậ s  v n đ ng và ho t đ ng c a c  th  đó gi vai trò c  b n trong vi c hình

ự ứ ườ ỉ ự ượ ả thành t ư  ý th c. Nh ng con ng i ch  t ứ  ý th c đ c b n thân mình thông

ữ ườ ự ễ ệ ớ qua quan h  v i nh ng ng i khác, trong quá trình th c ti n. Chính trong s ự

ạ ộ ự ế ễ ộ ỏ ườ ả ự giao ti p và ho t đ ng th c ti n xã h i đòi h i con ng i ph i t ý th c v ứ ề

ể ể ả ự ề ữ ỉ mình đ  hi u rõ b n thân và t ạ ộ  đi u ch nh mình ho t đ ng theo nh ng quy

ộ ề ữ ẩ ắ t c, nh ng tiêu chu n mà xã h i đ  ra.

ỉ ượ ự ứ ệ ố T  ý th c không ch  đ ộ   c hình thành thông qua các m i quan h  xã h i,

ị ủ ữ ấ ầ ậ mà còn thông qua nh ng giá tr  c a văn hoá v t ch t và văn hoá tinh th n do

ườ ạ chính con ng i t o ra.

ủ ể ứ ữ ề ượ ừ ướ ­ Ti m th c ứ  là nh ng tri th c mà ch  th  đã có đ c t tr ư c nh ng đã

ư ở ứ ủ ầ ằ ả ỹ ầ g n nh  tr  thành b n năng, thành k  năng n m trong t ng sâu c a ý th c, là

ướ ạ ủ ộ ứ ể ề ề ứ ý th c d ạ   i d ng ti m tàng. Ti m th c có th  ch  đ ng gây ra các ho t

ủ ể ứ ể ầ ậ ộ ộ đ ng tâm lý và nh n th c mà ch  th  không c n ki m soát chúng m t cách

ạ ộ ự ứ ề ế ả ọ tr c ti p. Ti m th c có vai trò quan tr ng trong c  ho t đ ng tâm lý hàng

ườ ư ọ ủ ngày c a con ng ả i và c  trong t duy khoa h c.

ệ ượ ộ ạ ộ ữ ế ­ Vô th cứ  là m t hi n t ả   ng tâm lý liên quan đ n nh ng ho t đ ng x y

ở ư ượ ứ ủ ể ặ ạ ườ ra ngoài ph m vi ki m soát c a ý th c ho c ch a đ c con ng ứ   i ý th c

ườ ứ ư ự ể ả ộ ộ ế đ n. Con ng ọ   i là m t th c th  xã h i có ý th c, nh ng không ph i m i

ườ ề ứ ượ ữ ủ ủ hành vi c a con ng i đ u ý th c đ ạ ộ c. Có nh ng ho t đ ng c a con ng ườ   i

ượ ỉ ạ ữ ứ ả ố không đ ữ   c ý th c ch  đ o: đó là nh ng hành vi b n năng, v n có và nh ng

ạ ượ ặ ặ ạ ề ầ ộ đ ng tác thành th o đ c l p đi l p l ở i nhi u l n và tr  thành thói quen t ự

ự ứ ự ủ ế ả ả ữ   ỉ ạ ộ đ ng x y ra c  khi không có s  ch  đ o tr c ti p c a ý th c. Đó là nh ng

ạ ộ ứ ứ ề ể ho t đ ng vô th c, chúng do vô th c đi u khi n.

ệ ề ạ ấ ­ V n đ  “trí tu  nhân t o”.

ệ ệ ữ ạ ọ ướ Ngày nay, khoa h c và công ngh  hi n đ i đã có nh ng b ể   c phát tri n

ẽ ả ữ ề ả ạ ạ ấ m nh m , s n xu t ra nhi u lo i máy móc không nh ng có kh  năng thay

ơ ắ ế ể ế ầ ộ ộ ộ th  lao đ ng c  b p, mà còn có th  thay th  cho m t ph n lao đ ng trí óc

ườ ệ ử ạ ẳ ườ ủ c a con ng i. Ch ng h n máy tính đi n t , “ng i máy thông minh”, “trí

ứ ệ ề ạ tu  nhân t o”. Song, đi u đó không có nghĩa là máy móc cũng có ý th c nh ư

ườ ệ ử ứ con ng i. Ý th c và máy tính đi n t ề ả    là hai quá trình khác nhau v  b n

52

ấ ườ ự ậ ộ ỉ ch t. “Ng ệ ố   i máy thông minh” th c ra ch  là m t quá trình v t lý. H  th ng

ượ ườ ậ ộ ố ỏ ủ thao tác c a nó đã đ c con ng ủ   i l p trình ph ng theo m t s  thao tác c a

ườ ế ấ ữ ậ ỹ ỉ ườ ư t duy con ng i. Máy móc ch  là nh ng k t c u k  thu t do con ng i sáng

ườ ự ể ộ ộ ộ ượ ạ t o ra. Còn con ng i là m t th c th  xã h i năng đ ng đ c hình thành

ủ ế ị ễ ử ế trong ti n trình l ch s  ti n hoá lâu dài c a gi ớ ự i t ộ   ự  nhiên và th c ti n xã h i.

ạ ạ ể ự ướ ạ ệ ả ầ Máy không th  sáng t o l i hi n th c d i d ng tinh th n trong b n thân nó.

ự ỉ ườ ự ứ ệ ượ Năng l c đó ch  có con ng ớ i có ý th c m i th c hi n đ ậ   c và qua đó l p

ạ ạ ự ự ệ ạ ả ự ệ trình cho máy móc th c hi n. S  ph n ánh sáng t o, tái t o l i hi n th c ch ỉ

ở ứ ủ ườ ớ ể ộ ộ có ý th c c a con ng ạ ộ   ự i v i tính cách là m t th c th  xã h i, ho t đ ng

ế ớ ứ ấ ậ ộ ả ạ c i t o th  gi ả i khách quan. Ý th c mang b n ch t xã h i. Do v y, dù máy

ạ ế ữ ệ ệ ể ượ móc có hi n đ i đ n đâu chăng n a cũng không th  hoàn thi n đ c nh  b ư ộ

óc con ng i. ườ

ố ấ ứ ệ ữ ậ 3. M i quan h  gi a v t ch t và ý th c

ể ủ ủ ủ ậ a. Quan đi m c a ch  nghĩa duy tâm và ch  nghĩa duy v t siêu hình

ố ớ ủ ứ ủ ầ ố ườ Đ i v i ch  nghĩa duy tâm, ý th c, tinh th n v n có c a con ng i đã

ỏ ườ ộ ự ượ ự ệ ị ừ ượ b  tr u t ng hoá, tách kh i con ng i hi n th c thành m t l c l ầ   ng th n

ồ ạ ứ ọ ệ ố ứ ấ bí, tiên thiên. H  coi ý th c là t n t i duy nh t, tuy t đ i, là tính th  nh t t ấ ừ

ấ ả ế ớ ậ ủ ệ ể ả ấ ỉ đó sinh ra t t c ; còn th  gi i v t ch t ch  là b n sao, bi u hi n khác c a ý

ự ế ứ ứ ứ ầ ầ th c tinh th n, là tính th  hai, do ý th c tinh th n sinh ra. Trên th c t , ch ủ

ơ ở ủ ủ ậ ọ nghĩa duy tâm là c  s  lý lu n c a tôn giáo, ch  nghĩa ngu dân. M i con

ườ ủ ề ẫ ở ườ ế ầ ớ đ ng mà ch  nghĩa duy tâm m  ra đ u d n con ng ọ   i đ n v i th n h c,

ườ ự ễ ế ườ ủ ậ ớ v i “đ ng sáng th ”. Trong th c ti n, ng i duy tâm ph  nh n tính khách

ườ ệ ố ủ ấ ộ quan, c ng đi u vai trò nhân t ấ    ch  quan, duy ý chí, hành đ ng b t ch p

ệ ề ậ đi u ki n, quy lu t khách quan.

ủ ậ ệ ố ế ố ậ ấ ỉ Ch  nghĩa duy v t siêu hình, tuy t đ i hoá y u t ấ    v t ch t, ch  nh n

ủ ậ ế ị ứ ứ ề ấ ạ ộ m nh m t chi u vai trò c a v t ch t sinh ra ý th c, quy t đ nh ý th c, ph ủ

ộ ậ ươ ậ ố ủ ấ ượ ộ nh n tính đ c l p t ứ ng đ i c a ý th c, không th y đ c tính năng đ ng,

ạ ộ ả ạ ủ ự ứ ễ ạ ớ ệ   sáng t o, vai trò to l n c a ý th c trong ho t đ ng th c ti n c i t o hi n

ự ề ắ ầ ạ ậ ọ ở   th c khách quan. Do v y, h  đã ph m nhi u sai l m có tính nguyên t c b i

ụ ộ ủ ộ ờ thái đ  “khách quan ch  nghĩa”, th  đ ng, ỷ ạ  l i, trông ch  không đem l ạ   i

ự ễ ạ ộ ệ ả hi u qu  trong ho t đ ng th c ti n.

ậ ệ ủ ủ ứ ể b. Quan đi m c a ch  nghĩa duy v t bi n ch ng

ườ ố ữ ứ ệ ắ ậ Kiên trì đ ng l i duy v t, n m v ng phép bi n ch ng, luôn theo sát và

53

ấ ủ ọ ự ữ ự ờ ớ ị k p th i khái quát nh ng thành t u m i nh t c a khoa h c t nhiên, các nhà

ể ủ ụ ượ ủ ắ ữ ầ kinh đi n c a ch  nghĩa Mác ­ Lênin đã kh c ph c đ ạ   c nh ng sai l m, h n

ế ủ ữ ệ ể ch  c a các quan ni m duy tâm, siêu hình và nêu lên nh ng quan đi m khoa

ề ặ ắ ế ọ ấ ủ ọ h c, khái quát đúng đ n v  m t tri ự ớ t h c hai lĩnh v c l n nh t c a th  gi ế ớ   i

ệ ữ ứ ậ ấ ố là v t ch t, ý th c và m i quan h  gi a chúng.

ể ế ọ ấ ố ứ ậ v t ch t và ý th c có m i quan Theo quan đi m tri t h c Mác ­ Lênin,

ế ị ứ ứ ứ ấ ậ ộ ệ ệ h  bi n ch ng, trong đó v t ch t quy t đ nh ý th c, còn ý th c tác đ ng tích

ở ạ ậ ấ ự c c tr  l i v t ch t.

ế ị ậ ấ ứ . * V t ch t quy t đ nh ý th c

ấ ố ớ ế ị ượ ể ệ ủ ậ Vai trò quy t đ nh c a v t ch t đ i v i ý th c ứ  đ ấ   c th  hi n trên m y

ạ khía c nh sau:

ố ủ ế ị ứ ậ ấ ồ Th  nh t, ứ ấ  v t ch t quy t đ nh ngu n g c c a ý th c.

ọ ự ự ủ ứ ệ ạ Các thành t u c a khoa h c t nhiên hi n đ i đã ch ng minh đ ượ   c

ướ ườ ậ ấ ướ ứ ằ r ng, gi ớ ự i t nhiên có tr c con ng i; v t ch t là cái có tr c, còn ý th c là

ứ ứ ứ ậ ấ ấ ậ ấ ồ   cái có sau; v t ch t là tính th  nh t, còn ý th c là tính th  hai. V t ch t t n

ộ ậ ứ ứ ớ ộ ố ồ ạ t i khách quan, đ c l p v i ý th c và là ngu n g c sinh ra ý th c. B  óc

ườ ộ ạ ậ ấ ổ ứ ấ ả ơ ng i là m t d ng v t ch t có t ch c cao nh t, là c  quan ph n ánh đ ể

ứ ồ ạ ụ ầ ộ ứ hình thành ý th c. Ý th c t n t ạ ộ i ph  thu c vào ho t đ ng th n kinh c a b ủ ộ

ự ậ ủ ệ ả ộ ự não trong quá trình ph n ánh hi n th c khách quan. S  v n đ ng c a th ế

ớ ậ ế ố ế ị ự ậ ấ ư gi ấ i v t ch t là y u t ờ ủ  quy t đ nh s  ra đ i c a cái v t ch t có t duy là b ộ

óc ng i.ườ

ế ị ứ ủ ậ ấ ộ ứ Th  hai, v t ch t quy t đ nh n i dung c a ý th c.

ứ ướ ấ ỳ ứ ề ả Ý th c d ệ   i b t k  hình th c nào, suy cho cùng, đ u là ph n ánh hi n

ự ủ ứ ế ẳ ộ ả ủ   th c khách quan. Ý th c mà trong n i dung c a nó ch ng qua là k t qu  c a

ự ệ ầ ả ườ ự s  ph n ánh hi n th c khách quan vào trong đ u óc con ng i. Hay nói cách

ế ớ ự ậ ữ ệ ậ ộ khác, có th  gi ể i hi n th c v n đ ng, phát tri n theo nh ng quy lu t khách

ượ ứ ứ ủ ả ộ ủ quan c a nó, đ ớ c ph n ánh vào ý th c m i có n i dung c a ý th c.

ấ ủ ế ị ứ ả ấ ậ Th  ba,ứ v t ch t quy t đ nh b n ch t c a ý th c.

ả ả ạ ờ ộ ấ   Ph n ánh và sáng t o là hai thu c tính không tách r i trong b n ch t

ứ ư ủ ả ườ ươ ự ủ c a ý th c. Nh ng s  ph n ánh c a con ng ả i không ph i là “soi g ng”,

ụ ả ư ả ậ ả ặ ự   “ch p  nh” ho c là “ph n ánh tâm lý” nh  con v t mà là ph n ánh tích c c,

ự ễ ủ ậ ạ ớ ự t giác, sáng t o thông qua th c ti n. Khác v i ch  nghĩa duy v t cũ, xem xét

ế ớ ậ ự ậ ệ ượ ữ ư ấ ủ ả th  gi i v t ch t nh  là nh ng s  v t, hi n t ng c m tính, ch  nghĩa duy

54

ế ớ ậ ế ớ ủ ứ ệ ườ ậ v t bi n ch ng xem xét th  gi ấ i v t ch t là th  gi i c a con ng ạ   i ho t

ạ ộ ự ự ễ ế ễ ấ ả ậ ộ đ ng th c ti n. Chính th c ti n là ho t đ ng v t ch t có tính c i bi n th ế

ớ ủ ườ ơ ở ể ứ ể gi i c a con ng ứ   i ­ là c  s  đ  hình thành, phát tri n ý th c, trong đó ý th c

ườ ừ ừ ể ạ ả ạ ả ủ c a con ng i v a ph n ánh, v a sáng t o, ph n ánh đ  sáng t o và sáng

ả ạ t o trong ph n ánh.

ể ủ ế ị ứ ậ ấ ộ ự ậ Th  tứ ư, v t ch t quy t đ nh s  v n đ ng, phát tri n c a ý th c.

ọ ự ồ ạ ủ ứ ể ề ề ắ ớ M i s  t n t ế   i, phát tri n c a ý th c đ u g n li n v i quá trình bi n

ứ ả ấ ậ ấ ộ ớ ổ ổ ủ ậ đ i c a v t ch t; v t ch t thay đ i thì s m hay mu n, ý th c cũng ph i thay

ườ ậ ộ ổ đ i theo. Con ng ộ i ­ m t sinh v t có tính xã h i ngày càng phát tri n c  th ể ả ể

ủ ứ ứ ả ấ ầ ộ ch t và tinh th n, thì dĩ nhiên ý th c ­ m t hình th c ph n ánh c a óc ng ườ   i

ả ề ộ ờ ố ủ ứ ể ả cũng phát tri n c  v  n i dung và hình th c ph n ánh c a nó. Đ i s ng xã

ứ ể ọ ộ h i ngày càng văn minh và khoa h c ngày càng phát tri n đã ch ng minh

ề đi u đó.

ộ ậ ươ ứ ở ạ ậ ấ ố ộ * Ý th c có tính đ c l p t ng đ i và tác đ ng tr  l i v t ch t.

ề ượ ể ệ ạ Đi u này đ ữ c th  hi n trên nh ng khía c nh sau:

ộ ậ ươ ứ ể ệ ở ố ủ ứ Th  nh t ấ , tính đ c l p t ng đ i c a ý th c th  hi n ch ỗ, ý th c làứ

ế ớ ậ ầ ả ấ ườ ấ ậ ự s  ph n ánh th  gi i v t ch t vào trong đ u óc con ng i, do v t ch t sinh

ậ ậ ờ ố ư ứ ờ ộ ra, nh ng khi đã ra đ i thì ý th c có “đ i s ng” riêng, có quy lu t v n đ ng,

ể ệ ứ ấ ậ ộ ộ phát tri n riêng, không l ộ    thu c m t cách máy móc vào v t ch t. Ý th c m t

ộ ậ ươ ờ ở ạ ố ộ ế ớ ậ khi ra đ i thì có tính đ c l p t ng đ i, tác đ ng tr  l i th  gi i v t ch t. ấ Ý

ứ ự ư ể ệ ậ ổ ớ th c có th  thay đ i nhanh, ch m, đi song hành so v i hi n th c, nh ng nhìn

ườ ớ ự ế ổ ủ ế ớ ậ ấ ậ ổ chung nó th ng thay đ i ch m so v i s  bi n đ i c a th  gi i v t ch t.

ứ ố ớ ậ ự ủ ấ ả ộ ứ Th  hai ạ   , S  tác đ ng c a ý th c đ i v i v t ch t ph i thông qua ho t

ủ ự ườ ứ ự ể ọ ễ ộ đ ng th c ti n c a con ng i. Nh ễ ờ h at đông th c ti n, ý th c có th  làm

ữ ề ệ ế ậ ấ ạ ậ ả ổ bi n đ i nh ng đi u ki n, hoàn c nh v t ch t, th m chí còn t o ra “thiên

ứ ụ ủ ụ ố ộ ườ ự ả nhiên th  hai” ph c v  cho cu c s ng c a con ng i. Còn t b n thân ý

ể ế ổ ượ ứ ệ ườ ự ữ th c thì không th  bi n đ i đ c hi n th c. ự Con ng i d a trên nh ng tri

ứ ề ế ớ ể ế ữ ừ th c v  th  gi i khách quan, hi u bi ậ t nh ng quy lu t khách quan, t đó đ ề

ụ ươ ướ ể ự ế ệ ra m c tiêu, ph ng h ệ   ng, bi n pháp và ý chí quy t tâm đ  th c hi n

ợ ụ ặ ị ệ ứ ế ạ ắ th ng l i m c tiêu đã xác đ nh. Đ c bi ộ   ộ t là ý th c ti n b , cách m ng m t

ự ượ ậ ầ ấ ậ ộ khi thâm nh p vào qu n chúng nhân dân – l c l ng v t ch t xã h i, thì có

ủ ự ể ấ ớ ố vai trò r t to l n. “Vũ khí c a s  phê phán c  nhiên không th  thay th  đ ế ượ   c

ự ượ ổ ằ ậ ấ ỉ ủ ự s  phê phán c a vũ khí, l c l ự   ể ị ng v t ch t ch  có th  b  đánh đ  b ng l c

55

ẽ ở ự ượ ư ấ ậ ậ ộ ượ l ậ ng v t ch t; nh ng lý lu n cũng s  tr  thành l c l ấ ng v t ch t, m t khi

25.

ậ ầ nó thâm nh p vào qu n chúng”

ể ệ ở ủ ứ ạ ộ ỉ ạ ỗ Th  baứ , vai trò c a ý th c th  hi n ch  nó ch  đ o ho t đ ng, hành

ườ ạ ộ ế ị ủ ể ủ ộ đ ng c a con ng i; nó có th  quy t đ nh làm cho ho t đ ng c a con ng ườ   i

ự ệ ả đúng hay sai, thành công hay th t b i ứ   ấ ạ . Khi ph n ánh đúng hi n th c, ý th c

ể ự ự ể ệ ộ có th  d  báo, tiên đoán m t cách chính xác cho hi n th c, có th  hình thành

ữ ậ ị ướ ậ ắ ượ ư nên nh ng lý lu n đ nh h ữ ng đúng đ n và nh ng lý lu n này đ c đ a vào

ọ ề ẽ ầ ầ ộ ạ   ổ qu n chúng s  góp ph n đ ng viên, c  vũ, khai thác m i ti m năng sáng t o,

ấ ượ ứ ạ ậ ấ ừ t đó s c m nh v t ch t đ c nhân lên g p b i. ộ Ng ượ ạ c l ứ i, ý th c có th ể

ự ự ệ ạ ạ ả ộ tác đ ng tiêu c c khi nó ph n ánh sai l c, xuyên t c hi n th c.

ủ ứ ể ộ ớ   Th  tứ ư, xã h i càng phát tri n thì vai trò c a ý th c ngày càng to l n,

ờ ạ ờ ạ ấ ế ứ nh t là trong th i đ i ngày nay, th i đ i thông tin, kinh t ờ ạ    tri th c, th i đ i

ệ ệ ứ ạ ọ ộ ủ c a cu c cách m ng khoa h c và công ngh  hi n đ i ạ , khi mà tri th c khoa

ọ ở ự ượ ố ả ự ế ả ấ h c đã tr thành l c l ầ   ng s n xu t tr c ti p. Trong b i c nh toàn c u

ủ ư ưở ứ ủ ọ hóa, vai trò c a tri th c khoa h c, c a t t ng chính tr , t ị ư ưở  t ng nhân văn

ế ứ ọ là h t s c quan tr ng.

ạ ủ ư ứ ặ ấ ộ ớ Tính năng đ ng, sáng t o c a ý th c m c dù r t to l n, nh ng nó không

ể ượ ề ậ ữ ủ ề ấ ị ị th  v ả ự   t quá tính quy đ nh c a nh ng ti n đ  v t ch t đã xác đ nh, ph i d a

ủ ể ủ ủ ự ệ ề ạ   vào các đi u ki n khách quan và năng l c ch  quan c a các ch  th  ho t

ẽ ạ ơ ủ ủ ế ề ộ đ ng. N u quên đi u đó chúng ta s  l i r i vào vũng bùn c a ch  nghĩa ch ủ

ư ấ ỏ quan, duy tâm, duy ý chí, phiêu l u và t ấ ạ   t nhiên không tránh kh i th t b i

ự ễ ạ ộ trong ho t đ ng th c ti n.

ươ ậ Ý nghĩa ph ng pháp lu n

ế ợ ủ ọ ộ ­ Tôn tr ng tính khách quan k t h p phát huy tính năng đ ng ch  quan .

ủ ươ ự ứ ễ ậ ọ ườ ạ ộ Trong nh n th c và ho t đ ng th c ti n, m i ch  tr ng, đ ng l ố   i,

ụ ề ấ ả ạ ế k  ho ch, m c tiêu, chúng ta đ u ph i xu t phát t ừ ự ế  th c t khách quan, t ừ

ề ậ ữ ệ ề ề ả ấ ọ ộ ệ nh ng đi u ki n, ti n đ  v t ch t hi n có. Ph i tôn tr ng và hành đ ng theo

ư ậ ế ậ ẽ ả qui lu t khách quan, n u không làm nh  v y, chúng ta ị     s  ph i gánh ch u

ữ ậ ạ ườ ệ ượ ả nh ng h u qu  tai h i khôn l ng. N ứ ự ậ ậ h n th c s  v t hi n t ả ng ph i chân

ố ượ ự ặ ắ ồ ượ th c, đúng đ n, trách tô h ng ho c bôi đen đ i t ng, không đ c gán cho

ạ ộ ủ ươ ệ ố ượ đ i t ng cái mà nó không có. Văn ki n Đ i h i XII ch  tr ả ng ph i nhìn

ậ

25 C.Mác và Ph.Ăngghen (1995), Toàn t p, t. 1, Sđd.

tr. 580.

ự ậ ự ậ ự ậ ẳ ả th ng vào s  th t, ph n ánh đúng s  th t, đánh giá đúng s  th t, nói rõ s ự

56

ả ạ ự ậ ệ ượ ứ ậ ậ ấ ừ ả th t. Nh n th c, c i t o s  v t hi n t ng, nhìn chung, ph i xu t t chính

ự ậ ệ ượ ữ ệ ộ ớ ố ả b n thân s  v t hi n t ng đó v i nh ng thu c tính, m i liên h  bên trong

ủ ủ ủ ủ ệ ầ ả ố   v n có c a nó. C n ph i tránh ch  nghĩa ch  quan, b nh ch  quan duy ý chí;

ậ ầ ủ ườ ự ụ ủ ủ ch  nghĩa duy v t t m th ng, ch  nghĩa th c d ng, ch  nghĩa khách quan.

ạ ủ ứ ả ộ Ph i phát huy tính năng đ ng sáng t o c a ý th c, phát huy vai trò nhân

ườ ộ ụ ộ ủ ồ ố t con ng ố i, ch ng t ư ưở  t ng, thái đ  th  đ ng, ỷ ạ  l ờ ả i, ng i ch , b o th , trì

ủ ứ ệ ế ả ạ ọ ọ tr , thi u tính sáng t o; ph i coi tr ng vai trò c a ý th c, coi tr ng công tác

ụ ư ưở ụ ủ ậ ọ ư ưở t  t ng và giáo d c t t ng, coi tr ng giáo d c lý lu n ch  nghĩa Mác ­

ụ ả ồ ồ ờ Lênin và t ư ưở  t ng H  Chí Minh. Đ ng th i, ph i giáo d c và nâng cao trình

ố ồ ưỡ ủ ứ ệ ạ ọ ộ đ  tri th c khoa h c, c ng c , b i d ng nhi t tình, ý chí cách m ng cho cán

ệ ề ề ấ ộ ả b , đ ng viên và nhân dân nói chung, nh t là trong đi u ki n n n văn minh

ệ ế ứ ệ ầ ọ ữ trí tu , kinh t ệ  tri th c, toàn c u hoá hi n nay; coi tr ng vi c gi gìn, rèn

ự ố ấ ạ ộ ả ứ ệ ả ả ẩ ấ   luy n ph m ch t đ o đ c cho cán b , đ ng viên, b o đ m s  th ng nh t

ữ ệ ứ ạ ọ gi a nhi t tình cách m ng và tri th c khoa h c.

ể ự ế ợ ệ ắ ọ Đ  th c hi n nguyên t c tôn tr ng tính khách quan k t h p phát huy

ộ ứ ả ả ủ tính năng đ ng ch  quan, chúng ta ậ còn  ph i nh n th c và gi ế i quy t đúng

ệ ợ ả ế ế ợ ợ ợ ắ đ n các quan h  l i ích, ph i bi t k t h p hài hòa l i ích cá nhân, l ậ   i ích t p

ể ợ ộ ậ ự ả ộ ơ ộ th , l i ích xã h i; ph i có đ ng c  trong sáng, thái đ  th t s  khách quan,

ụ ợ ọ ứ ủ ậ ộ khoa h c, không v  l i trong nh n th c và hành đ ng c a mình.

Ứ Ậ Ệ II. PHÉP BI N CH NG DUY V T

ệ ứ ứ ạ ậ ệ 1. Hai lo i hình bi n ch ng và phép bi n ch ng duy v t

ứ ủ ệ ệ ứ a. Bi n ch ng khách quan và bi n ch ng ch  quan

ệ ệ ể ươ ữ ­ Khái ni m bi n ch ng ứ  là quan đi m, ph ng pháp: Xem xét nh ng s ự

ủ ữ ả ệ ố ậ v t và nh ng ph n ánh c a chúng trong t ư ưở  t ng trong m i quan h  qua l ạ   i

ự ậ ự ự ủ ộ ộ ẫ l n nhau c a chúng, trong s  ràng bu c, s  v n đ ng, s  phát sinh và tiêu

ủ vong c a chúng

ứ ệ ệ ệ ể ­ Khái ni m bi n ch ng khách quan ỉ ệ    là khái ni m dùng đ  ch  bi n

ế ớ ồ ạ ủ ứ ứ ớ ả ch ng c a b n thân th  gi i t n t ộ ậ i khách quan, đ c l p v i ý th c con

ng i.ườ

ứ ủ ệ ể ệ ­ Khái ni mệ   bi n ch ng ch  quan ỉ ệ     là khái ni m dùng đ  ch  bi n

ủ ự ố ứ ứ ứ ữ ệ ệ ấ ch ng c a s  th ng nh t gi a lôgíc (bi n ch ng), phép bi n ch ng và lý

ứ ậ ậ ư ứ ứ ủ ệ ệ lu n nh n th c, là t duy bi n ch ng và bi n ch ng c a chính quá trình

ự ệ ả ộ ườ ở ậ ệ ph n ánh hi n th c khách quan vào b  óc con ng ứ   i. B i v y, bi n ch ng

57

ế ớ ủ ả ộ ả ặ ch  quan m t m t ph n  ánh th  gi ặ i khách quan, m t khác ph n ánh

ậ ủ ư ữ ứ ệ nh ng quy lu t c a t duy bi n ch ng.

ứ ệ ệ ậ b. Khái ni m phép bi n ch ng duy v t

ộ ị ư ố   C.Mác,  Ph.Ăngghen  và V.I. Lênin không đ a ra m t đ nh nghĩa th ng

ủ ứ ề ệ ậ ẩ ấ nh t nào v  phép bi n ch ng duy v t, mà trong các tác ph m c a các ông có

ứ ề ệ ề ậ ị ẩ   nhi u đ nh nghĩa khác nhau v  phép bi n ch ng duy v t. Trong tác ph m

ố ề ậ ị Ch ng Đuyrinh ệ   , khi bàn v  các quy lu t, Ph.Ăngghen đ nh nghĩa “phép bi n

ổ ế ứ ữ ề ậ ẳ ỉ ọ ch ng ch ng qua ch  là môn khoa h c v  nh ng quy lu t ph  bi n c a s ủ ự

ủ ự ể ộ ủ ộ ườ ự ậ v n đ ng và s  phát tri n c a t nhiên, c a xã h i loài ng i và c a t ủ ư

ủ ế ứ ệ ộ ị ỉ ủ duy”26. Khi ch  ra n i dung ch  y u c a phép bi n ch ng, Ph.Ăngghen đ nh

ổ ế ứ ữ ệ ệ ọ ề ự nghĩa “Phép bi n ch ng là khoa h c v  s  liên h  ph  bi n” có “Nh ng quy

ủ ế ể ậ ượ ậ ẫ ự ấ ự lu t ch  y u: s  chuy n hóa l ủ   ng thành ch t, ­ s  xâm nh p l n nhau c a

ố ự ự ể ẫ ừ ẫ các mâu thu n đ i c c và s  chuy n hóa t ẫ    mâu thu n này sang mâu thu n

ẫ ớ ự ộ ự ể ằ ẫ khác khi mâu thu n đó lên t ặ   i c c đ , ­ s  phát tri n b ng mâu thu n ho c

ủ ị ủ ị ủ ể ph  đ nh c a ph  đ nh, ­ phát tri n theo hình xoáy trôn  c” ố 27.

ế ề ự ứ ứ ệ ọ ị V.I. Lênin đ nh nghĩa “Phép bi n ch ng, t c là h c thuy t v  s  phát

ướ ứ ế ệ ấ ắ ấ ị ể tri n, d ọ   i hình th c hoàn b  nh t, sâu s c nh t và không phi n di n, h c

ươ ứ ủ ố ủ ậ ườ ậ ế ề thuy t v  tính t ng đ i c a nh n th c c a con ng ả   ứ i, nh n th c này ph n

ừ ể ậ ấ ế ố ủ ánh v t ch t luôn phát tri n không ng ng” ề 28; khi bàn v  các y u t c a phép

ể ị ắ ắ ứ ư ệ ị bi n ch ng, ông đ a ra đ nh nghĩa, “Có th  đ nh nghĩa v n t ệ   t phép bi n

ế ề ự ố ặ ố ậ ư ế ứ ọ ắ   ấ ủ ch ng là h c thuy t v  s  th ng nh t c a các m t đ i l p. Nh  th  là n m

ượ ứ ủ ệ ề ả ạ ỏ đ ữ   ư c h t nhân c a phép bi n ch ng, nh ng đi u đó đòi h i ph i có nh ng

29.

ộ ự ể ự ả s  gi i thích và m t s  phát tri n thêm”

ề ặ ứ ể ệ ậ ừ ự ố V  đ c đi m, phép bi n ch ng duy v t hình thành t ấ    s  th ng nh t

ế ớ ậ ươ ứ ữ ậ ữ ơ ữ h u c  gi a th  gi i quan duy v t và ph ệ ng pháp lu n bi n ch ng; gi a lý

ứ ứ ệ ậ ạ ậ ậ ỗ ủ   lu n nh n th c và lôgíc bi n ch ng; m i nguyên lý, quy lu t, ph m trù c a

ứ ệ ề ượ ả ơ ở ọ ượ phép bi n ch ng đ u đ ậ c lu n gi i trên c  s  khoa h c và đ ứ   c ch ng

ậ

26 C.Mác và Ph.Ăngghen (2004), Toàn t p, t. 20

, Sđd. tr. 201.

ậ

27 C.Mác và Ph.Ăngghen (2004), Toàn t p, t. 20

, Sđd. tr. 455.

ậ

ộ

ị

28 V.I. Lênin (2005), Các Mác, Toàn t p, t. 23,

ố  Nxb. Chính tr  qu c gia, Hà N i. tr.53.

ậ

ố

ộ

ị

ế ọ , Toàn t p, t. 29,

t h c

29 V.I. Lênin (2005), Bút ký tri

Nxb. Chính tr  qu c gia, Hà N i. tr. 240.

ể ủ ộ ự ọ ự ằ ướ minh b ng toàn b  s  phát tri n c a khoa h c t nhiên tr c đó.

58

ế ừ ứ ể ệ ề ệ   ậ V  vai trò, phép bi n ch ng duy v t đã k  th a và phát tri n phép bi n

ế ự ứ ạ ươ ậ ứ ch ng t ừ ự  t phát đ n t giác, t o ra ch c năng ph ng pháp lu n chung

ấ ị ướ ệ ề ắ ươ ứ nh t, giúp đ nh h ng vi c đ  ra các nguyên t c t ạ ộ   ng  ng trong ho t đ ng

ứ ư ứ ự ễ ậ ộ ệ ả ọ nh n th c và th c ti n và là m t hình th c t ấ    duy hi u qu  quan tr ng nh t

ể ọ ở ớ ạ ươ ả ỉ ố ớ đ i v i khoa h c, b i ch  có nó m i có th  đem l i ph ng pháp gi i thích

ế ớ ữ ễ ả ữ ố ể nh ng quá trình phát tri n di n ra trong th  gi i, gi i thích nh ng m i quan

ữ ướ ộ ừ ứ ự ự ệ h  chung, nh ng b c quá đ  t lĩnh v c nghiên c u này sang lĩnh v c khác.

ố ượ ứ ệ ạ ậ Đ i t ng nghiên c u c a p ứ ủ hép bi n ch ng duy v t là tr ng thái t n t ồ ạ   i

ấ ủ ự ậ ổ ế ệ ượ ậ ế ớ có tính quy lu t ph  bi n nh t c a s  v t, hi n t ng trong th  gi ấ i. V n đ ề

ỏ ự ậ ể ệ ệ ượ ả ả này th  hi n trong các câu h i: s  v t, hi n t ng quanh ta và c  b n thân ta

ệ ạ ạ ể ẫ ị ồ ạ t n t i trong tr ng thái liên h  qua l i, quy đ nh, chuy n hóa l n nhau và luôn

ứ ể ạ ậ ộ ờ ậ v n đ ng, phát tri n hay trong tr ng thái tách r i, cô l p nhau và đ ng im,

ể ả ờ ể ậ ộ ứ ệ ỏ không v n đ ng, phát tri n?... Đ  tr  l i câu h i trên, phép bi n ch ng duy

ư ạ ặ ồ ộ ậ v t đã đ a ra n i dung g m hai nguyên lý, sáu c p ph m trù và ba quy lu t c ậ ơ

b n. ả

ủ ứ ộ ệ ậ 2. N i dung c a phép bi n ch ng duy v t

ứ ủ ệ ậ a. Hai nguyên lý c a phép bi n ch ng duy v t

ề ố ệ ổ ế * Nguyên lý v  m i liên h  ph  bi n

ế ọ ỉ ự ể ị Khái ni mệ ệ ­ Khái ni m liên h ạ ệ: là ph m trù tri t h c dùng đ   ch  s  quy đ nh, s ự

ộ ạ ự ậ ệ ượ ữ ự ể ẫ tác đ ng qua l i, s  chuy n hóa l n nhau gi a các s  v t, hi n t ng hay

ộ ự ủ ặ ủ ệ ượ ữ ộ ế ớ gi a các m t c a m t s , c a m t hi n t ng trong th  gi i.

ố ạ ộ ế ọ ỉ ­ Khái ni m mệ i liên h ệ là m t ph m trù tri ố   ể t h c dùng đ  ch  các m i

ộ ươ ả ỗ ưở ữ ẫ ràng bu c t ị ng h , quy đ nh và  nh h ng l n nhau gi a các y u t ế ố ộ , b

ộ ố ượ ậ ố ượ ặ ớ ph n trong m t đ i t ữ ng ho c gi a các đ i t ng v i nhau.

ể ỉ ọ ự ậ ổ ế ệ ố ệ M i liên h  ph  bi n là khái ni m dùng đ  ch  m i s  v t, hi n t ệ ượ   ng

ế ớ ả ự ộ ư ạ trong th  gi i (c  t nhiên, xã h i và t ư    duy) dù đa d ng, phong phú, nh ng

ự ậ ệ ớ ệ ượ ằ ố ị ự ề ề đ u n m trong m i liên h  v i các s  v t, hi n t ng khác; đ u ch u s  chi

ả ố ưở ự ậ ệ ượ ủ ộ ph i, tác đ ng  nh h ng c a các s  v t, hi n t ữ   ng khác. Trong đó nh ng

ệ ồ ạ ở ọ ự ậ ổ ế ữ ệ ấ ố ố m i liên h  ph  bi n nh t là nh ng m i liên h  t n t ệ    m i s  v t hi n i

ế ớ ủ ộ ố ượ ứ ủ ứ ệ ượ t ng c a th  gi i, nó thu c đ i t ng nghiên c u c a phép bi n ch ng. Đó

ặ ố ậ ệ ữ ố ượ ấ ị là các m i liên h  gi a các m t đ i l p, l ẳ ng và ch t, kh ng đ nh và ph ủ

ệ ượ ấ ả ị đ nh, cái chung và cái riêng, b n ch t và hi n t ng,...

59

ấ ủ

ọ ự ậ ủ ố ố ệ ổ ế . ố Tính ch t c a m i liên h  ph  bi n ệ   ệ ­ Tính khách quan:  Các m i liên h  là v n có c a m i s  v t, hi n

ứ ủ ụ ượ t ộ ng; nó không ph  thu c vào ý th c c a con ng ườ   i.

ệ ể ệ ở ủ ỗ ấ ỳ ơ ­  Tính ph  bi n ố ổ ế   c a các m i liên h  th  hi n ch , b t k  n i đâu,

ự ộ ư ệ ề ố trong t nhiên, trong xã h i và trong t duy đ u có vô vàn các m i liên h  đa

ữ ữ ự ậ ể ộ ị ạ d ng, chúng gi nh ng vai trò, v  trí khác nhau trong s  v n đ ng, chuy n hóa

ệ ượ ệ ố ạ ể ị ự ậ ủ c a các s  v t, hi n t ng. M i liên h  qua l ẫ   i, quy đ nh, chuy n hóa l n

ữ ễ ở ọ ự ậ ệ ượ ự ộ ư nhau không nh ng di n ra m i s  v t, hi n t ng t nhiên, xã h i, t duy,

ế ố ữ ễ ặ ỗ ự ậ ủ mà còn di n ra gi a các m t, các y u t ệ   , các quá trình c a m i s  v t, hi n

ượ t ng.

ạ ệ ể ự ậ ủ ệ ố ­ Tính đa d ng, phong phú c a m i liên h  bi u hi n: S  v t khác nhau,

ệ ượ ờ hi n t ể   ng khác nhau, không gian khác nhau, th i gian khac snhau thì bi u

ệ ệ ố hi n m i liên h  khác nhau.

ư ệ ể ả ấ ạ ố ộ ỳ Đ  phân lo i các m i liên h  nh  trên, ph i tu  thu c vào tính ch t và

ủ ừ ố ệ ệ ố ố vai trò c a t ng m i liên h ệ: M i liên h  bên trong, m i liên h  bên ngoài,

ố ệ ố ệ ủ ế ệ ệ ậ ạ m i li n h  ch  y u, m i li n h  th  y u.. ệ ứ ế   Tuy v y, vi c phân lo i này

ỉ ươ ệ ủ ố ượ ố ở cũng ch  mang tính t ố ng đ i, b i vì các m i liên h  c a các đ i t ấ   ng là r t

ứ ạ ỏ ấ ả ệ ố ọ ể ph c t p, không th  tách chúng kh i t t c  các m i liên h  khác. M i liên

ầ ượ ự ế ụ ể ứ ể ổ ệ h  còn c n đ c nghiên c u c  th  trong s  bi n đ i và phát tri n c  th ụ ể

ủ c a chúng.

ươ ậ Ý nghĩa ph ng pháp lu n

ổ ế ề ố ừ ộ ủ ệ ệ ứ   T  n i dung c a nguyên lý v  m i liên h  ph  bi n, phép bi n ch ng

ố ớ ữ ầ ớ ắ khái quát thành  nguyên t c toàn di n ệ   v i nh ng yêu c u đ i v i ch  th ủ ể

ự ễ ạ ộ ứ ư ậ ho t đ ng nh n th c và th c ti n nh  sau .

ố ượ ứ ụ ể ầ ặ ­ Th  nh t ứ ấ , khi nghiên c u, xem xét đ i t ng c  th , c n đ t nó trong

ấ ủ ấ ả ể ố ế ố ậ ặ ộ ỉ ch nh th  th ng nh t c a t t c  các m t, các b  ph n, các y u t ộ   , các thu c

ệ ủ ể ố ỉ tính, các m i liên h  c a ch nh th  đó.

ủ ể ả ượ ặ ố ứ ­ Th  hai , ch  th  ph i rút ra đ c các m t, các m i liên h  t ệ ấ ế   t y u

ố ượ ấ ữ ự ố ứ ậ ủ c a đ i t ng đó và nh n th c chúng trong s  th ng nh t h u c  n i t ơ ộ ạ   i,

ư ậ ứ ể ả ậ ớ ỉ ượ ầ ở b i ch  có nh  v y, nh n th c m i có th  ph n ánh đ c đ y đ  s  t n t ủ ự ồ ạ   i

ệ ệ ề ề ớ ộ ố ộ khách quan v i nhi u thu c tính, nhi u m i liên h , quan h  và tác đ ng qua

ạ ủ ố ượ l i c a đ i t ng.

60

ố ượ ầ ố ­ Th  baứ , c n xem xét đ i t ng này trong m i liên h  v i đ i t ệ ớ ố ượ   ng

ườ ặ ủ ể ả ệ ố ớ khác và v i môi tr ng xung quanh, k  c  các m t c a các m i liên h  trung

ứ ầ ấ ị ế ờ gian, gián ti p; trong không gian, th i gian nh t đ nh, t c c n nghiên c u c ứ ả

ệ ủ ố ượ ữ ố ệ ạ ứ nh ng m i liên h  c a đ i t ng trong quá kh , hi n t i và phán đoán c ả

ươ t ủ ng lai c a nó.

ế ể ể ệ ệ ớ ộ   ­ Th  tứ ư, quan đi m toàn di n đ i l p v i quan đi m phi n di n, m t ố ậ

ỉ ấ ế ề ề ặ ặ ặ ặ   ấ chi u, ch  th y m t này mà không th y m t khác; ho c chú ý đ n nhi u m t

ạ ấ ủ ố ượ ặ ả ả ư nh ng l ấ i xem xét dàn tr i, không th y m t b n ch t c a đ i t ng nên d ễ

ệ ơ ả ỵ ệ ậ ố ơ r i vào thu t ngu  bi n (đánh tráo các m i liên h  c  b n thành không c ơ

ặ ế ắ ắ ả b n ho c ng ượ ạ c l ủ i) và ch  nghĩa chi t trung (l p ghép vô nguyên t c các

ệ ố ượ ổ ế ệ ộ m i liên h  trái ng ố c nhau vào m t m i liên h  ph  bi n).

ề ự ể * Nguyên lý v  s  phát tri n

Khái ni mệ ệ ậ ộ ừ ấ ­ Khái ni m phát tri n ể  là quá trình v n đ ng t ế  th p đ n cao, t ừ ơ    đ n

ứ ạ ả ừ ế ệ ệ ơ ế gi ng cho đ n ph c t p, t ư ậ    kém hoàn thi n đ n hoàn thi n h n. Nh  v y,

ọ ậ ư ề ể ể ậ ộ ộ ả phát tri n là v n đ ng nh ng không ph i m i v n đ ng đ u là phát tri n, mà

ậ ộ ướ ể ớ ng đi lên ch  ỉ v n đ ng nào theo khuynh h ậ     thì thì m i là phát tri n. V n

ế ễ ờ ộ đ ng di n ra trong không gian và th i gian, n u thóat ly chúng thì không th ể

có phát tri n. ể

ể ấ Tính ch t Phát tri n

ể ệ ở ố ủ ằ ỗ ồ ­ Tính khách quan th  hi n ch , ngu n g c c a nó n m trong chính

ự ậ ệ ượ ứ ả ộ ừ ả b n thân s  v t, hi n t ng, ch  không ph i do tác đ ng t bên ngoài và

ệ ụ ủ ủ ộ ố ườ ặ đ c bi t không ph  thu c vào ý thích, ý mu n ch  quan c a con ng i.

ặ ở ự ể ọ ơ ắ ­ Tính ph  bi n ổ ế : s  phát tri n có m t ự    kh p m i n i trong các lĩnh v c

ộ ư ự t nhiên, xã h i và t duy.

ệ ượ ủ ị ự ể ờ ớ ­ Tính k  th a ự ậ ế ừ , s  v t, hi n t ng m i ra đ i không th  là s  ph  đ nh

ệ ố ủ ị ệ ạ ạ ơ ộ ố ớ ự ậ   tuy t đ i, ph  đ nh s ch tr n, đo n tuy t m t cách siêu hình đ i v i s  v t,

ệ ượ ệ ượ ờ ừ ự ậ ệ ượ ớ hi n t ự ậ ng cũ. S  v t, hi n t ng m i ra đ i t s  v t, hi n t ng cũ, ch ứ

ờ ừ ư ự ậ ệ ượ ậ ớ ả không ph i ra đ i t h  vô, vì v y trong s  v t, hi n t ng m i còn gi ữ ạ    l i,

ọ ọ ả ạ ế ố ụ ớ ợ có ch n l c và c i t o các y u t còn tác d ng, còn thích h p v i chúng,

ạ ỏ ặ ự ẫ ỗ ậ ủ ự ậ ờ ạ trong khi v n g t b  m t tiêu c c, l i th i, l c h u c a s  v t, hi n t ệ ượ   ng

ớ ế ụ ở ự ậ ể ả cũ đang gây c n tr  s  v t m i ti p t c phát tri n.

61

ự ễ ể ọ ự   ­ Tính đa d ngạ , phong phú: tuy s  phát tri n di n ra trong m i lĩnh v c

ộ ư ỗ ự ậ ệ ượ ư ạ ự t nhiên, xã h i và t duy, nh ng m i s  v t, hi n t ng l i có quá trình

ủ ự ể ạ ố ể   phát tri n không gi ng nhau. Tính đa d ng và phong phú c a s  phát tri n

ế ố ụ ộ ờ ề ệ còn ph  thu c vào không gian và th i gian, vào các y u t , đi u ki n tác

ự ể ộ đ ng lên s  phát tri n đó.

ươ ậ Ý nghĩa ph ng pháp lu n

ề ự ứ ứ ể ậ ượ Nghiên  c u   nguyên   lý   v   s   phát   tri n   giúp   nh n   th c   đ ằ c   r ng,

ắ ố ượ ắ ả ượ ướ mu n n m đ ấ c b n ch t, n m đ c khuynh h ể ủ ự ậ   ng phát tri n c a s  v t,

ệ ượ ả ự ắ ủ nguyên t c phát tri n hi n t ng thì ph i t giác tuân th ể , tránh t ư ưở   ng t

ệ ủ ả b o th , trì tr .

ặ ố ượ ầ ự ậ ộ ứ ­ Th  nh t ứ ấ , khi nghiên c u, c n đ t đ i t ng vào s  v n đ ng, phát

ệ ướ ổ ủ ứ ể ế ậ ỉ ở ạ hi n xu h ng bi n đ i c a nó đ  không ch  nh n th c nó ệ    tr ng thái hi n

ự ượ ướ ươ ạ t i, mà còn d  báo đ c khuynh h ể ủ ng phát tri n c a nó trong t ng lai.

ứ ầ ượ ằ ể ả ứ ­ Th  hai ậ , c n nh n th c đ c r ng, phát tri n là quá trình tr i qua

ứ ề ể ấ ặ ạ ạ ỗ nhi u giai đo n, m i giai đo n có đ c đi m, tính ch t, hình th c khác nhau

ứ ầ ươ ể ặ ợ ộ nên c n tìm hình th c, ph ẩ   ng pháp tác đ ng phù h p đ  ho c thúc đ y,

ể ặ ự ho c kìm hãm s  phát tri n đó.

ộ ố ượ ả ớ ủ ớ ợ ­ Th  baứ ệ , ph i s m phát hi n và  ng h  đ i t ậ   ng m i h p quy lu t,

ể ề ệ ố ạ ệ ị ủ ể ả ạ t o đi u ki n cho nó phát tri n; ch ng l i quan đi m b o th , trì tr , đ nh

ki n. ế

ế ố ượ ố ượ ­ Th  tứ ư, trong quá trình thay th  đ i t ằ ng cũ b ng đ i t ớ   ng m i

ế ế ừ ế ố ự ừ ố ượ ể ả ph i bi t k  th a các y u t tích c c t đ i t ạ   ng cũ và phát tri n sáng t o

ệ ớ ề chúng trong đi u ki n m i.

ắ ị ơ ả ử ư ặ ắ ố ­ Nguyên t c l ch s  ­ c  th ụ ể có đ c tr ng c  b n là mu n n m đ ượ   c

ệ ượ ồ ạ ầ ấ ủ ự ậ ả b n ch t c a s  v t, hi n t ự ng c n xem xét s  hình thành, t n t i và phát

ể ủ ừ ệ ề ườ ả tri n c a nó v a trong đi u ki n, môi tr ừ ng, hoàn c nh v a trong quá trình

ử ừ ở ừ ạ ụ ể ủ ứ ị l ch s , v a ỗ ấ    t ng giai đo n c  th  c a quá trình đó, t c “xem xét m i v n

ệ ượ ể ộ ấ ị ệ ấ ị ề đ  theo quan đi m sau đây: m t hi n t ng nh t đ nh đã xu t hi n trong l ch

ư ế ệ ượ ữ ể ả ạ ử s  nh  th  nào, hi n t ng đó đã tr i qua nh ng giai đo n phát tri n ch ủ

ứ ể ệ ể ể ủ ự ế y u nào, và đ ng trên quan đi m c a s  phát tri n đó đ  xét xem hi n nay

ộ

ố

ị

30 V.I. Lênin (2005), Toàn t pậ , t. 39, Nxb. Chính tr  qu c gia, Hà N i. tr. 78.

ư ế ở ấ ủ ậ ả ắ nó đã tr  thành nh  th  nào” ứ   30; b n ch t c a nguyên t c này là khi nh n th c

62

ệ ượ ự ậ ự ể ộ ạ ủ ự ậ s  v t, hi n t ng trong s  v n đ ng, trong s  chuy n hóa qua l i c a nó,

ạ ạ ượ ự ậ ể ủ ự ậ ệ ượ ả ộ ph i tái t o l c s  v n đ ng, phát tri n c a s  v t, hi n t i đ ấ ng  y.

ơ ả ủ ứ ệ ặ ạ ậ b. Các c p ph m trù c  b n c a phép bi n ch ng duy v t

ệ ạ Khái ni m và ph m trù

ủ ư ứ ữ ả ặ ­ Khái ni mệ : Là  hình th c c a t ữ    duy ph n  ánh nh ng m t, nh ng

ộ ớ ự ậ ơ ả ệ ượ ữ ủ ộ ủ ệ thu c tính c  b n c a m t l p nh ng s  v t hi n t ự   ng c a hi n th c

ư ố ườ ụ khách quan. Ví d  nh  “cây c i”, “hòn đá”, “sông núi”, “con ng i”,v.v. Tu ỳ

ủ ẹ ệ ệ ạ ộ ả theo ph m vi ph n ánh c a khái ni m mà có khái ni m r ng hay h p khác

ấ ọ ệ ạ ộ nhau. Khái ni m r ng nh t g i là ph m trù.

ạ ữ ữ ệ ặ ả ộ Ph m trù: ữ   ấ  Là nh ng khái ni m r ng nh t ph n ánh nh ng m t, nh ng

ấ ủ ự ậ ơ ả ữ ệ ố ộ thu c tính, nh ng m i liên h  chung, c  b n nh t c a các s  v t hi n t ệ ượ   ng

ấ ị ự ộ ộ thu c m t lĩnh v c nh t đ nh.

ữ ả ạ ộ ố ỉ ọ ụ ể Các ph m trù thu c các khoa h c c  th  ch  ph n ánh nh ng m i liên

ấ ị ự ự ụ ủ ệ ộ ọ ệ h  chung trên m t lĩnh v c nh t đ nh c a hi n th c. Ví d  trong toán h c có

ạ ố ườ ẳ ặ ạ ẳ các ph m trù “s ”, “đ ng th ng”, “hình”, “m t ph ng” v.v. Các ph m trù

ố ượ ượ ậ ọ “kh i l ố ng”, “gia t c”, “năng l ng” ... trong v t lý h c.

ế ọ ọ ụ ể ạ ạ           Ph m trù tri ủ t h c và ph m trù c a các khoa h c c  th

ủ ứ ữ ủ ệ ả ậ ạ ặ   Ph m trù  c a   ch  nghĩa   duy v t  bi n ch ng  ph n  ánh nh ng  m t,

ệ ơ ả ổ ế ữ ữ ấ ộ ố ả   nh ng thu c tính, nh ng m i liên h  c  b n và ph  bi n nh t không ph i

ấ ị ủ ấ ả ỉ ủ ự ủ ự ệ ộ ch  c a m t lĩnh v c nh t đ nh nào đó c a hi n th c mà c a t t c  các lĩnh

ộ ư ộ ế ớ ủ ứ ệ ự ự v  t nhiên, xã h i và t duy, t c là c a toàn b  th  gi ự i hi n th c. M i s ọ ự

ệ ượ ề ề ậ ấ ộ ậ v t hi n t ệ ng đ u có nguyên nhân xu t hi n, đ u có quá trình v n đ ng,

ứ ề ế ề ẫ ổ ộ bi n đ i, đ u có mâu thu n, có n i dung và hình th c. Nghĩa là đ u có

ệ ượ ữ ữ ữ ặ ộ ố ả nh ng m t, nh ng thu c tính, nh ng m i liên h  đ c ph n ánh trong các

ứ ủ ệ ạ ph m trù c a phép bi n ch ng.

ủ ạ ế ọ ọ ụ ể ủ ạ Ph m trù c a tri ố   t h c và ph m trù c a các khoa h c c  th  có  m i

ệ ữ ệ ệ ứ ớ quan h  bi n ch ng v i nhau. Đó là quan h  gi a cái chung và cái riêng.

ị ế ớ ủ ạ ộ N i dung c a các ph m trù mang tính khách quan, b  th  gi i khách

ể ệ ứ ủ ủ ặ ị quan quy đ nh, m c dù hình th c th  hi n c a nó là ch  quan. Do th  gi ế ớ   i

ể ế ể ẫ ậ ộ ổ khách quan luôn v n đ ng bi n đ i, phát tri n, chuy n hoá l n nhau, và do

ứ ủ ả ậ ườ ổ ở ỗ kh  năng nh n th c c a con ng i cũng luôn thay đ i ạ    trong m i giai đo n

ả ậ ử ể ể ằ ạ ộ ả   ị l ch s , cho nên các ph m trù cũng ph i v n đ ng, phát tri n đ  nh m ph n

ự ắ ầ ủ ệ ánh đúng đ n và đ y đ  hi n th c khách quan.

63

ứ ấ ạ * Ph m trù th  nh t: Cái chung và cái riêng

ơ ệ ấ Khái ni m cái riêng, cái chung và cái đ n nh t

ạ ế ọ ỉ ộ ự ậ ể ộ ­ Cái riêng  là ph m trù tri ệ   t h c dùng đ  ch  m t s  v t, m t hi n

ộ ẻ ượ t ng, m t quá trình riêng l ấ ị  nh t đ nh.

ụ ườ ụ ể Ví d : cái bàn, cái cây, con ng i c  th ,...

ạ ế ọ ữ ể ặ ỉ ­ Cái chung là ph m trù tri ộ   ữ t h c dùng đ  ch  nh ng m t, nh ng thu c

ữ ở ộ ế ấ ấ ị ậ tính chung không nh ng có ấ  m t k t c u v t ch t nh t đ nh, mà còn đ ượ   c

ệ ượ ẻ ặ ạ l p l ề ự ậ i trong nhi u s  v t, hi n t ng hay quá trình riêng l khác.

ấ ệ ủ ụ ữ ạ ặ ố ỗ Ví d : m t gi ng nhau c a nh ng cái bàn là ch t li u g , hình d ng,...

ữ ữ ặ ạ ỉ ỉ ơ ­ Cái đ n nh t ộ ấ  là ph m trù ch  nh ng thu c tính, nh ng m t,... ch  có ở

ộ ế ấ ộ ự ậ ặ ạ ở ự ậ ệ ượ ấ ậ m t s  v t, m t k t c u v t ch t, mà không l p l s  v t, hi n t i ng,

ậ ấ ế ấ k t c u v t ch t khác.

ụ ủ ể ặ ộ ộ ố   Ví d : th  đô Hà N i là m t “cái riêng”, ngoài đ c đi m chung gi ng

ư ố ộ ớ ỉ các  thành ph  khác,   còn có nét  riêng  mà   ch  Hà  N i m i  có  nh   có H ồ

ộ ộ ươ ấ ơ G m, Chùa M t c t,... đó là cái đ n nh t.

ệ ữ ố ơ ấ    M i quan h  gi a cái riêng, cái chung và cái đ n nh t

ỉ ồ ạ ạ ờ ằ Phái  duy   th cự   cho  r ng,   cái   riêng  ch   t n  t i  t m  th i,   thoáng  qua,

ồ ạ ả ớ ồ ạ ễ ỉ không ph i là cái t n t i vĩnh vi n, ch  có cái chung m i t n t ễ   i vĩnh vi n,

ậ ự ộ ậ ứ ớ ườ ụ ộ th t s  đ c l p v i ý th c con ng i. Cái chung không ph  thu c vào cái

riêng, mà còn sinh ra cái riêng.

ụ ạ ẻ ệ Ví d : theo Platon, bên c nh cái cái riêng l , có ý ni m cái cây nói

ạ ẻ ệ chung; bên c nh cái nhà riêng l , có ý ni m cái nhà nói chung,... Cái cây, cái

ẻ ờ ồ ạ ạ ệ ấ ờ nhà riêng l có ra đ i, t n t ư i t m th i và m t đi, nh ng ý ni m cái cây, cái

ồ ạ ừ ằ nhà nói chung thì t n t i mãi mãi. T  đó, Platon cho r ng, cái cây, cái nhà

ẻ ư ậ ệ riêng l là do ý ni m cái cây, cái nhà nói chung sinh ra. Nh  v y, cái riêng là

ủ ự ở ỗ ọ ờ ầ do cái chung sinh ra. Sai l m c a phái duy th c là ch , h  đã tách r i cái

ủ ậ ệ ố ỏ chung ra kh i cái riêng, đã tuy t đ i hoá cái chung, ph  nh n cái riêng.

ồ ạ ằ ỉ ự ự Phái duy danh cho r ng, ch  có cái riêng t n t i th c s , còn cái chung

ọ ố ữ ỗ ỉ ủ ườ ị ặ ch  là nh ng tên g i tr ng r ng, do t ư ưở  t ng c a con ng i b a đ t ra, chúng

ự ữ ệ ả ườ ự không ph n ánh cái gì trong hi n th c. Nh ng ng ừ   i duy th c không th a

ủ ủ ệ ầ ậ ộ ọ ở nh n n i dung khách quan c a các khái ni m. Sai l m c a h  là ỗ  ch  đã

ệ ố ủ ậ ỏ ờ tách r i cái riêng kh i cái chung và tuy t đ i hoá cái riêng, ph  nh n cái

chung.

64

ự ứ ệ ậ ớ Trái v i phái duy th c và phái duy danh, phép bi n ch ng duy v t cho

ấ ề ồ ạ ơ ữ ằ r ng, cái riêng, cái chung và cái đ n nh t đ u t n t i khách quan, gi a chúng

ố ụ ể ệ ữ ơ ớ có m i liên h  h u c  v i nhau. C  th :

ỉ ồ ạ + Cái chung ch  t n t ể   i trong cái riêng, thông qua cái riêng mà bi u

ệ ự ồ ạ ủ ồ ạ ầ hi n s  t n t i c a mình . Nghĩa là không có cái chung thu n tuý t n t i bên

ồ ạ ụ ngoài cái riêng. Ví d : không có cái cây nói chung t n t i bên ngoài cây cam,

ụ ể ụ ể ư ề ả cây đào,... c  th . Nh ng b n thân cây cam, cây đào c  th ,... đ u có nét

ư ễ ị ủ   ồ chung nh  có r , thân, lá, quá trình đ ng hoá, d  hoá. Đó là cái chung c a

ụ ể ồ ạ ữ ự ự ư ở nh ng cái cây c  th , nó t n t i th c s , nh ng không ngoài cái riêng mà

ả ph i thông qua cái riêng.

ỉ ồ ạ ệ ớ ố + Cái riêng ch  t n t i trong m i liên h  v i cái chung . Nghĩa là không

ồ ạ ộ ậ ệ ố ệ ớ có cái riêng nào t n t i đ c l p tuy t đ i, không có liên h  v i cái chung.

ụ ườ ư ỗ ộ ỗ Ví d : m i con ng i là m t cái riêng, nh ng m i con ng ườ ạ i l i không

ể ồ ạ ệ ớ ố ố th  t n t i ngoài m i liên h  v i cái chung. Đó là m i liên h  v i v i t ệ ớ ớ ự

ị ự ủ ậ ậ ộ ộ ọ ộ nhiên, xã h i, ch u s  tác đ ng c a các quy lu t sinh h c và quy lu t xã h i.

ơ ộ + Cái riêng là cái toàn b , phong phú h n cái chung, cái chung là cái

ư ậ ắ ơ ơ ộ b  ph n, nh ng sâu s c h n cái riêng. Cái riêng phong phú h n vì ngoài cái

ấ ơ chung, cái riêng còn có cái đ n nh t.

ườ ệ ạ ớ ố ụ Ví d : ng i nông dân Vi t Nam bên c nh cái chung gi ng v i nông

ướ ế ớ ư ư ữ ỏ ả ấ ẩ ả dân các n c trên th  gi i, nh  t h u nh , s n xu t ra các s n ph m nông

ệ ố ở ị ả ư ể ặ ưở nghi p, s ng nông thôn,... còn có đ c đi m riêng nh , ch u  nh h ng lâu

ụ ậ ủ ề ố ờ ủ đ i c a văn hoá làng xã, các phong t c t p quán truy n th ng c a ng ườ   i

ệ Vi t,...

ữ ả ắ ơ ộ   Cái chung sâu s c h n cái riêng, vì cái chung ph n ánh nh ng thu c

ệ ổ ữ ố ị ấ ặ ạ ở ề tính, nh ng m i liên h   n đ nh, t t nhiên, l p l i nhi u cái riêng cùng

ề ả ấ ạ ắ ớ ị ươ lo i. Do đó, cái chung g n li n v i cái b n ch t, quy đ nh ph ng h ướ   ng

ồ ạ t n t ể ủ i và phát tri n c a cái riêng.

ể ể ẫ ấ ơ + Cái đ n nh t và cái chung có th  chuy n hoá l n nhau trong quá

ủ ự ệ ớ ờ ể trình phát tri n c a s  v t ự ậ . Trong hi n th c, cái m i không bao gi ấ    xu t

ủ ệ ệ ấ ầ ầ ướ ạ ấ ơ hi n đ y đ  ngay, mà lúc đ u xu t hi n d i d ng cái đ n nh t. Sau đó,

ệ ế ầ ậ ớ ở theo quy lu t, cái m i hoàn thi n d n và thay th  cái cũ tr  thành cái chung,

ổ ế ư ầ ổ ế cái ph  bi n. Ng ượ ạ c l i cái cũ lúc đ u là cái chung, cái ph  bi n nh ng v ề

65

ệ ề ấ ầ ợ ớ ớ ở sau do không phù h p v i đi u ki n m i, nên d n m t đi và tr thành cái

ấ ơ đ n nh t.

ươ ậ Ý nghĩa ph ng pháp lu n

ể ấ ỉ ừ Ch  có th  tìm cái chung trong cái riêng, xu t phát t cái riêng, t ừ ữ    nh ng

ệ ượ ẻ ượ ấ ừ ố ự ậ s  v t hi n t ng riêng l , không đ c xu t phát t ủ  ý mu n ch  quan bên

ngoài cái riêng.

ứ ấ ả ậ ắ ố ả   Cái chung sâu s c, cái b n ch t chi ph i cái riêng, nên nh n th c ph i

ả ự ự ễ ằ ạ ộ nh m tìm ra cái chung và trong ho t đ ng th c ti n ph i d a vào cái chung

ạ ộ ự ế ể ễ ể ả ạ đ  c i t o cái riêng. Do đó, trong ho t đ ng th c ti n n u không hi u bi ế   t

ữ ượ ẽ ả ằ nh ng nguyên lý chung (đ ậ c ph n ánh b ng lý lu n) thì s  không tránh

ệ ơ ạ ộ ẫ ạ ỏ ộ kh i vi c r i vào tình tr ng ho t đ ng m t cách mò m m, mù quáng. Do cái

ụ ể ệ ả ỳ chung bi u hi n thông qua cái riêng, nên khi áp d ng cái chung ph i tu  theo

ợ ụ ể ể ậ ụ ừ t ng cái riêng c  th  đ  v n d ng cho thích h p.

ế ợ ủ ụ ả ủ ả ẩ ả ộ ờ Ví d : Đ ng C ng s n ra đ i là s n ph m k t h p c a ch  nghĩa Mác ­

ả ả ả ộ Lênin và phong trào công nhân (Đ ng Bônsêvích Nga, Đ ng C ng s n Trung

ư ả ả ộ ố ệ ẩ ờ Qu c,...). Nh ng Đ ng C ng s n Vi ủ ự ế   ả t Nam ra đ i là s n ph m c a s  k t

ủ ớ ợ h p ch  nghĩa Mác ­ Lênin v i phong trào công nhân và phong trào yêu n ướ   c.

ạ ệ ố ứ Khi nghiên c u ph m trù cái chung và cái riêng, tránh tuy t đ i hóa cái

ệ ố ủ ế ơ ế   chung, cái riêng. N u tuy t đ i hóa cái chung r i vào ch  nghĩa duy tâm, n u

ệ ố ơ tuy t đ i hóa cái riêng r i vào siêu hình, máy móc.

ể ủ ự ậ ấ ị ữ ề ệ Trong quá trình phát tri n c a s  v t, trong nh ng đi u ki n nh t đ nh

ể ế ấ ơ cái đ n nh t có th  bi n thành cái chung và ng ượ ạ c l ạ   i, cho nên trong ho t

ả ạ ậ ợ ể ự ề ệ ễ ể ơ ầ ộ đ ng th c ti n có th  và c n ph i t o đi u ki n thu n l ấ   i đ  cái đ n nh t

ợ ườ ở ấ ợ ở có l i cho con ng i tr  thành cái chung, còn cái chung b t l i tr  thành cái

ấ ơ đ n nh t.

ụ ầ ư ủ ườ ầ ơ Ví d : đ u t c a Ng i Vi ệ ở ướ  n t ấ   c ngoài lúc đ u là cái đ n nh t,

ầ ượ ấ ề ỏ ố ầ d n d n chúng ta đã thu hút đ c r t nhi u ng ườ ề ướ i v  n c b  v n làm ăn.

ạ ộ ạ ạ ộ ố ầ ứ ề ế ể ị ề   Theo Ngh  quy t Đ i h i Đ i h i đ i bi u toàn qu c l n th  IX, nhi u đi u

ệ ư ớ ượ ư ệ ề ầ ị ế ki n  u đãi m i đ c đ  ra nh  vi c xác đ nh thành ph n kinh t ố    có v n

ề ể ợ ớ ườ ư ố ầ ư ướ đ u t n c ngoài đ  thích h p v i nhi u ng ả   i có v n nh ng không ph i

ư ả ỹ ả ưở là t ừ ế  b n (do th a k , tích lu , gi i th ng,...).

ệ ượ ứ ả ấ ạ * Ph m ytuf th  hai: B n ch t và hi n t ng

ệ ượ ệ ấ ả Khái ni m b n ch t và hi n t ng

66

ợ ấ ả ệ ấ ữ ữ ặ ả ố ­ B n ch t ổ ấ  là t ng h p t t c  nh ng m t, nh ng m i liên h  t t nhiên,

ự ậ ự ậ ố ổ ộ ị ị ươ t ể ủ   ng đ i  n đ nh bên trong s  v t, quy đ nh s  v n đ ng và phát tri n c a

ự ậ s  v t.

ủ ả ệ ể ng ­ Hi n t ấ ệ ượ  là bi u hi n ra bên ngoài c a b n ch t.

ệ ượ ấ ả ồ ạ ố B n ch t và hi n t ng t n t ủ ự ậ   i khách quan, là cái v n có c a s  v t,

ệ ượ ấ ả ạ ứ không do ai sáng t o ra. B n ch t và hi n t ừ   ệ ệ ng có quan h  bi n ch ng v a

ấ ắ ố ậ ẽ ớ ừ ẫ ặ ố th ng nh t g n bó ch t ch  v i nhau, v a mâu thu n đ i l p nhau.

ệ ữ ả ệ ượ ố ấ M i quan h  gi a b n ch t và hi n t ng

ự ố ệ ượ ấ ả ấ ấ ả ữ + S  th ng nh t gi a b n ch t và hi n t ng: B n ch t luôn luôn

ượ ộ ộ ệ ượ ệ ượ ự ể ệ đ c b c l qua hi n t ng, còn hi n t ủ   ng nào cũng là s  bi u hi n c a

ấ ở ứ ấ ị ồ ạ ấ ả ộ ả b n ch t m c đ  nh t đ nh. Không có b n ch t nào t n t ầ i thu n tuý

ệ ượ ệ ượ ồ ờ ngoài hi n t ng; đ ng th i cũng không có hi n t ng nào hoàn toàn không

ệ ể ấ ả bi u hi n b n ch t.

ệ ượ ả ề ả ợ ấ ả ấ + B n ch t và hi n t ng v  căn b n là phù h p nhau . B n ch t thay

ệ ượ ệ ế ể ả ấ ổ đ i thì hi n t ấ   ổ ng bi u hi n nó cũng thay đ i theo. Khi b n ch t bi n m t

ệ ượ ể ệ ấ thì hi n t ng bi u hi n nó cũng m t theo.

ữ ủ ả ấ ấ ẫ ấ ệ   ự ố +   Tính   ch t   mâu   thu n   c a   s   th ng   nh t   gi a   b n   ch t   và   hi n

ượ t ng.

ự ố ệ ượ ữ ấ ả ấ ự ố ấ ủ S  th ng nh t gi a b n ch t và hi n t ng là s  th ng nh t c a hai

ặ ố ậ ể ệ ở ả ự ẫ ẫ m t đ i l p bao hàm c  s  mâu thu n. Mâu thu n này th  hi n ỗ ả    ch : b n

ấ ả ấ ế ự ồ ạ ch t ph n ánh cái chung, cái t ế ị t y u, quy t đ nh s  t n t ể ủ   i và phát tri n c a

ệ ượ ả ệ ấ ự ậ s  v t, còn hi n t ng ph n ánh cái riêng, cái cá bi ộ ả t. Cùng m t b n ch t có

ể ể ệ ở ệ ượ ề ổ ủ ự ỳ th  bi u hi n ra nhi u hi n t ề   ng khác nhau tu  theo s  thay đ i c a đi u

ệ ượ ệ ậ ả ả ấ ơ ki n và hoàn c nh. Vì v y, hi n t ả   ng phong phú h n b n ch t, còn b n

ệ ượ ấ ấ ả ươ ố ổ ế ị ắ ơ ch t sâu s c h n hi n t ng. B n ch t là cái t ổ   ng đ i  n đ nh, ít bi n đ i,

ệ ượ ườ ế ổ còn hi n t ng là cái th ng xuyên bi n đ i.

ả ượ ể ộ ở ộ ệ ượ ấ B n ch t không đ c bi u l hoàn toàn m t hi n t ể   ng mà bi u

ệ ở ấ ệ ượ ệ ượ ể hi n ề  r t nhi u hi n t ng. Hi n t ả   ệ ng không bi u hi n hoàn toàn b n

ủ ả ỉ ể ệ ể ệ ả ạ ấ ấ ộ ch t mà ch  bi u hi n m t khía c nh c a b n ch t, bi u hi n b n ch t d ấ ướ   i

ạ ả ứ ế ấ ổ ề hình th c đã bi n đ i, nhi u khi xuyên t c b n ch t.

ươ ậ Ý nghĩa ph ng pháp lu n

ấ ủ ự ậ ứ ấ ả ậ ả ố ừ Mu n nh n th c b n ch t c a s  v t thì ph i xu t phát t ữ  nh ng s ự

ệ ượ ự ế ậ v t, hi n t ng, quá trình th c t .

67

ự ế ổ ủ ệ ượ ề ả ợ ổ ấ Ph i phân tích, t ng h p s  bi n đ i c a nhi u hi n t ng, nh t là

ệ ượ ữ ể ể ớ ượ ả ấ ủ ự ậ nh ng hi n t ng đi n hình m i hi u rõ đ c b n ch t c a s  v t.

ỉ ừ ứ ậ ế Nh n th c không ch  d ng l ạ ở ệ ượ  hi n t i ậ   ả ế ng, mà ph i ti n đ n nh n

ứ ượ ả ấ ủ ự ậ ự ễ ả ự th c đ ả   ạ ộ c b n ch t c a s  v t. Trong ho t đ ng th c ti n ph i d a vào b n

ấ ủ ự ậ ể ị ươ ướ ả ạ ự ậ ạ ộ ch t c a s  v t đ  xác đ nh ph ng h ng ho t đ ng c i t o s  v t, không

ượ ự ệ ượ đ c d a vào hi n t ng.

ứ ạ ẫ ấ * Ph m trù th  ba:T t nhiên và ng u nhiên

ệ ấ ẫ Khái ni m t t nhiên và ng u nhiên

ấ ơ ả ữ ­ T t nhiên ủ ế ấ    là cái do nh ng nguyên nhân c  b n bên trong c a k t c u

ả ả ấ ị ế ị ữ ệ ề ấ ậ v t ch t quy t đ nh và trong nh ng đi u ki n nh t đ nh nó ph i x y ra nh ư

ế ứ ể ượ th  ch  không th  khác đ c.

ẫ ấ ố ­ Ng u nhiên ế ấ   ệ ả   là cái không do m i liên h  b n ch t bên trong k t c u

ự ậ ế ị ấ ố ậ v t ch t, bên trong s  v t quy t đ nh mà do các nhân t bên ngoài, do s ự

ế ị ề ể ấ ẫ ả ợ ệ   ng u h p nhi u hoàn c nh bên ngoài quy t đ nh. Do đó, nó có th  xu t hi n,

ư ế ể ệ ệ ệ ể ặ ấ ấ ấ có th  không xu t hi n, có th  xu t hi n nh  th  này, ho c xu t hi n nh ư

ế th  khác.

ệ ữ ấ ố ẫ M i quan h  gi a t t nhiên và ng u nhiên

ề ồ ạ ấ ộ ậ ớ ẫ + T t nhiên và ng u nhiên đ u t n t

ườ ấ ị ề ể ị ố ớ ự ủ c a con ng i và đ u có v  trí nh t đ nh đ i v i s  phát tri n c a s  v t ứ   i khách quan, đ c l p v i ý th c ủ ự ậ .

ấ ể ủ ự ậ ố ự ụ ẫ Cái t t nhiên có tác d ng chi ph i s  phát tri n c a s  v t thì cái ng u nhiên

ể ủ ự ậ ụ ự ễ ậ có tác d ng làm cho s  phát tri n c a s  v t di n ra nhanh hay ch m.

ề ồ ạ ấ ồ ạ ư ẫ T t nhiên và ng u nhiên đ u t n t i, nh ng chúng không t n t i bi ệ   t

ướ ạ ư ầ ẫ ầ ậ l p d i d ng thu n tuý cũng nh  không có cái ng u nhiên thu n tuý. Cái

ờ ể ệ ự ồ ạ ủ ố ấ t t nhiên bao gi cũng th  hi n s  t n t ẫ   i c a mình thông qua vô s  cái ng u

ệ ủ ứ ể ẫ ấ nhiên. Còn cái ng u nhiên là hình th c bi u hi n c a cái t ờ   ồ t nhiên, đ ng th i

ổ ấ là cái b  sung cho cái t t nhiên.

ụ ấ ề ả ế ươ Ví d : v n đ  tác gi thuy t t ố ẹ ng đ i h p.

ể ể ấ ẫ ấ + T t nhiên và ng u nhiên có th  chuy n hoá cho nhau. T t nhiên và

ẫ ằ ở ạ ớ ự ng u nhiên không n m yên ổ   ổ  tr ng thái cũ mà thay đ i cùng v i s  thay đ i

ấ ị ệ ề ấ ể ữ ủ ự ậ c a s  v t và trong nh ng đi u ki n nh t đ nh t ể t nhiên có th  chuy n hoá

ẫ ệ ặ ố thành ng u nhiên và ng ượ ạ c l i. M t khác, trong m i quan h  này, thông qua

ự ậ ệ ượ ặ ư ẫ ố m t này thì s  v t hi n t ng nào đó là ng u nhiên, nh ng trong m i quan

ự ậ ệ ượ ạ ấ ế ặ ệ h  khác, thông qua m t khác thì s  v t hi n t ng đó l i là cái t t y u.

68

ươ ậ Ý nghĩa ph ng pháp lu n

ả ự ạ ộ ự ễ ấ Trong ho t đ ng th c ti n ph i d a vào cái t ể ự   t nhiên, không th  d a

ư ẫ ượ ỏ vào cái ng u nhiên.  Nh ng cũng không đ ẫ   c b  qua  hoàn toàn cái ng u

ủ ự ậ ố ự ể ẫ ệ   nhiên. Vì cái ng u nhiên tuy không chi ph i s  phát tri n c a s  v t hi n

ư ả ưở ế ự ấ ượ t ng, nh ng nó có  nh h ể ủ ự ậ ng đ n s  phát tri n c a s  v t, đôi khi r t sâu

ự ễ ươ ầ ả ạ ộ ắ s c. Do đó, trong ho t đ ng th c ti n, ngoài ph ng án chính, c n ph i có

ươ ể ủ ộ ự ế ữ ự ẫ ph ứ ng án d  phòng đ  ch  đ ng đáp  ng nh ng s  bi n ng u nhiên có th ể

ả x y ra.

ứ ố ượ ấ ệ ả ậ Mu n nh n th c đ c cái t ứ   t nhiên ph i thông qua vi c nghiên c u,

ề ẫ ấ phân tích so sánh r t nhi u cái ng u nhiên.

ấ ị ể ể ệ ề ẫ Cái ng u nhiên trong đi u ki n nh t đ nh có th  chuy n hoá thành cái

ạ ộ ứ ư ự ậ ậ ấ t ễ   t nhiên. Do v y, trong nh n th c cũng nh  trong ho t đ ng th c ti n,

ượ ẹ ỏ ẫ chúng ta không đ c xem nh , b  qua cái ng u nhiên.

ứ ư ạ ế ả * Ph m trù th  t : Nguyên nhân và k t qu

ế ệ ả Khái ni m nguyên nhân và k t qu

ỉ ự ữ ặ ẫ ạ ộ ­ Nguyên nhân là ph m trù ch  s  tác đ ng l n nhau gi a các m t trong

ự ậ ớ ộ ự ậ ấ ị ữ ế ặ ổ ộ m t s  v t ho c gi a các s  v t v i nhau, gây ra m t bi n đ i nh t đ nh nào

đó.

ữ ữ ế ệ ấ ẫ ổ ộ ­ K t quế ả là nh ng bi n đ i xu t hi n do tác đ ng l n nhau gi a các

ự ậ ớ ộ ự ậ ụ ươ ữ ặ ặ m t trong m t s  v t ho c gi a các s  v t v i nhau gây ra. Ví d : t ng tác

ữ ệ ớ gi a dòng đi n v i dây tóc bóng đèn là nguyên nhân làm bóng đèn phát sáng.

ộ ấ ế ạ ẫ ấ ộ Cu c đ u tranh giai c p là nguyên nhân d n đ n cách m ng xã h i,...

ả ằ ở ể ế ự ậ Không nên hi u nguyên nhân và k t qu  n m hai s  v t hoàn toàn

ề ệ ặ ớ ớ khác nhau. Nguyên c  và đi u ki n khác v i nguyên nhân, m c dù chúng

ư ế ệ ả ấ ớ xu t hi n cùng v i nguyên nhân, nh ng chúng không sinh ra k t qu .

ụ ự ệ ắ ộ ị Ví d : s  ki n V nh B c B  năm 1964.

ổ ế ệ ả ố ấ ế M i liên h  nhân qu  có tính khách quan, ph  bi n và t t y u.

ệ ữ ố ế ả M i quan h  gi a nguyên nhân và k t qu

ế ả ướ + Nguyên nhân là cái sinh ra k t qu , nên nguyên nhân có tr ế   c k t

ả ả ờ ệ ấ ấ ế qu , còn k t qu  bao gi cũng xu t hi n sau khi nguyên nhân đã xu t hi n ệ .

ả ấ ứ ệ ượ ố ế ề ặ Tuy nhiên, không ph i b t c  hai hi n t ờ   ng nào n i ti p nhau v  m t th i

ứ ể ệ ệ ả ố ị ả   gian cũng là quan h  nhân qu . Căn c  đ  xác đ nh m i quan h  nhân qu  là

ệ ả quan h  s n sinh.

69

ộ ế ề ả ặ ộ ể + M t k t qu  có th  do nhi u nguyên nhân , m t khác, m t nguyên

ữ ề ệ ế ề ể ả nhân trong nh ng đi u ki n khác nhau cũng có th  gây ra nhi u k t qu  khác

ạ ộ ự ầ ả ễ nhau. Do đó, trong ho t đ ng th c ti n, chúng ta c n ph i phân tích vai trò

ủ ộ ề ể ệ ạ ạ ể ủ ừ c a t ng lo i nguyên nhân, đ  có th  ch  đ ng t o ra đi u ki n thu n l ậ ợ   i

ữ ủ ệ ế ấ ả ị ự cho nh ng nguyên nhân quy đ nh s  xu t hi n c a k t qu  mà con ng ườ   i

ụ ố mong mu n phát huy tác d ng.

ụ ề ế ể ề ầ Ví d : trong n n kinh t ạ   ố  nhi u thành ph n, mu n phát tri n lành m nh

ướ ự ể ữ ệ ả đúng h ắ   ng, thì ph i tìm nh ng nguyên nhân tiêu c c đ  có bi n pháp kh c

ế ồ ụ ự ể ấ ẩ ả ạ ờ ph c, h n ch , đ ng th i ph i th y rõ nguyên nhân tích c c thúc đ y đ  có

ệ ệ ề ạ bi n pháp t o đi u ki n.

ệ ế ả ả ấ ưở ở ạ ố ớ Sau khi xu t hi n, k t qu  có  nh h ng tr  l i đ i v i nguyên nhân

ướ ự ủ ẽ theo hai h ặ   ẩ ự ạ ộ ng: tích c c thì s  thúc đ y s  ho t đ ng c a nguyên nhân, ho c

ẽ ả ự ủ ở ự ạ ộ tiêu c c thì s  c n tr  s  ho t đ ng c a nguyên nhân

ổ ị ế ể ả ộ + Nguyên nhân và k t qu  có th  thay đ i v  trí cho nhau. ệ     M t hi n

ượ ế ả ờ ở ượ t ng nào đó đ c coi là nguyên nhân hay k t qu  bao gi cũng ộ    trong m t

ộ ự ậ ệ ượ ệ ị ệ quan h  xác đ nh. M t s  v t hi n t ố ng nào đó trong m i quan h  này là

ư ệ ố ạ ế ả nguyên nhân, nh ng trong m i quan h  khác l i là k t qu  và ng ượ ạ c l i.

ươ ậ Ý nghĩa ph ng pháp lu n

ế ớ ả ố ệ Mu n tìm nguyên nhân thì chúng ta ph i tìm trong th  gi ự   i hi n th c,

ự ậ ệ ượ ả ồ ạ ế ớ ậ ấ trong b n thân các s  v t hi n t ng t n t i trong th  gi i v t ch t ch ứ

ượ ừ ầ ườ ế ớ không đ ượ ưở c t ng t ng ra t trong đ u óc con ng ờ i, tách r i th  gi ệ   i hi n

th c.ự

ướ ế ả ộ Vì nguyên nhân có tr c k t qu , nên tìm nguyên nhân m t hi n t ệ ượ   ng

ự ệ ệ ả ữ ữ ả ố ướ nào đó thì ph i tìm trong nh ng s  ki n, nh ng m i liên h  x y ra tr c khi

ệ ượ ệ hi n t ấ ng đó xu t hi n.

ộ ế ữ ể ề ả M t k t qu  có th  do nhi u nguyên nhân sinh ra. Nh ng nguyên nhân

ố ớ ế ệ ậ ả ạ   này có vai trò khác nhau đ i v i vi c hình thành k t qu . Vì v y, trong ho t

ơ ả ự ễ ạ ả ộ đ ng th c ti n ph i phân lo i nguyên nhân, tìm ra nguyên nhân c  b n, ch ủ

ả ắ ượ ướ ộ ế y u,  bên  trong,...  ph i  n m  đ ề c  chi u h ủ ng tác  đ ng c a  các  nguyên

ừ ợ ạ ệ ệ ề nhân, t đó có bi n pháp thích h p t o đi u ki n cho nguyên nhân có tác

ự ự ế ạ ộ ộ ủ ộ đ ng tích c c và h n ch  tác đ ng c a nguyên nhân có tác đ ng tiêu c c.

70

ở ạ ế ả ộ ạ ộ K t qu  có tác đ ng tr  l ự   i nguyên nhân, cho nên trong ho t đ ng th c

ạ ượ ể ạ ễ ệ ế ả ả ậ ụ ti n ph i khai thác, t n d ng các k t qu  đã đ t đ ề c đ  t o đi u ki n thúc

ạ ượ ụ ằ ụ ẩ đ y nguyên nhân phát huy tác d ng, nh m đ t đ c m c đích.

ứ ộ ạ ứ *Ph m trù th  năm: N i dung và hình th c

ộ ệ ứ Khái ni m n i dung và hình th c

ộ ợ ấ ả ế ố ữ ữ ổ ữ ­ N i dung là t ng h p t ặ t c  nh ng m t, nh ng y u t , nh ng quá

ự ậ ạ trình t o nên s  v t.

ươ ứ ồ ạ ­ Hình th cứ  là ph ng th c t n t ệ ố   ể ủ ự ậ i và phát tri n c a s  v t, là h  th ng

ệ ươ ố ố ề ữ ế ố ủ ự ậ ữ các m i liên h  t ng đ i b n v ng gi a các y u t c a s  v t đó.

ụ ộ ệ ử ủ ạ ứ Ví d : n i dung c a kim lo i là các ion, các đi n t ,... còn hình th c là

ế ạ ấ ể ự ắ s  s p x p các ion theo c u trúc m ng tinh th .

ủ ế ứ ứ ệ ậ ơ ấ   Phép bi n ch ng duy v t ch  y u xem xét hình th c bên trong, c  c u

ứ ắ ủ ộ ớ ộ ề ơ ấ ủ   bên trong c a n i dung, xem xét hình th c g n li n v i n i dung, c  c u c a

ủ ự ậ ứ ề ứ ả ộ n i dung ch  không ph i là hình th c b  ngoài c a s  v t.

ệ ữ ộ ố ứ  M i quan h  gi a n i dung và hình th c

ự ố ữ ấ ộ ữ ộ + S  th ng nh t gi a n i dung và hình th c: ặ   ứ  do n i dung là nh ng m t,

ế ố ữ ệ ố ự ậ ữ ứ ạ nh ng y u t , nh ng quá trình t o nên s  v t, còn hình th c là h  th ng các

ệ ươ ố ố ề ế ố ủ ộ ữ ữ m i liên h  t ng đ i b n v ng gi a các y u t ộ    c a n i dung. Cho nên n i

ể ố ẽ ớ ứ ặ ắ ộ ấ   dung và hình th c luôn g n bó ch t ch  v i nhau trong m t th  th ng nh t.

ồ ạ ứ ứ ầ ộ Không có hình th c nào t n t i thu n túy không ch a n i dung, ng ượ ạ   c l i

ộ ạ ồ ạ ứ ộ ị cũng không có n i dung nào l i không t n t i trong m t hình th c xác đ nh.

ồ ạ ứ ộ ư ế ả ờ N i dung và hình th c không t n t i tách r i, nh ng không ph i vì th  mà

ộ ộ ứ ả ộ ợ lúc nào n i dung và hình th c cũng phù h p nhau. Không ph i m t n i dung

ờ ỉ ượ ể ệ ấ ị ứ ộ ộ bao gi cũng ch  đ c th  hi n ra trong m t hình th c nh t đ nh và m t hình

ộ ộ ộ ộ ỉ ứ ứ ể   th c luôn ch  ch a m t n i dung, mà m t n i dung trong quá trình phát tri n

ể ệ ứ ể ề ứ ộ có th  có nhi u hình th c th  hi n, ng ượ ạ c l ể ể ệ   i m t hình th c có th  th  hi n

ề ộ nhi u n i dung khác nhau.

ộ ữ ố ớ ế ị ứ + N i dung gi

ủ ạ ướ ủ ộ ể ộ đ ng phát tri n c a s  v t ậ    vai trò quy t đ nh đ i v i hình th c trong quá trình v n ế   ng ch  đ o c a n i dung là bi n ủ ự ậ . Khuynh h

ứ ươ ố ề ớ ộ ổ ơ ữ ậ ổ đ i, còn hình th c t ế ng đ i b n v ng, ch m bi n đ i h n so v i n i dung.

ướ ự ự ậ ủ ữ ữ ặ ặ ẫ ộ D i s  tác đ ng l n nhau c a nh ng m t trong s  v t, ho c gi a các s ự

ướ ế ế ố ủ ộ ổ ướ ế ậ ớ v t v i nhau, tr c h t làm cho các y u t c a n i dung bi n đ i tr c; còn

ệ ữ ế ố ủ ộ ữ ứ ứ ư ố nh ng m i liên h  gi a các y u t ế    c a n i dung, t c hình th c thì ch a bi n

71

ứ ẽ ở ớ ộ ậ ạ ậ ơ ổ đ i ngay, vì v y hình th c s  tr  nên l c h u h n so v i n i dung và s  tr ẽ ở

ố ể ộ ướ ủ ự thành nhân t kìm hãm n i dung phát tri n. Do xu h ng chung c a s  phát

ủ ự ậ ứ ự ủ ể ể ộ   ể tri n c a s  v t, hình th c không th  kìm hãm mãi s  phát tri n c a n i

ớ ộ ẽ ả ổ ớ ư ậ ự ế   ợ dung mà s  ph i thay đ i cho phù h p v i n i dung m i. Nh  v y s  bi n

ự ế ổ ủ ứ ị ổ ủ ộ đ i c a n i dung quy đ nh s  bi n đ i c a hình th c.

ở ạ ủ ứ ố ớ ộ ự ộ + S  tác đ ng tr  l i c a hình th c đ i v i n i dung: ứ  hình th c có tính

ở ạ ộ ế ố ộ ộ ộ ậ ươ đ c l p t ng đ i và tác đ ng tr  l ợ   i n i dung. N u tác đ ng đó phù h p

ậ ợ ề ệ ể ẩ ộ ẽ ạ ớ ộ v i n i dung thì s  t o đi u ki n thu n l ế   i thúc đ y n i dung phát tri n, n u

ứ ẽ ự ủ ể ả ợ ộ   không phù h p thì hình th c s  ngăn c n, kìm hãm s  phát tri n c a n i

dung.

ươ ậ Ý nghĩa ph ng pháp lu n

ứ ậ ượ ệ ố ữ ờ ộ Trong nh n th c không đ c tách r i tuy t đ i hoá gi a n i dung và

ủ ứ ứ ầ ố hình th c. C n ch ng ch  nghĩa hình th c.

ả ử ụ ạ ộ ự ứ ễ ề ầ Trong ho t  đ ng th c ti n c n ph i s  d ng nhi u hình th c khác

ế ị ứ ứ ể ậ ậ ộ ả ạ ự ậ   nhau. N i dung quy t đ nh hình th c, do v y đ  nh n th c và c i t o s  v t

ộ ậ ươ ứ ứ ả ặ ộ ph i căn c  vào n i dung. M t khác, do hình th c có tính đ c l p t ố   ng đ i

ở ạ ộ ạ ộ ự ễ ả ậ ộ và tác đ ng tr  l i n i dung do v y trong ho t đ ng th c ti n ph i th ườ   ng

ứ ữ ứ ế ố ộ ợ   xuyên đ i chi u gi a n i dung và hình th c và làm cho hình th c phù h p

ể ể ộ ẩ ớ ộ v i n i dung đ  thúc đ y n i dung phát tri n.

ứ ệ ạ ả ự  * Ph m trù th  sáu: Kh  năng và hi n th c

ệ ệ ả ự  Khái ni m kh  năng và hi n th c

ồ ạ ự ữ ệ ệ ệ ­ Hi n th c: nh ng gì hi n có, hi n đang t n t ự ự i th c s .

ẽ ớ ữ ư ư ẽ ả ớ ệ ­ Kh  năng: v i nh ng gì hi n ch a có, nh ng s  có, s  t i khi có các

ề đi u ki n t

ệ ươ ứ . ng  ng  ả ộ ự ồ ạ ặ ệ ự ậ ượ ớ Kh  năng là m t s  t n t i đ c bi t. Cái s  v t đ c nói t i trong kh ả

ư ồ ạ ồ ạ ả ả năng ch a t n t i, song b n thân kh  năng thì t n t i.

ự ậ ệ ượ ự ữ ệ ồ ậ ả Hi n th c bao g m c  nh ng s  v t, hi n t ấ ng v t ch t đang t n t ồ ạ   i

ự ế ộ ả ữ ồ ạ ộ m t cách khách quan trong th c t và c  nh ng gì đang t n t i m t cách ch ủ

ứ ườ quan trong ý th c con ng i,...

ả ả ấ ả ẫ ả ồ Kh  năng g m kh  năng t t nhiên và kh  năng ng u nhiên. Kh  năng

ượ ậ ậ ộ ạ ủ ự ậ ộ ị ấ t t nhiên đ c hình thành do quy lu t v n đ ng n i t i c a s  v t quy đ nh.

ả ượ ươ ẫ ị ượ ọ Kh  năng đ c hình thành do các t ng tác ng u nhiên quy đ nh đ c g i là

ả ẫ kh  năng ng u nhiên.

72

ấ ủ ầ ặ ả ả Trong kh  năng t ầ   t nhiên có kh  năng g n, nghĩa là đã có đ  ho c g n

ệ ầ ữ ế ể ế ệ ả ề ủ đ  nh ng đi u ki n c n thi ự t đ  bi n thành hi n th c và kh  năng xa, nghĩa

ủ ề ư ệ ầ ế ể ế ự ệ ả ả là ch a đ  đi u ki n c n thi t đ  bi n thành hi n th c, còn ph i tr i qua

ộ ữ ề ạ nhi u giai đo n quá đ  n a.

ệ ữ ố ệ ả ự  M i quan h  gi a kh  năng và hi n th c

ự ồ ạ ệ ả ệ ặ ẽ ớ ố + Kh  năng và hi n th c t n t i trong m i quan h  ch t ch  v i nhau,

ờ ườ ể ẫ không tách r i nhau, th ng xuyên chuy n hoá l n nhau trong quá trình phát

ủ ự ậ ự ậ ồ ạ ể ứ ự tri n c a s  v t. Trong s  v t đang t n t ự ậ   ả i ch a đ ng kh  năng. S  v n

ể ủ ự ậ ệ ế ả ự   ộ đ ng phát tri n c a s  v t chính là quá trình bi n kh  năng thành hi n th c.

ự ệ ớ ạ ả ả ả ớ Trong hi n th c m i đó l ế   ớ i n y sinh kh  năng m i, kh  năng m i này n u

ệ ạ ề ệ ế ớ ượ ế ụ có đi u ki n l ự i bi n thành hi n th c m i. Quá trình đó đ c ti p t c, làm

ự ậ ậ ể ậ ộ ộ cho s  v t v n đ ng, phát tri n m t cách vô cùng t n trong th  gi ế ớ ậ   i v t

ch t.ấ

ấ ị ữ ệ ở ộ ự ậ ề + Trong nh ng đi u ki n nh t đ nh, cùng m t s  v t có th  t n t ể ồ ạ   i

ỉ ộ ứ ề ả ả ả ả ố nhi u kh  năng ch  không ph i ch  m t kh  năng . Ngoài kh  năng v n có,

ữ ữ ề ệ ệ ấ ả ớ ự ậ ẽ trong nh ng đi u ki n m i thì s  v t s  xu t hi n thêm nh ng kh  năng

ờ ả ự ả ồ ỗ ớ ổ ổ ủ   m i, đ ng th i b n thân m i kh  năng cũng thay đ i theo s  thay đ i c a

ệ ề đi u ki n.

ươ ậ Ý nghĩa ph ng pháp lu n

ự ễ ầ ạ ộ ự ự ệ ượ ự Trong ho t đ ng th c ti n c n d a vào hi n th c, không đ c d a vào

ủ ươ ả ươ ướ ặ ộ ể ị kh  năng đ  đ nh ra ch  tr ng, ph ng h ng hành đ ng. M t khác tuy

ư ồ ạ ả ự ự ư ệ ể ướ kh  năng là cái ch a t n t i th c s  nh ng nó bi u hi n khuynh h ng phát

ể ủ ự ậ ươ ế ả tri n c a s  v t trong t ả ng lai. Do đó, chúng ta ph i tính đ n các kh  năng

ủ ươ ế ạ ơ ợ ể ệ ề đ  vi c đ  ra ch  tr ng, k  ho ch sát h p h n.

ự ụ ệ ệ ể ả ộ ộ ề   Trong xã h i, vi c chuy n kh  năng thành hi n th c ph  thu c nhi u

ạ ộ ủ ườ ế ệ ậ ả vào ho t đ ng c a con ng i. Vì v y, chúng ta ph i chú ý đ n vi c phát huy

ồ ự ườ ạ ậ ợ ữ ệ ề ệ ngu n l c con ng i, t o ra nh ng đi u ki n thu n l i cho vi c phát huy

ủ ạ ộ ỗ ườ ể ế ả tính năng đ ng sáng t o c a m i con ng ệ   i đ  bi n kh  năng thành hi n

ự ể ẩ ộ th c thúc đ y xã h i phát tri n.

ậ ơ ả ủ ứ ệ ậ c. Các quy lu t c  b n c a phép bi n ch ng duy v t

ổ ế ệ ả ậ ố ấ   ệ Khái ni m quy lu t: là m i liên h  ph  bi n, khách quan, b n ch t,

ấ ế ố ượ ữ ấ ị ộ ề ữ b n v ng, t t y u gi a các đ i t ề   ng và nh t đ nh tác đ ng khi có các đi u

ệ ợ .  ki n phù h p

73

ủ ự ồ ạ ứ ệ ậ ố ộ “Quy lu t khách quan” v n thu c bi n ch ng c a s  t n t i khách quan

ữ ệ ậ ọ ớ ố ậ   ự khác v i “quy lu t khoa h c” v n là s  khái quát nh ng liên h  và quy lu t

ồ ượ ọ ằ ữ khách quan r i đ ế c trình bày trong các lý thuy t khoa h c b ng nh ng phán

ổ ế ỉ ầ ề ậ ắ ọ đoán ph  bi n. Do đó, v  nguyên t c, các quy lu t khoa h c ch  g n đúng

ự ừ ủ ậ ậ ậ   ớ v i các quy lu t khách quan. S  th a nh n tính khách quan c a các quy lu t

ắ ộ ươ ậ ọ ự t nhiên và xã h i là nguyên t c ph ng pháp lu n quan tr ng đ i v i s ố ớ ự

ứ ượ ứ ể ậ ọ ậ ự phát tri n tri th c khoa h c. Khi nh n th c đ c các quy lu t t nhiên và xã

ườ ự ậ ạ ộ ứ ụ ự ễ ộ h i, con ng ế   i tích c c v n d ng chúng vào ho t đ ng th c ti n, t c là n u

ể ổ ạ ự ể không th  “làm thay đ i” chúng, thì l i d a trên chúng đ  làm thay đ i t ổ ự

ộ ế ư ừ nhiên và xã h i. Lênin vi t: “ch ng nào chúng ta ch a bi ế ượ t đ ộ c m t quy

ồ ạ ậ ậ ủ lu t c a gi ớ ự i t nhiên thì quy lu t đó, trong khi t n t ộ ậ   ộ i và tác đ ng đ c l p

ở ứ ủ ữ ế ậ ệ ủ ấ ế và ngoài nh n th c c a ta, bi n ta thành nh ng nô l c a “tính t t y u mù

ư ậ ộ quáng”. Khi chúng ta đã bi ế ượ t đ ậ c quy lu t đó, quy lu t tác đ ng (nh  Mác

ắ ạ ệ ủ ầ không l thu c đã nh c l i hàng ngàn l n) ộ  vào ý chí c a chúng ta và vào ý

31.

ứ ủ ở ườ th c c a chúng ta thì chúng ta tr  thành ng ủ ủ i ch  c a gi ớ ự i t nhiên”

ể ệ ổ ế ậ ề ọ ố ở ạ M i quy lu t đ u th  hi n cái ph  bi n v n có ậ    các giai đo n v n

ể ệ ự ố ố ượ ấ ữ ậ ạ ộ đ ng, th  hi n s  th ng nh t các đ i t ố   ng đa d ng. Do v y, nh ng m i

ệ ượ ậ ả liên h  đ ấ ơ   c ph n ánh trong các quy lu t cũng không mang tính ch t đ n

ữ ề ệ ấ ặ ố nh t. M t khác, đi u đó không có nghĩa là nh ng m i liên h  ph  bi n đ ổ ế ượ   c

ọ ố ượ ế ả ậ ph n ánh trong quy lu t đã thâu tóm h t m i đ i t ng khách quan. M c đ ứ ộ

ố ượ ủ ậ ậ chung c a các đ i t ng là khác nhau, do v y các quy lu t cũng có m c đ ứ ộ

ổ ế ộ ươ ể ố ấ ả ph  bi n khác nhau và m t cách t ng đ i có th  chia t ậ   t c  các quy lu t

ậ ậ ậ ổ ế . thành ba nhóm: quy lu t riêng, quy lu t chung, và quy lu t ph  bi n

ứ ệ ậ ấ ậ ậ Vi c nh n th c các quy lu t khách quan, nh t là các quy lu t ph ổ

ự ế ễ ề ệ ạ ườ ớ bi n, có ý nghĩa th c ti n to l n, t o đi u ki n cho con ng i làm ch  t ủ ố   t

ướ ữ ẽ ậ ộ ơ ự h n t ổ ế   ộ  nhiên và xã h i. D i đây s  là n i dung nh ng quy lu t ph  bi n

ệ ậ ứ ủ c a phép bi n ch ng duy v t. Chúng ứ khái quát cách th c, nguyên nhân và

ướ ủ ự ậ ệ ượ ậ ộ khuynh h ể ng v n đ ng, phát tri n c a s  v t, hi n t ả   ng, chúng ph n

ế ớ ứ ủ ệ ấ ả ố ượ ườ ánh b n ch t bi n ch ng c a th  gi i khách quan v n đ c con ng i rút

ừ ử ủ ị ộ ị ra t trong l ch s  c a gi ớ ự i t ử ủ  nhiên và l ch s  c a xã h i loài ng ườ  Các  i.

ậ

31 V.I. Lênin (1980), Toàn t p, t. 18

, Sđd. tr. 228 ­ 229

ậ ị ướ ậ ặ ứ ệ ố quy lu t này đ nh h ng vi c nghiên c u các quy lu t đ c thù, m i liên

74

ệ ữ ơ ở ạ ố ế ọ ệ ữ h  gi a chúng t o ra c  s  khách quan cho m i liên h  gi a tri t h c duy

ứ ệ ọ ớ ậ v t bi n ch ng v i khoa h c chuyên ngành.

ậ ừ ổ ề ượ ữ ế ẫ nh ng thay đ i v  l ữ ng d n đ n nh ng thay đ i v ổ ề *  Quy lu t t

ấ ch t và ng ượ ạ c l i.

ị ứ ậ ỉ ấ ủ ự ậ   ậ  Quy lu t này ch  ra cách th c chung nh t c a s  v n V  trí quy lu t:

ấ ự ổ ề ỉ ả ể ấ ự ậ   ộ đ ng và phát tri n, khi cho th y s  thay đ i v  ch t ch  x y ra khi s  v t,

ệ ượ ổ ề ượ ỹ ưỡ ấ ị hi n t ữ ng đã tích lu  nh ng thay đ i v  l ạ ế ng đ t đ n ng ng nh t đ nh.

ấ ủ ự ậ ể ậ ộ ỉ Quy lu t cũng ch  ra tính ch t c a s  v n đ ng và phát tri n, khi cho th y s ấ ự

ổ ề ượ ủ ự ậ ệ ượ ừ ừ ế ợ ớ ự thay đ i v  l ng c a s  v t, hi n t ễ ng di n ra t k t h p v i s  thay t

ọ ề ấ ự ậ ệ ượ ả ừ ế ướ ổ đ i nh y v t v  ch t làm cho s  v t, hi n t ng v a ti n b c tu n t ầ ự ừ   , v a

ướ ộ ượ ậ ế ữ có nh ng b c đ t phá v t b c. Ăngghen vi t: “... trong gi ớ ự i t nhiên thì

ổ ề ấ ự ế ữ ả ặ ị ẽ ố ớ ừ   ộ nh ng s  bi n đ i v  ch t ­ x y ra m t cách xác đ nh ch t ch  đ i v i t ng

ườ ệ ể ỉ ượ ớ tr ợ ng h p cá bi t ­ ch  có th  có đ c do thêm vào hay b t đi m t s  l ộ ố ượ   ng

32.

ấ ậ ộ ậ v t ch t hay v n đ ng”

ộ ượ ạ N i dung quy lu t ệ   ệ c v ch ra thông qua vi c làm rõ các khái ni m, ậ  đ

ạ ph m trù có liên quan.

ể ỉ ệ ố ị ­ Ch tấ  là khái ni m dùng đ  ch  tính quy đ nh khách quan v n có c a s ủ ự

ệ ượ ấ ữ ơ ủ ự ố ế ố ạ ộ ậ v t, hi n t ng; là s  th ng nh t h u c  c a các thu c tính, y u t t o nên

ệ ượ ự ậ ệ ượ ả ự ậ s  v t, hi n t ng làm cho s  v t, hi n t ng là nó mà không ph i là s ự

ệ ượ ả ờ ỏ ự ậ ệ ượ ậ v t, hi n t ng khác (tr  l i cho câu h i s  v t, hi n t ng đó là gì? và giúp

ệ ệ ượ phân bi ớ ự ậ t nó v i s  v t, hi n t ng khác).

ể ệ ơ ả ủ ể ấ ặ ổ ị ươ Đ c đi m c  b n c a ch t là nó th  hi n tính  n đ nh t ố ủ   ng đ i c a

ệ ượ ự ậ ư ể ự ậ s  v t, hi n t ệ   ng; nghĩa là khi nó ch a chuy n hóa thành s  v t, hi n

ỗ ự ậ ấ ủ ệ ượ ẫ ổ ượ t ư ng khác thì ch t c a nó v n ch a thay đ i. M i s  v t, hi n t ề   ng đ u

ồ ạ ề ể ạ ỗ có quá trình t n t ạ ấ   i và phát tri n qua nhi u giai đo n, trong m i giai đo n  y

ạ ỗ ự ậ ư ậ ệ ượ ấ ả ỉ nó l i có ch t riêng. Nh  v y, m i s  v t, hi n t ng không ph i ch  có

ề ấ ấ ộ m t ch t mà có nhi u ch t.

ấ ủ ự ậ ượ ữ ủ ể ệ ộ Ch t c a s  v t đ ư   c bi u hi n qua nh ng thu c tính c a nó. Nh ng

ấ ủ ự ậ ả ấ ỳ ệ ể ộ ộ không ph i b t k  thu c tính nào cũng bi u hi n ch t c a s  v t. Thu c tính

ơ ả ơ ả ữ ộ ộ ộ   ủ ự ậ c a s  v t có thu c tính c  b n và thu c tính không c  b n. Nh ng thu c

32 C.Mác và Ph.Ăngghen (2004), Toàn t p, ậ t. 20, Sđd. tr. 511.

ơ ả ượ ổ ợ ạ ạ ấ ủ ự ậ tính c  b n đ c t ng h p l i t o thành ch t c a s  v t.

75

ấ ủ ự ậ ữ ượ ấ ủ ữ ở ị Ch t c a s  v t không nh ng đ ế   c quy đ nh b i ch t c a nh ng y u

ở ươ ế ố ạ ứ ữ ố ạ t t o thành mà còn b i ph ế ng th c liên k t gi a các y u t t o thành,

ở ế ấ ủ ự ậ ự ậ ượ ạ ự ệ nghĩa là b i k t c u c a s  v t. Trong hi n th c các s  v t đ c t o thành

ế ố ấ ủ ư ạ ụ ươ ở b i các y u t nh  nhau, song ch t c a chúng l i khác. Ví d : kim c ng và

ề ầ ọ ố ạ than chì đ u có cùng thành ph n hóa h c do các nguyên t các bon t o nên

ư ươ ữ ứ ế ử nh ng do ph ng th c liên k t gi a các nguyên t các bon là khác nhau, vì

ấ ủ ế ươ ấ ứ th  ch t c a chúng hoàn toàn khác nhau. Kim c ng r t c ng, còn than chì

ộ ậ ấ ị ế ề ể ươ ữ ứ ạ l i m m. Trong m t t p th  nh t đ nh n u ph ế ng th c liên k t gi a các cá

ặ ẽ ở ữ ể ế ạ ậ ổ ể ở nhân bi n đ i thì t p th  đó có th  tr  nên v ng m nh, ho c s  tr  thành

ấ ủ ậ ể ế ổ ế y u kém, nghĩa là ch t c a t p th  bi n đ i.

ủ ự ậ ể ỉ ệ ố ị ­ L ệ   ngượ  là khái ni m dùng đ  ch  tính quy đ nh v n có c a s  v t, hi n

ề ặ ế ố ể ể ộ ượ t ng v  m t quy mô, trình đ  phát tri n, các y u t bi u hi n ệ ở ố ượ   ng  s  l

ở ổ ậ ở ạ ượ ố ộ ở ố ộ ị ộ các thu c tính, t ng s  các b  ph n, đ i l ng, ệ    t c đ  và nh p đi u

ể ủ ự ậ ệ ượ ộ ậ v n đ ng và phát tri n c a s  v t, hi n t ng.

ượ ệ ở ướ ố ượ ắ ớ L ể ng còn bi u hi n kích th c dài hay ng n, s  l ỏ   ng l n hay nh ,

ộ ậ ề ấ ố ộ ộ ố ổ t ng s  ít hay nhi u, trình đ  cao hay th p, t c  đ  v n đ ng nhanh hay

ậ ạ ắ ậ ch m, màu s c đ m hay nh t.

ệ ượ ạ ượ ượ ự ậ Trong s  v t, hi n t ề ng có nhi u lo i l ng khác nhau; có l ng là

ị ượ ế ố ế ố y u t quy đ nh bên trong, có l ỉ ể ệ ng ch  th  hi n y u t bên ngoài c a s ủ ự

ệ ượ ự ậ ệ ượ ứ ạ ượ ủ ậ v t, hi n t ng; s  v t, hi n t ng càng ph c t p thì l ng c a chúng cũng

ứ ạ ự ộ ượ ề ầ ể ph c t p theo. Trong t nhiên và ph n nhi u trong xã h i, l ng có th  đo,

ượ ộ ố ườ ư ủ ấ ợ ộ ế đ m đ c; nh ng trong m t s  tr ng h p c a xã h i và nh t là trong t ư

ượ ượ ụ ể ố ệ ể ậ ằ ỉ duy l ng khó đo đ c b ng s  li u c  th  mà ch  có th  nh n bi ế ượ   c t đ

ừ ượ ự ệ ữ ấ ượ ằ b ng năng l c tr u t ự ng hóa. S  phân bi t gi a ch t và l ỉ ng ch  có ý

ươ ừ ệ ố ố ỳ ị ượ nghĩa t ng đ i, tu  theo t ng m i quan h  mà xác đ nh đâu là l ng và đâu

ấ ượ ệ ố ạ ể ấ ố là ch t; cái là l ng trong m i quan h  này, l i có th  là ch t trong m i quan

ệ h  khác.

ổ ề ượ ố ự ệ ữ ự  M i quan h  gi a s  thay đ i v  l ổ ề ấ ng và s  thay đ i v  ch t

ấ ỳ ộ ự ậ ệ ượ ữ ấ B t k  m t s  v t hay hi n t ặ   ự ố ng nào cũng là s  th ng nh t gi a m t

ấ ượ ộ ạ ẫ ổ ề ượ ch t và l ng. Chúng tác đ ng qua l ự i l n nhau. S  thay đ i v  l ng và v ề

ấ ủ ự ậ ệ ễ ặ ớ ự ậ   ẽ ớ ch t c a s  v t có quan h  ch t ch  v i nhau và di n ra cùng v i s  v n

ể ủ ự ậ ộ đ ng và phát tri n c a s  v t.

76

ạ ộ ế ọ ả ỉ ớ ạ + Độ là m t ph m trù tri ể t h c dùng đ  ch  kho ng gi i h n trong đó

ổ ề ượ ủ ự ậ ư ủ ả ổ ự s  thay đ i v  l ng c a s  v t ch a đ  làm thay đ i căn b n ch t c a s ấ ủ ự

v t.ậ

ệ ữ ượ ố ộ ấ ủ ự ậ ở ể ệ Đ  là m i liên h  gi a l ng và ch t c a s  v t, đó th  hi n s ự

ữ ượ ố ấ ủ ự ậ ự ậ ẫ ấ th ng nh t gi a l ng và ch t c a s  v t. Trong đó, s  v t v n còn là nó

ứ ư ế ch  ch a bi n thành cái khác.

ạ ế ọ ỉ ờ ể ể ạ ể + Đi m nút là ph m trù tri t h c dùng đ  ch  th i đi m mà t i đó s ự

ổ ề ượ ổ ề ấ ủ ự ậ ủ thay đ i v  l ng đã đ  làm thay đ i v  ch t c a s  v t.

ượ ớ ủ ự ậ ấ ớ ạ ấ ớ ố L ng m i và ch t m i c a s  v t th ng nh t v i nhau, t o nên đ ộ

ớ ủ ự ậ ễ ế ể ớ ự ậ   m i và đi m nút m i c a s  v t. Quá trình đó liên ti p di n ra trong s  v t

ế ự ậ ồ ạ ừ ể và vì th  s  v t luôn phát tri n ch ng nào nó còn t n t ấ ủ ự ậ   i. Ch t c a s  v t

ượ ổ ướ ủ ọ ướ ổ thay đ i do l ng c a nó thay đ i tr c đó gây ra g i là b ả c nh y.

ướ ế ọ ỉ ự ể ề ể + B c nh y ạ ả  là ph m trù tri ấ   t h c dùng đ  ch  s  chuy n hoá v  ch t

ổ ề ượ ủ ự ậ ướ ự ủ ự ậ c a s  v t do s  thay đ i v  l ng c a s  v t tr c đó gây nên.

ứ ủ ướ ộ ố M t s  hình th c c a b ả c nh y.

ố ộ ướ ứ ả ủ ả ự ậ ướ ả ồ Căn c  vào t c đ  b c nh y c a b n thân s  v t, b c nh y g m:

ướ ả ộ ướ ượ ự ệ ộ + B c nh y đ t bi n ế   là b ả c nh y đ ờ   c th c hi n trong m t th i

ơ ả ủ ự ậ ộ ế ấ ấ ủ ấ ắ ổ gian r t ng n làm thay đ i ch t c a toàn b  k t c u c  b n c a s  v t. Ví

ố ượ ạ ớ ố ượ ớ ạ ẽ ả ụ d , khi kh i l ng Uranium 235 i kh i l ng t i h n thì s  x y ra v ụ đ t t

ử ố ổ n  nguyên t trong ch c lát.

ướ ầ ả ướ ượ ự + B c nh y d n d n ầ  là b ả c nh y đ c th c hi n t ệ ừ ừ ừ  t , t ng b ướ   c

ỹ ầ ữ ầ ố ủ ủ ữ ấ ằ b ng cách tích lu  d n d n nh ng nhân t ớ  c a c a ch t m i và nh ng nhân

ụ ể ầ ầ ấ ấ ừ ượ ố ủ t c a ch t cũ d n d n m t đi. Ví d , quá trình chuy n hoá t V n thành

ườ ễ ạ Ng i di n ra lâu dài, hàng v n năm.

ự ứ ệ ướ ả ượ Căn c  vào quy mô th c hi n, b c nh y đ c chia thành:

ướ ả ướ ấ ủ ả ộ ổ + B c nh y toàn b ộ là b c nh y làm thay đ i ch t c a toàn b  các

ế ố ấ ự ậ ặ m t, các y u t c u thành s  v t.

ướ ướ ấ ủ ữ ả ổ + B c nh y c c b ả ụ ộ là b ặ   c nh y làm thay đ i ch t c a nh ng m t,

ế ố ữ ẻ ủ ự ậ nh ng y u t riêng l c a s  v t.

ấ ủ ự ộ ườ ổ ề Khi xem xét s  thay đ i v  ch t c a xã h i, ng ổ   ự i ta chia s  thay đ i

ấ ế ự ấ ổ ổ ạ đó thành thay đ i có tính ch t cách m ng và s  thay đ i có tính ch t ti n hoá.

ấ ủ ự ậ ự ế ả ổ ổ + Cách m ngạ  là s  thay đ i trong đó b n ch t c a s  v t bi n đ i căn

ụ ứ ủ ế ộ ả b n, không ph  thu c vào hình th c bi n hoá c a nó.

77

ổ ề ượ ự ấ ị ữ ổ ớ ế + Ti n hoá là s  thay đ i v  l ế ng v i nh ng bi n đ i nh t đ nh v ề

ơ ả ủ ự ậ ấ ch t không c  b n c a s  v t.

ự ề ế ấ ổ ộ ỉ ả Tuy nhiên ch  có s  thay đ i căn b n v  ch t mang tính ti n b , đi lên

ế ự ụ ề ấ ạ ớ ộ ổ ơ ả m i là cách m ng. N u s  thay đ i c  b n v  ch t làm cho xã h i th t lùi

ạ ạ ả thì l i là ph n cách m ng.

ọ ự ậ ề ủ ậ ộ ự ố   Khái quát n i dung c a quy lu t này là: m i s  v t đ u là s  th ng

ữ ượ ấ ấ ự ổ ầ ề ượ ầ nh t gi a l ng và ch t, s  thay đ i d n d n v  l ổ ủ   ng trong khuôn kh  c a

ổ ề ấ ủ ự ậ ế ự ẽ ẫ ệ ượ ể ộ ớ đ  t i đi m nút s  d n đ n s  thay đ i v  ch t c a s  v t hi n t ng thông

ướ ở ạ ự ổ ủ ượ ấ ả ớ ờ ộ qua b c nh y; ch t m i ra đ i tác đ ng tr  l i s  thay đ i c a l ớ   ng m i.

ự ậ ừ ụ ễ ộ ể   Quá trình tác đ ng đó di n ra liên t c làm cho s  v t không ng ng phát tri n,

ế ổ bi n đ i.

ươ ậ Ý nghĩa ph ng pháp lu n

ạ ộ ạ ộ ự ứ ễ ậ ứ ­ Th  nh t ả   ấ , trong ho t đ ng nh n th c và ho t đ ng th c ti n ph i

ế ỹ ề ượ ể ế ấ ượ bi t tích lu  v  l ổ ề ng đ  có bi n đ i v  ch t; không đ c nôn nóng cũng

ư ượ ả ủ ướ ấ ả ớ ờ nh  không đ ế ấ   c b o th . B c nh y làm cho ch t m i ra đ i, thay th  ch t

ứ ấ ế ủ ự ậ ọ ự ậ ủ ể ộ cũ là hình th c t ệ   t y u c a s  v n đ ng, phát tri n c a m i s  v t, hi n

ự ự ư ệ ấ ướ ả ượ t ổ ề ng; nh ng s  thay đ i v  ch t do th c hi n b ỉ ả   c nh y gây nên ch  x y

ượ ổ ế ớ ạ ứ ế ế ộ ra khi l ng đã thay đ i đ n gi ể i h n, t c là đ n đi m nút, đ n đ  nên

ố ạ ướ ỹ ề ượ ự ả ả mu n t o ra b ệ c nh y thì ph i th c hi n quá trình tích lu  v  l ng.

ượ ạ ế ự ể ệ ướ ứ ­ Th  hai , khi l ng đã đ t đ n đi m nút thì th c hi n b ả c nh y là

ủ ự ậ ủ ự ậ ệ ượ ầ ộ yêu c u khách quan c a s  v n đ ng c a s  v t, hi n t ng; t ư ưở  t ng nôn

ườ ệ ở ự ế ỗ ỏ nóng th ể ng bi u hi n ch  không chú ý th a đáng đ n s  tích lu  v ỹ ề

ể ủ ự ậ ệ ượ ự ằ ữ ỉ ượ l ng mà cho r ng, s  phát tri n c a s  v t, hi n t ng ch  là nh ng b ướ   c

ụ ả ủ ườ ả ệ ở ỗ nh y liên t c; ng ượ ạ ư ưở i, t c l t ng b o th  th ể ng bi u hi n ch  không

ệ ướ ổ ề ượ ự ữ ể ả ỉ ự dám th c hi n b c nh y, coi s  phát tri n ch  là nh ng thay đ i v  l ng.

ệ ể ậ ắ ầ ụ ả Do v y, c n kh c ph c c  hai bi u hi n trên.

ự ủ ậ ả ộ ỏ ộ ­ Th  baứ , s  tác đ ng c a quy lu t này đòi h i ph i có thái đ  khách

ự ế ệ ọ ướ ả quan, khoa h c và quy t tâm th c hi n b ề c nh y; tuy đ u có tính khách

ạ ộ ỉ ễ ư ậ ộ ứ ủ   quan, nh ng quy lu t xã h i ch  di n ra thông qua ho t đ ng có ý th c c a

ườ ự ệ ậ ướ ả ộ con ng i; do v y, khi th c hi n b ẫ   ự c nh y trong lĩnh v c xã h i, tuy v n

ư ế ề ệ ề ả ả ệ   ph i tuân theo đi u ki n khách quan, nh ng cũng ph i chú ý đ n đi u ki n

ủ ch  quan.

78

ứ ậ ả ầ ậ ượ ự ổ ề ­ Th  tứ ư, quy lu t yêu c u ph i nh n th c đ ấ   c s  thay đ i v  ch t

ụ ộ ươ ế ố ạ ứ ữ còn ph  thu c vào ph ế ng th c liên k t gi a các y u t ự ậ    t o thành s  v t,

ệ ượ ả ế ự ọ ươ ể ộ ợ hi n t ng; do đó, ph i bi t l a ch n ph ng pháp phù h p đ  tác đ ng vào

ươ ơ ở ể ậ ủ ứ ế ả ấ ph ng th c liên k t đó trên c  s  hi u rõ b n ch t, quy lu t c a chúng.

ặ ố ậ ấ ấ ậ ố * Quy lu t th ng nh t và đ u tranh các m t đ i l p

ị ấ ấ ố ậ  Quy lu t ậ th ng nh t và đ u tranh các m t đ i l p ặ ố ậ  thể V  trí quy lu t:

ứ ủ ệ ệ ậ ả ấ ạ ở hi n b n ch t, là h t nhân c a phép bi n ch ng duy v t, b i nó đ  c p t ề ậ ớ   i

ề ơ ả ấ ủ ứ ệ ấ ậ ọ ấ v n đ  c  b n và quan tr ng nh t c a phép bi n ch ng duy v t ­ v n đ ề

ự ủ ự ậ ể ộ ộ nguyên nhân, đ ng l c c a s  v n đ ng, phát tri n. Theo V.I. Lênin, “có th ể

ắ ắ ế ề ự ố ấ ủ ứ ệ ọ ị đ nh nghĩa v n t t phép bi n ch ng là h c thuy t v  s  th ng nh t c a các

33.

ặ ố ậ ư ế ắ ượ ạ ủ ứ ệ m t đ i l p. Nh  th  là n m đ c h t nhân c a phép bi n ch ng,...”

ủ ậ ộ ượ ệ ạ ở N i dung c a quy lu t này cũng đ c v ch m  thông qua vi c làm rõ

ệ ạ các khái ni m, ph m trù liên quan.

ữ ữ ể ặ ặ ộ ­ M t đ i l p ữ ặ ố ậ   là nh ng m t có nh ng đ c đi m, nh ng thu c tính,

ữ ướ ế ượ ồ ạ ị nh ng tính quy đ nh có khuynh h ổ ng bi n đ i trái ng c nhau t n t ộ   i m t

ự ộ ư ự ồ ạ cách khách quan trong t nhiên, xã h i và t duy. S  t n t ặ ố ậ   i các m t đ i l p

ổ ế ấ ả ự ậ là khách quan và ph  bi n trong t t c  các s  v t.

ặ ố ậ ự ệ ằ ộ ­ Mâu thu nẫ  các m t đ i l p n m trong s  liên h , tác đ ng qua l ạ ẫ   i l n

ồ ạ ứ ệ ệ ẫ ẫ ạ ứ nhau t o thành mâu thu n bi n ch ng. Mâu thu n bi n ch ng t n t ộ   i m t

ổ ế ấ ả ự ự ộ cách khách quan và ph  bi n trong t t c  các lĩnh v c t nhiên, xã h i và t ư

duy.

ặ ố ậ ạ ư ứ ệ ờ   ẫ Hai m t đ i l p t o thành mâu thu n bi n ch ng nh ng không tách r i

ồ ạ ấ ớ ớ ự ố mà t n t i trong s  th ng nh t v i v i nhau.

ặ ố ậ ỉ ự ữ ệ ể ố ­ Th ng nh t ấ  gi a các m t đ i l p là khái ni m dùng đ  ch  s  liên h ệ

ữ ượ gi a chúng và đ c th  hi n ể ệ ở :

ặ ố ậ ế ầ ươ ự ứ + Th  nh t ấ , các m t đ i l p c n đ n nhau, n ng t a vào nhau, làm

ề ề ồ ạ ặ ặ ti n đ  cho nhau t n t i, không có m t này thì không có m t kia.

ặ ố ậ ằ ộ + Th  haiứ ể ệ   , các m t đ i l p tác đ ng ngang nhau, cân b ng nhau th  hi n

ấ ẳ ư ữ ớ ớ ự ấ s  đ u tranh gi a cái m i đang hình thành v i cái cũ ch a m t h n.

ặ ố ậ ự ươ ữ ấ ồ ồ + Th  baứ , gi a các m t đ i l p có s  t ng đ ng, đ ng nh t do trong

ặ ố ậ ồ ạ ế ố ố ự ồ ữ ấ các m t đ i l p còn t n t i nh ng y u t gi ng nhau. Do s  đ ng nh t này

ậ ế ọ , Toàn t p, t. 29, Sđd.

t h c

33 V.I. Lênin (2005), Bút ký tri

tr. 240.

ề ườ ệ ẫ ấ ợ ộ ở ề mà trong nhi u tr ng h p, khi mâu thu n xu t hi n và tác đ ng ệ    đi u ki n

79

ặ ố ậ ể ấ ợ ồ ờ ớ   phù h p, các m t đ i l p chuy n hóa vào nhau. Đ ng nh t không tách r i v i

ớ ự ố ậ ỗ ự ậ ệ ượ ở ừ ự s  khác nhau, v i s  đ i l p, b i m i s  v t, hi n t ả ng v a là b n thân nó,

ệ ượ ố ậ ấ ồ ớ ự ậ ừ v a là s  v t, hi n t ng đ i l p v i nó nên trong đ ng nh t đã bao hàm s ự

ố ậ khác nhau, đ i l p.

ấ ặ ố ậ ể ỉ ự ữ ệ ­ Đ u tranh ộ    gi a các m t đ i l p là khái ni m dùng đ  ch  s  tác đ ng

ạ ướ ủ ị ữ ự ừ ẫ ộ qua l i theo h ng bài tr , ph  đ nh l n nhau gi a chúng và s  tác đ ng đó

ờ ự ữ ấ ấ ồ ố cũng không tách r i s  khác nhau, th ng nh t, đ ng nh t gi a chúng trong

ẫ ộ m t mâu thu n.

ế ủ ễ ẫ Quá trình di n bi n c a mâu thu n

ặ ố ậ ự ố ủ ấ ấ ướ + S  th ng nh t và đ u tranh c a các m t đ i l p là hai xu h

ặ ố ậ ạ ủ ẫ ộ đ ng khác nhau c a các m t đ i l p t o thành mâu thu n ng tác   ệ   ẫ . Mâu thu n bi n

ặ ố ậ ả ự ố ứ ủ ấ ấ ẫ ch ng cũng bao hàm c  s  th ng nh t l n đ u tranh c a các m t đ i l p. S ự

ặ ố ậ ủ ấ ấ ố ờ th ng nh t và đ u tranh c a các m t đ i l p không tách r i nhau trong quá

ể ủ ự ậ ậ ộ trình v n đ ng và phát tri n c a s  v t.

ề ớ ự ứ ớ ự ổ ự ố ấ ắ ạ ị ờ ủ   + S  th ng nh t g n li n v i s  đ ng im, v i s   n đ nh t m th i c a

ệ ố ủ ự ậ ự ấ ề ắ ớ ộ ự ậ   S  đ u tranh g n li n v i tính tuy t đ i c a s  v n đ ng và phát s  v t.

ặ ố ậ ự ố ấ ủ ề ể ươ tri n. Đi u đó có nghĩa là s  th ng nh t c a các m t đ i l p là t ố ng đ i, là

ờ ự ấ ặ ố ậ ệ ố ủ ạ t m th i; s  đ u tranh c a các m t đ i l p là tuy t đ i.

ự ộ ạ ủ ặ ố ậ ủ ấ Trong s  tác đ ng qua l i c a các m t đ i l p thì đ u tranh c a các

ặ ố ậ ộ ị ấ ế ổ ủ ự ặ m t đ i l p quy đ nh m t cách t t y u s  thay đ i c a các m t đang tác

ể ệ ầ ấ ẫ ớ ẫ   ộ đ ng và làm cho mâu thu n phát tri n. Lúc đ u m i xu t hi n, mâu thu n

ư ự ỉ ướ ượ ả ch  là s  khác nhau căn b n, nh ng theo khuynh h ng trái ng c nhau. S ự

ố ậ ế ặ ố   ể khác nhau đó càng ngày càng phát tri n và đi đ n đ i l p. Khi hai m t đ i

ủ ề ẽ ệ ể ẫ ắ ộ ậ l p xung đ t gay g t đã đ  đi u ki n, chúng s  chuy n hoá l n nhau, mâu

ượ ả ể ố ế ấ ờ ượ ế ằ ẫ thu n đ c gi i quy t. Nh  đó th  th ng nh t cũ đ c thay th  b ng th ể

ự ố ự ậ ế ấ ấ ấ ớ ố ớ ờ th ng nh t m i; s  v t cũ m t đi, s  th ng nh t m i ra đ i, thay th . Tuy

ặ ố ậ ấ ủ ấ ố nhiên, không có th ng nh t c a các m t đ i l p thì cũng không có đ u tranh

ự ậ ữ ể ờ ự ố ấ ộ gi a chúng. S  v n đ ng và phát tri n bao gi ữ    cũng là s  th ng nh t gi a

ự ố ủ ấ ấ ổ ổ ị ặ ố ậ   tính  n đ nh và tính thay đ i. S  th ng nh t và đ u tranh c a các m t đ i l p

ổ ủ ự ậ ẫ ổ ị ị quy đ nh tính  n đ nh và tính thay đ i c a s  v t. Do đó, mâu thu n chính là

ố ủ ự ậ ự ể ộ ồ ngu n g c c a s  v n đ ng và s  phát tri n.

ạ ộ ố ớ ủ ủ ẫ ạ Các lo i mâu thu n và ý nghĩa c a chúng đ i v i ho t đ ng c a con

ng i.ườ

80

ẫ ồ ạ ấ ả ệ ượ ư Mâu thu n t n t i trong t ự ậ t c  các s  v t, hi n t ng, cũng nh  trong

ế ứ ủ ể ẫ ạ ạ ấ ả t t c  các giai đo n phát tri n c a chúng. Mâu thu n h t s c đa d ng và

phong phú.

ệ ố ớ ự ậ ượ ứ ườ ệ Căn c  vào quan h  đ i v i s  v t đ c xem xét, ng i ta phân bi t:

ự ộ ạ ữ ẫ + Mâu thu n bên trong là s  tác đ ng qua l ặ i gi a các m t, các khuynh

ướ ố ậ ủ ộ ự ậ h ng đ i l p c a cùng m t s  v t.

ễ ẫ ố ẫ + Mâu thu n bên ngoài là mâu thu n di n ra trong m i quan h  gi a s ệ ữ ự

ự ậ ớ ậ v t đó v i các s  v t khác.

ệ ỉ ươ ạ ố ỳ Vi c phân chia này ch  có tính t ng đ i, tu  theo ph m vi xem xét,

ư ệ ẫ ẫ ộ ố cùng m t mâu thu n nh ng xét trong m i quan h  này là mâu thu n bên

ư ệ ố ạ ngoài, nh ng xét trong m i quan h  khác l ẫ i là mâu thu n bên trong.

ố ớ ế ị ự ế ẫ Mâu thu n bên trong có vai trò quy t đ nh tr c ti p đ i v i quá trình

ệ ộ ả ế ẫ ể ủ ự ậ ậ v n đ ng và phát tri n c a s  v t. Tuy nhiên, vi c gi i quy t mâu thu n bên

ệ ờ ả ệ ế ẫ ể trong không th  tách r i vi c gi i quy t mâu thu n bên ngoài; vi c gi ả   i

ể ả ế ệ ề ẫ ế ẫ quy t mâu thu n bên ngoài là đi u ki n đ  gi i quy t mâu thu n bên trong.

ố ớ ự ồ ạ ứ ể ủ Căn c  vào ý nghĩa đ i v i s  t n t ộ ự ậ   i và phát tri n c a toàn b  s  v t,

ẫ ượ mâu thu n đ c chia thành:

ẫ ơ ả + Mâu thu n c  b n.

ơ ả ẫ + Mâu thu n không c  b n.

ố ớ ự ồ ạ ứ ủ ẫ ể Căn c  vào vai trò c a mâu thu n đ i v i s  t n t ủ   i và phát tri n c a

ấ ị ẫ ượ ộ ạ ự ậ s  v t trong m t giai đo n nh t đ nh, mâu thu n đ c chia thành:

ủ ế ẫ + Mâu thu n ch  y u.

ứ ế ẫ + Mâu thu n th  y u.

ấ ủ ệ ợ ứ ẫ ượ Căn c  vào tính ch t c a các quan h  l i ích, mâu thu n đ c chia

thành:

ố ẫ + Mâu thu n đ i kháng.

ẫ ố + Mâu thu n không đ i kháng.

ậ ấ ấ ủ ự ấ ố Tóm l ặ ố   iạ , th c ch t quy lu t đ u tranh và th ng nh t c a các m t đ i

ệ ượ ữ ứ ữ ề ặ ọ ự ậ ậ l p là m i s  v t, hi n t ng đ u ch a nh ng m t, nh ng khuynh h ướ   ng

ự ố ữ ấ ẫ ả ấ   ố ậ ạ đ i l p t o thành nh ng mâu thu n trong b n thân nó; s  th ng nh t và đ u

ố ủ ự ậ ặ ố ậ ủ ể ồ ộ tranh c a các m t đ i l p là ngu n g c c a s  v n đ ng và phát tri n, làm

ấ ớ ờ ế cho cái cũ m t đi và cái m i ra đ i thay th .

ươ ậ Ý nghĩa ph ng pháp lu n.

81

ủ ừ ẫ ậ ứ ­ Th  nh t ự ậ   ấ , th a nh n tính khách quan c a mâu thu n trong s  v t,

ệ ượ ừ ả ế ề ẫ ậ ả hi n t ng; t đó gi ệ   i quy t mâu thu n ph i tuân theo quy lu t, đi u ki n

ể ố ấ ủ ệ ầ ố ẫ khách quan. Mu n phát hi n mâu thu n, c n tìm ra th  th ng nh t c a các

ặ ố ậ ự ậ ệ ượ ừ ươ ướ ả m t đ i l p trong s  v t, hi n t ng; t đó tìm ra ph ng h ng, gi i pháp

ự ễ ạ ộ ứ ậ đúng cho ho t đ ng nh n th c và th c ti n.

ắ ầ ừ ệ ầ ẫ ứ ­ Th  hai , phân tích mâu thu n c n b t đ u t vi c xem xét quá trình

ủ ừ ể ẫ ạ ị ố   phát sinh, phát tri n c a t ng lo i mâu thu n; xem xét vai trò, v  trí và m i

ệ ữ ữ ể ề ệ ả ẫ quan h  gi a các mâu thu n và đi u ki n chuy n hóa gi a chúng. Ph i bi ế   t

ụ ể ộ ụ ể ề ẫ ượ ươ phân tích c  th  m t mâu thu n c  th  và đ  ra đ c ph ng pháp gi ả   i

ế ẫ quy t mâu thu n đó.

ả ắ ữ ắ ả ế ằ ẫ ­ Th  baứ , ph i n m v ng nguyên t c gi ấ   i quy t mâu thu n b ng đ u

ặ ố ậ ữ ẫ ộ   ề tranh gi a các m t đ i l p, không đi u hoà mâu thu n cũng không nóng v i

ủ ở ả ả ề ệ ế ẫ ộ hay b o th , b i gi ụ i quy t mâu thu n còn ph  thu c vào đi u ki n đã đ ủ

ư ồ và chín mu i hay ch a.

ủ ị ủ ị ủ ậ * Quy lu t ph  đ nh c a ph  đ nh

ủ ị ậ ủ ứ ệ ộ ậ  Là m t trong ba quy lu t c a phép bi n ch ng duy V  trí c a quy lu t:

ủ ị ủ ị ậ ỉ ướ ủ ậ v t, quy lu t ph  đ nh c a ph  đ nh ch  ra khuynh h ứ   ng (đi lên), hình th c

ả ự ậ ệ ượ ế ố ờ ừ ự ậ ệ ượ ớ (xoáy  c), k t qu  (s  v t, hi n t ng m i ra đ i t s  v t, hi n t ng cũ)

ự ố ữ ủ ể ấ ổ ớ   ủ ự c a s  phát tri n c a chúng thông qua s  th ng nh t gi a tính thay đ i v i

ế ừ ự ể tính k  th a trong s  phát tri n.

ế ự ậ ự ậ ự ủ ị ­ Ph  đ nh ằ  là s  thay th  s  v t này b ng s  v t khác trong quá trình

ấ ứ ự ậ ệ ượ ể ộ ậ v n đ ng và phát tri n. B t c  s  v t, hi n t ng nào trong th  gi ế ớ ề   i đ u

ồ ạ ả ệ ấ tr i qua quá trình phát sinh, t n t ể i, phát tri n và di ự ậ t vong. S  v t cũ m t đi

ượ ự ậ ế ằ ự ế ớ ấ ế đ c thay th  b ng s  v t m i. S  thay th  đó là t ậ   t y u trong quá trình v n

ể ủ ự ậ ự ế ượ ế ọ ự ọ ộ đ ng và phát tri n c a s  v t. S  thay th  đó đ c tri t h c g i là s  ph ủ

ị đ nh.

ủ ị ự ệ ự ể ủ Quan đi m siêu hình coi s  ph  đ nh là s  di t vong hoàn toàn c a cái

ự ủ ị ự ậ ứ ấ ạ ơ ộ ể ủ   cũ, s  ph  đ nh s ch tr n, ch m d t hoàn toàn s  v n đ ng và phát tri n c a

ủ ự ủ ị ọ ở ự ậ s  v t. H  đi tìm nguyên nhân c a s  ph  đ nh bên ngoài s  v t, ự ậ ở ộ    m t

ệ ượ hi n t ng siêu nhiên nào đó.

ứ ự ể ể ậ ừ ữ ệ Theo quan đi m duy v t bi n ch ng, s  chuy n hoá t ổ    nh ng thay đ i

ấ ự ấ ổ ề ữ ế ẫ ườ ề ượ v  l ng d n đ n nh ng thay đ i v  ch t, s  đ u tranh th ủ   ng xuyên c a

82

ặ ố ậ ẫ ượ ả ế ừ ẫ các m t đ i l p làm cho mâu thu n đ c gi i quy t, t ế ự ậ    đó d n đ n s  v t

ự ậ ấ ờ ớ ế cũ m t đi, s  v t m i ra đ i thay th .

ế ễ ụ ạ ự ậ ự ể ộ S  thay th  di n ra liên t c t o nên s  v n đ ng và phát tri n không

ủ ự ậ ả ủ ự ự ậ ự ậ ủ ị ừ ế ớ ờ ng ng c a s  v t. S  v t m i ra đ i là k t qu  c a s  ph  đ nh s  v t cũ.

ự ủ ị ư ậ ự ụ ể ề ề ề ệ Nh  v y, s  ph  đ nh là ti n đ , đi u ki n cho s  phát tri n liên t c, cho s ự

ờ ủ ủ ị ứ ế ệ ớ ra đ i c a cái m i thay th  cái cũ. Đó là ph  đ nh bi n ch ng.

ủ ị ệ ế ọ ể ỉ ự ủ ị ­ Ph  đ nh bi n ch ng ạ ứ là ph m trù tri t h c dùng đ  ch  s  ph  đ nh t ự

ể ự ự ẫ ớ ự ắ thân, s  phát tri n t thân, là m t khâu trong quá trình d n t i s  ra đ i s ờ ự

ộ ơ ự ậ ế ớ ậ v t m i, ti n b  h n s  v t cũ.

ơ ả ủ ị ư ữ ứ ệ ặ Ph  đ nh bi n ch ng có nh ng đ c tr ng c  b n

ủ ị ứ ệ ủ ị ­ Ph  đ nh bi n ch ng mang tính khách quan : do nguyên nhân ph  đ nh

ả ả ế ả ữ ế ự ậ ằ n m ngay trong b n thân s  v t. Đó chính là k t qu  gi i quy t nh ng mâu

ủ ự ậ ự ậ ể ẫ ờ thu n bên trong c a s  v t, nh  đó s  v t luôn luôn phát tri n. Ví d : S ụ ự

ể ủ ủ ị ứ ứ ệ ệ phát tri n c a phép bi n ch ng là quá trình ph  đ nh bi n ch ng liên t c t ụ ừ

ứ ự ờ ổ ạ ứ ủ ệ phép bi n ch ng t ệ  phát th i c  đ i, phép bi n ch ng duy tâm c a tri ế ọ   t h c

ứ ế ứ ệ ậ ổ ể c  đi n Đ c đ n phép bi n ch ng duy v t.

ủ ị ủ ị ứ ứ ệ ệ ­ Ph  đ nh bi n ch ng mang tính k  th a: ế   ế ừ  ph  đ nh bi n ch ng là k t

ả ủ ự ể ự ủ ự ậ ề ả ờ qu  c a s  phát tri n t ủ   ớ  thân c a s  v t. Cái m i ra đ i trên n n t ng c a

ả ừ ư ứ ự ể ớ ờ cái cũ ch  không ph i t ế ụ ủ    h  vô. Cái m i ra đ i là s  phát tri n ti p t c c a

ơ ở ạ ỏ ữ ự ặ ỗ ờ ạ cái cũ trên c  s  g t b  nh ng m t tiêu c c, l ậ ủ i th i, l c h u c a cái cũ và

ả ạ ữ ữ ự ặ ặ ợ ọ ọ ch n l c, gi ữ ạ  l i, c i t o nh ng m t còn thích h p, nh ng m t tích c c, b ổ

ữ ự ệ ặ ớ ợ ớ sung nh ng m t m i phù h p v i hi n th c.

ớ ự ậ ủ ị ứ ự ữ ệ ế Ph  đ nh bi n ch ng còn là s  liên k t gi a cái cũ và cái m i, s  v t cũ

ữ ự ớ ự ứ ớ ủ ị ẳ ớ ị ớ ự ậ v i s  v t m i, gi a s  kh ng đ nh v i s  ph  đ nh, quá kh  v i hi n t ệ ạ   i.

ủ ị ệ ắ ấ ế ủ ự ệ ể ố ứ Ph  đ nh bi n ch ng là m t khâu t t y u c a m i liên h  và s  phát tri n.

ủ ị ủ ị ủ ộ ậ N i dung quy lu t ph  đ nh c a ph  đ nh

ệ ượ ế ớ ủ ậ ộ ộ ­ M t là, ự ậ  do các s  v t, hi n t ng c a th  gi i khách quan v n đ ng,

ể ự ự ậ ể ệ ể ộ ỳ ỳ ả   phát tri n có tính chu k . Đ  th c hi n m t chu k  phát tri n thì s  v t ph i

ể ệ ủ ị ầ th  hi n “hai” l n ph  đ nh.

ụ ừ ấ ủ ị ể ế ­ Hai là, phát tri n là quá trình ph  đ nh liên t c t th p đ n cao. Sau

ự ậ ủ ị ờ ườ ầ ớ ư ặ ạ ộ ố ặ hai l n ph  đ nh thì s  v t m i ra đ i d ng nh  l p l ộ   i m t s  m t, m t

ơ ở ớ ư ầ ơ ố ế ố s  y u t ban đ u nh ng trên c  s  m i cao h n.

83

ư ậ ậ ở ỳ ­ Ba là, do tính chu k  nh  l p lu n ả   ậ  trên, nên quy lu t này nó ph n

ề ướ ể ủ ự ậ ố ắ ánh đúng đ n chi u h ng phát tri n c a s  v t theo hình “xoáy  c”.

ỳ ủ ị ứ ệ ơ ồ ủ S  đ  c a 1 chu k  ph  đ nh bi n ch ng:

(Cũ) – ph  đ nh – ph  đ nh

ẳ ị ủ ị ủ ị ═ ẳ ị Kh ng đ nh kh ng đ nh trên c  s  m i ơ ở ớ (M iớ ).

ầ     (l n 1) ầ        (l n 2)

ụ ừ ự ủ ị ự ạ ầ ầ ả ẳ ị Ví d : t s  kh ng đ nh ban đ u (h t thóc) tr i qua s  ph  đ nh l n 1

ủ ị ủ ị ữ ự ạ ầ ạ ớ (cây lúa ph  đ nh h t thóc) và s  ph  đ nh l n 2 (nh ng h t thóc m i ph ủ

ự ậ ườ ở ạ ự ẳ ầ ị ị đ nh cây lúa) s  v t d ư ng nh  quay tr ạ   i s  kh ng  đ nh ban đ u (h t l

ơ ở ố ượ ư ơ ạ ơ thóc) nh ng trên c  s  cao h n (s  l ề ng h t thóc nhi u h n, ch t l ấ ượ   ng

ổ ạ h t thóc thay đ i).

ơ ả ủ ị ữ ể ặ ầ Hai l n ph  đ nh có nh ng đ c đi m c  b n khác nhau:

ủ ị ầ ố ậ ự ậ ể ớ ­ Ph  đ nh l n 1: làm cho s  v t cũ chuy n thành cái đ i l p v i mình.

ủ ị ầ ố ậ ự ậ ự ậ ớ ờ ớ ­ Ph  đ nh l n 2: làm cho s  v t m i ra đ i. S  v t này đ i l p v i cái

ượ ở ầ ủ ị ượ ổ ề ố ớ đ c sinh ra l n ph  đ nh 1. Nó đ c b  sung nhi u nhân t m i.

ự ậ ườ ư ậ ủ ị ầ Nh  v y, sau hai l n ph  đ nh s  v t d ư ng nh  quay tr ở ạ  l i cái cũ

ấ ủ ự ơ ở ớ ư ư ặ ơ ọ nh ng trên c  s  m i cao h n. Đây là đ c tr ng quan tr ng nh t c a s  phát

ủ ị ủ ị ứ ủ ể ệ tri n bi n ch ng thông qua ph  đ nh c a ph  đ nh.

ự ế ự ộ ố ầ ả ả ể ủ ị ­ Chú ý: S  ph  đ nh trong th c t có th  ph i tr i qua m t s  l n ph ủ

ể ộ ớ ỳ ị đ nh m i hoàn thành m t chu k  phát tri n.

ờ ủ ứ ụ ằ ằ ộ ứ Ví d : vòng đ i c a con t m: tr ng ­ t m ­ nh ng ­ ngài ­ tr ng.

ủ ự ể ổ ợ ộ ượ T ng h p toàn b  các vòng khâu c a s  phát tri n ta đ c con đ ườ   ng

ể ố phát tri n theo hình xoáy  c.

ơ ả ủ ị ủ ủ ậ ậ ộ Khái quát n i dung c  b n c a quy lu t: quy lu t ph  đ nh c a ph ủ

ệ ự ế ừ ủ ị ữ ẳ ố ị ị đ nh nêu lên m i liên h , s  k  th a gi a cái kh ng đ nh và cái ph  đ nh,

ủ ị ứ ự ệ ề ể ệ ả ờ ộ   nh  đó ph  đ nh bi n ch ng là đi u ki n cho s  phát tri n; nó b o toàn n i

ự ủ ạ ướ ữ ổ ộ dung tích c c c a các giai đo n tr ớ   c và b  sung thêm nh ng thu c tính m i

ự ể ườ ố làm cho s  phát tri n đi theo đ ng “xoáy  c”.

ươ ậ Ý nghĩa ph ng pháp lu n.

ậ ỉ ướ ủ ự ậ ế ứ ­ Th  nh t ấ , quy lu t này ch  ra khuynh h ộ   ng ti n lên c a s  v n đ ng

ệ ượ ự ố ữ ế ấ ộ ủ ự ậ c a s  v t, hi n t ế ừ ủ   ng; s  th ng nh t gi a tính ti n b  và tính k  th a c a

ể ể ể ắ ả ị ự s  phát tri n; sau khi đã tr i qua các m t xích chuy n hóa, có th  xác đ nh

ượ ế ả ố ủ ự ể đ c k t qu  cu i cùng c a s  phát tri n.

84

ứ ề ậ ướ ứ ­ Th  hai ậ , quy lu t này giúp nh n th c đúng v  xu h ủ ự ng c a s  phát

ứ ạ ề ề ể ễ ặ ẳ   tri n, đó là quá trình di n ra quanh co, ph c t p, không h  đ u đ n th ng

ữ ấ ướ ắ t p, không va v p, không có nh ng b ụ c th t lùi.

ề ự ậ ủ ơ ứ ậ ầ ậ ­ Th  baứ ệ   , quy lu t này giúp nh n th c đ y đ  h n v  s  v t, hi n

ệ ể ể ạ ớ ợ ờ ớ ượ t ậ ng m i, ra đ i phù h p v i quy lu t phát tri n, bi u hi n giai đo n cao

ự ể ấ ự ủ ự ậ ự ấ ề v  ch t trong s  phát tri n. Trong t ệ   ệ  nhiên, s  xu t hi n c a s  v t, hi n

ễ ớ ự ộ ự ư ệ ắ ấ ớ ượ t ng m i di n ra t ớ    phát; nh ng trong xã h i, s  xu t hi n m i đó g n v i

ứ ủ ứ ệ ậ ườ ộ vi c nh n th c và hành đ ng có ý th c c a con ng i.

ự ậ ệ ượ ự ậ ệ ượ ắ ớ ­ Th  tứ ư, tuy s  v t, hi n t ng m i th ng s  v t, hi n t ng cũ,

ự ậ ệ ượ ư ờ ạ ơ nh ng trong th i gian nào đó, s  v t, hi n t ậ   ng cũ còn m nh h n; vì v y,

ệ ượ ớ ạ ệ ể ề ợ ộ ự ậ ầ ủ c n  ng h  s  v t, hi n t ng m i, t o đi u ki n cho nó phát tri n h p quy

ế ế ừ ế ố ữ ự ợ ậ lu t; bi ọ ọ t k  th a có ch n l c nh ng y u t ủ ự ậ    tích c c và h p lý c a s  v t,

ệ ượ ế ậ ợ ộ ớ hi n t ng cũ làm cho nó phù h p v i xu th  v n đ ng và phát tri n c a s ể ủ ự

ệ ượ ớ ậ v t, hi n t ng m i.

Ứ Ậ Ậ III. LÝ LU N NH N TH C

ắ ủ ứ ứ ệ ậ ậ ậ 1. Các nguyên t c c a lý lu n nh n th c duy v t bi n ch ng

ủ ủ ứ ứ ề ệ ệ ậ ậ ẳ ị Quan ni m c a ch  nghĩa duy v t bi n ch ng v  nh n th c kh ng đ nh

ế ớ ứ ậ ả ộ ườ nh n th c là quá trình ph n ánh th  gi i bên ngoài vào b  óc con ng i. Lý

ứ ủ ậ ậ ế ọ ượ ự ữ lu n nh n th c c a tri t h c Mác ­ Lênin đ c xây d ng trên nh ng nguyên

ắ ơ ả t c c  b n sau đây:

ừ ậ ự ồ ạ ế ớ ậ ủ ­ M t làộ i khách quan c a th  gi i v t ch t (t n t ấ ồ ạ   i

, th a nh n s  t n t ố ớ ở ộ ậ ự ứ ả ậ ứ  bên ngoài và đ c l p) đ i v i ý th c. Nh n th c là s  ph n ánh th c t ự ạ   i

ộ ườ khách quan vào b  não ng i.

ế ớ ủ ừ ứ ậ ậ ườ ả ­ Hai là,  th a nh n kh  năng nh n th c th  gi i c a con ng i. V ề

ể ế ắ ư ỉ nguyên t c, không có cái gì là không th  bi t mà ch  là ch a bi ế ượ t đ c mà

thôi.

ứ ự ự ệ ả ả ậ ­ Ba là,  nh n th c là s  ph n ánh hi n th c khách quan tr i qua quá

ủ ộ ứ ự ệ ự ạ ậ trình bi n ch ng, tích c c, ch  đ ng (t ứ ủ    giác) và sáng t o. Nh n th c c a

ườ ừ ư ế ế ế ừ ế ế con ng i là quá trình đi t ch a bi t đ n bi t, t bi ế t ít đ n bi ề t nhi u, t ừ

ệ ượ ấ ừ ả ế ế ấ ả ấ ắ hi n t ả ng đ n b n ch t, t ắ    b n ch t kém sâu s c đ n b n ch t sâu s c

h n.ơ

85

ấ ủ ủ ế ơ ở ự ự ễ ế ố ­ B n là, ậ     coi th c ti n là c  s  ch  y u và tr c ti p nh t c a nh n

ể ể ự ứ ụ ủ ứ ẩ ậ ộ th c; là đ ng l c, m c đích c a nh n th c và là tiêu chu n đ  ki m tra chân

lý.

ồ ố ấ ủ ậ ả ứ 2. Ngu n g c, b n ch t c a nh n th c

ệ ậ ự ệ ả ứ   là quá trình ph n ánh hi n th c khách quan Khái ni m nh n th c:

ự ạ ộ ở ườ ủ ộ m t cách tích c c, ch  đ ng, sáng t o b i con ng ễ   ơ ở ự i trên c  s  th c ti n

ử ụ ể ị mang tính l ch s  c  th .

ứ ứ ệ ậ ậ ộ ộ ­ Nh n th c là m t quá trình bi n ch ng có v n đ ng và phát tri n, ể  là

ừ ư ế ế ế ừ ế ớ ế ề ơ quá trình đi t ch a bi t đ n bi t, t bi t ít t i bi t nhi u h n, t ừ ế  bi ư   t ch a

ầ ủ ơ ầ ủ ế đ y đ  đ n đ y đ  h n.

ủ ể ứ ữ ứ ệ ậ ậ ộ ứ   ­ Nh n th c là quá trình tác đ ng bi n ch ng gi a ch  th  nh n th c

ự ễ ủ ạ ộ ơ ở ứ ể ậ ườ và khách th  nh n th c trên c  s  ho t đ ng th c ti n c a con ng i.

ấ ủ ự ứ ả ạ ậ ả B n ch t c a nh n th c là quá trình ph n ánh tích c c, sáng t o th ế

ớ ậ ấ ở ườ ủ ể ứ ế ậ gi i v t ch t khách quan b i con ng i. Vì th , ch  th  nh n th c chính là

ườ ư ườ ự ệ con ng i. Nh ng đó là con ng ạ ộ   ố i hi n th c, đang s ng, đang ho t đ ng

ệ ị ự ứ ử ề ễ ậ ữ th c ti n và đang nh n th c trong nh ng đi u ki n l ch s  ­ xã h i c  th ộ ụ ể

ấ ị ườ ộ ề ộ ả ấ ộ ộ ứ nh t đ nh, t c là con ng ấ   i đó ph i thu c v  m t giai c p, m t dân t c nh t

ứ ợ ả ầ ị đ nh, có ý th c, l i ích, nhu c u, cá tính, tình c m.

ự ễ ố ớ ự ễ ủ ậ ứ 3. Th c ti n và vai trò c a th c ti n đ i v i nh n th c

ự ễ ạ a. Ph m trù th c ti n

ệ ượ ừ ấ ớ ự ự ễ ộ Là m t hi n t ộ ng xã h i, ngay t r t s m, th c ti n đã thu hút s  chú

ủ ế ọ ế ọ ờ ỳ ổ ạ ậ ằ ý c a các nhà tri t h c. Các nhà tri ứ   t h c th i k  c  đ i cho r ng, nh n th c

ạ ộ ẽ ớ ắ ặ ườ ả c m tính g n bó ch t ch  v i ho t đ ng con ng ạ ộ   i. Song, đó là ho t đ ng

ứ ố ượ ậ ọ ư ể ả nh n th c đ i t ng đ  hình thành chân lý. Tuy h  ch a gi ế ấ i quy t v n đ ề

ạ ộ ư ủ ể ấ hình thành, phát tri n và c u trúc c a quá trình ho t đ ng đó, nh ng, chính

ữ ườ ặ ề ạ ộ ủ ề ấ ườ ọ h  là nh ng ng i đ t n n móng cho v n đ  ho t đ ng c a con ng i trong

ứ ậ quá trình nh n th c.

ế ọ ườ ặ ề ự ơ Ph.Bêc n, nhà tri ậ t h c duy v t Anh, ng i đ t n n móng cho s  phát

ể ủ ế ỷ ủ ề ậ tri n c a ch  nghĩa duy v t siêu hình th  k  XVII­XVIII, khi đ  cao vai trò

ụ ủ ứ ệ ấ ạ ế ọ ủ c a tri th c, ông đã nh n m nh nhi m v  c a tri t h c là tìm ra con đ ườ   ng

ứ ậ ứ ậ ả nh n  th c  gi ớ ự i t ế     nhiên.  Theo  ông,  quá  trình nh n  th c  ph i  kiên  quy t

ủ ứ ủ ệ ệ ậ ố ch ng ch  nghĩa kinh vi n, ch  nghĩa kinh nghi m. Nh n th c v  gi ề ớ ự i t

ự ể ệ ệ ể ệ ả ố nhiên và th c nghi m đ  tìm ra m i quan h  nhân qu , phát hi n và ki m tra

86

ể ơ ế ọ ầ ấ ượ chân lý. Có th  nói, Bêc n là nhà tri t h c đ u tiên th y đ ủ   c vai trò c a

ự ự ủ ứ ệ ễ ậ ọ th c ti n, c a th c nghi m khoa h c trong quá trình nh n th c, trong quá

trình hình thành tri th c.ứ

ơ ắ ế ọ ế ỷ ứ ậ ầ Phoi b c, nhà tri ề ậ   t h c duy v t Đ c đ u th  k  XIX, tuy có đ  c p

ự ễ ấ ượ ạ ộ ư ự ễ ế đ n th c ti n, song ông không th y đ ậ   c th c ti n nh  là ho t đ ng v t

ấ ả ủ ộ ườ ch t c m tính, có tính năng đ ng c a con ng i. Do đó, ông đã coi th ườ   ng

ạ ộ ễ ự ữ ủ ễ ẩ ộ ỉ th c ti n là nh ng hành đ ng b n th u c a các ự ho t đ ng th c ti n, xem “

ỉ con buôn v a hè”.

ư ậ ế ọ ậ ướ ấ ượ Nh  v y, các nhà tri t h c duy v t tr c Mác không th y đ c vai trò

ạ ộ ố ớ ứ ự ủ ể ễ ậ ậ ủ c a ho t đ ng th c ti n đ i v i nh n th c, lý lu n nên quan đi m c a h ọ

ự ế ế ấ ể   mang tính ch t tr c quan. Chính vì th , C.Mác đã đánh giá “Khuy t đi m

ủ ế ủ ủ ủ ế ộ ch  y u c a toàn b  ch  nghĩa duy v t t ậ ừ ướ  tr ể ả c đ n nay k  c  ch  nghĩa

ậ ủ ơ ắ ự ệ ả ượ ự ậ duy v t c a Phoi b c ­ là s  v t, hi n th c, cái c m giác đ c, ch  đ ỉ ượ   c

ứ ậ ướ ự ứ nh n th c d i hình th c ứ khách thể  hay hình th c  ứ tr c quan , ch  không

ượ ứ ậ ạ ộ ả ượ ủ ho t đ ng c m giác đ c c a con ng i đ c nh n th c là ườ  là th c ti n ự ễ ”34.

ế ọ ấ ượ ặ Các nhà tri t h c duy tâm tuy đã th y đ ạ   ộ c m t năng đ ng, sáng t o

ạ ộ ủ ườ ạ ừ ượ ể ộ trong ho t đ ng c a con ng ư i nh ng l i phát tri n lên m t cách tr u t ng,

ự ễ ỉ ể ư ủ ậ ạ ộ   thái quá. Vì v y, ch  nghĩa duy tâm cũng ch  hi u th c ti n nh  là ho t đ ng

ạ ộ ạ ộ ự ư ứ ể ệ ậ ầ ấ   tinh th n ch  không hi u nó nh  là ho t đ ng hi n th c, ho t đ ng v t ch t

ườ ề ậ ự ế ễ ệ ạ ẳ ủ ả c m tính c a con ng i. Ch ng h n, khi đ  c p đ n “ý ni m th c ti n”,

ế ọ ấ ướ ớ ợ Hêghen, nhà tri t h c duy tâm l n nh t tr c Mác đã có t ư ưở  t ng h p lý sâu

ủ ể ự ễ ằ ố ượ ả ự ắ s c là b ng th c ti n, ch  th  t “nhân đôi” mình, đ i t ng hoá b n thân

ệ ớ ế ớ ể mình trong quan h  v i th  gi i bên ngoài. Song do quan đi m duy tâm nên

ỉ ớ ạ ự ễ ở ở ố ớ ông ch  gi i h n th c ti n ệ  ý ni m, ạ ộ  ho t đ ng t ư ưở  t ng. Đ i v i Hêghen,

ự ễ th c ti n là “suy lý lôgíc”.

ế ừ ế ố ợ ữ ữ ể ạ K  th a và phát tri n sáng t o nh ng y u t h p lý trong nh ng quan

ễ ủ ề ự ệ ế ọ ướ ni m v  th c ti n c a các nhà tri t h c tr c đó, C.Mác và Ph.Ăngghen đã

ề ự ủ ễ ệ ắ ọ ố ớ   có quan ni m đúng đ n, khoa h c v  th c ti n và vai trò c a nó đ i v i

ư ố ớ ự ồ ạ ứ ậ ể ộ nh n th c cũng nh  đ i v i s  t n t ủ i và phát tri n c a xã h i loài ng ườ   i.

ư ự ệ ễ ậ ạ ớ ự   V i vi c đ a ph m trù th c ti n vào lý lu n, C.Mác ­ Ph.Ăngghen đã th c

ố

ộ

ị

34 C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn t pậ , Nxb Chính tr  Qu c gia, Hà N i, 2004, t.3, tr.9.

ướ ể ế ạ ậ ệ hi n b ậ   c chuy n bi n cách m ng trong lý lu n nói chung và trong lý lu n

87

ề ờ ố ứ ể ạ ấ ậ nh n th c nói riêng. V.I.Lênin nh n m nh: “Quan đi m v  đ i s ng, v ề

ơ ả ủ ự ễ ứ ấ ề ể ậ ậ ả th c ti n, ph i là quan đi m th  nh t và c  b n c a lý lu n v  nh n th c” ứ 35.

ệ ụ ậ ấ ộ ạ ộ ự ễ   Là toàn b  ho t đ ng v t ch t có m c đích, Khái ni m th c ti n:

ộ ủ ử ị ườ ả ạ ự ằ ộ mang tính l ch s  ­ xã h i c a con ng i nh m c i t o t nhiên và xã h i.

ề ự ể ấ ừ ự ữ ễ ệ ễ ồ ặ   T  quan ni m trên v  th c ti n có th  th y th c ti n g m nh ng đ c

ư tr ng sau:

ạ ộ ủ ự ễ ả ộ ườ ứ ­ Th  nh t, ấ  th c ti n không ph i toàn b  ho t đ ng c a con ng i mà

ạ ộ ữ ấ ả ậ ỉ ch  là nh ng ho t đ ng v t ch t ­ c m tính.

ạ ộ ạ ộ ự ữ ễ ị ứ ­ Th  hai, ử   ho t đ ng th c ti n là nh ng ho t đ ng mang tính l ch s  ­

ộ ủ ườ ạ ộ ỉ ễ ự ễ xã h i c a con ng i. Nghĩa là, th c ti n là ho t đ ng ch  di n ra trong xã

ớ ự ủ ả ườ ộ ộ h i, v i s  tham gia c a đông đ o ng i trong xã h i.

ạ ộ ự ụ ễ ằ ứ ­ Th  ba, th c ti n là ho t đ ng có tính m c đích nh m c i t o t ả ạ ự

ụ ụ ộ ườ nhiên và xã h i ph c v  con ng i.

ễ ồ ạ ướ ự ề ở ữ Th c ti n t n t i d ứ i nhi u hình th c khác nhau, ự    nh ng lĩnh v c

ạ ộ ư ữ ứ ả ồ ấ ậ   ơ ả Ho t đ ng s n xu t v t khác nhau, nh ng g m nh ng hình th c c  b n:

ạ ộ ạ ộ ự ệ ấ ộ ị ch t; ho t đ ng chính tr  ­ xã h i và ho t đ ng th c nghi m khoa h ọc.

ự ễ ạ ộ ứ ả ấ ấ ậ  ­ Trong đó, ho t đ ng s n xu t v t ch t là hình th c th c ti n có

ấ ơ ả ở ẽ ọ ấ ừ ấ . B i l , ngay t khi con ng ườ   i ớ s m nh t, c  b n nh t, quan tr ng nh t

ấ ớ ư ệ ấ ớ ườ ườ m i xu t hi n trên trái đ t v i t cách là ng i, con ng ả ế i đã ph i ti n hành

ể ồ ạ ấ ậ ả ấ ơ ấ ậ ể ả ấ ả s n xu t v t ch t dù là gi n đ n đ  t n t ị ố   i. S n xu t v t ch t bi u th  m i

ươ ứ ồ ạ ơ ả ệ ủ quan h  c a con ng ườ ớ ự i v i t nhiên và là ph ng th c t n t ủ   i c  b n c a

ườ ườ ấ ậ ả ấ ườ con ng ộ i và xã h i loài ng i. Không có s n xu t v t ch t, con ng i và xã

ườ ể ồ ạ ấ ậ ể ấ ả ộ h i loài ng i không th  t n t i và phát tri n. S n xu t v t ch t còn là c ơ

ự ồ ạ ủ ủ ư ấ ả ứ ự ễ ở s  cho s  t n t i c a c a các hình th c th c ti n khác cũng nh  t t c  các

ạ ộ ủ ố ườ ho t đ ng s ng khác c a con ng i.

ạ ộ ị ể ệ ạ ộ ễ ự ộ  là ho t đ ng th c ti n th  hi n tính t ự ­ Ho t đ ng chính tr  ­ xã h i

ườ ả ạ ế ể ằ ổ ộ ủ giác cao c a con ng i nh m bi n đ i, c i t o xã h i, phát tri n các thi ế   t

ế ệ ạ ộ ộ ườ ậ ợ ch  xã h i, các quan h  xã h i,v.v.. t o ra môi tr ộ ng xã h i thu n l i cho

ườ ể con ng i phát tri n.

ạ ộ ự ệ ứ ặ ệ ủ ọ   là hình th c đ c bi ạ   t c a ho t

ế

ậ

ậ

ơ

ộ

35 V.I.Lênin, Toàn t p, Nxb. Ti n b , Mátxc va, 1980, t p 18, tr.167.

­  Ho t đ ng th c nghi m khoa h c ự ự ễ ở ệ ọ ạ ộ ộ đ ng th c ti n. B i vì, trong ho t đ ng th c nghi m khoa h c, con ng ườ   i

88

ủ ộ ữ ệ ẵ ạ ự ư ề ch  đ ng t o ra nh ng đi u ki n không có s n trong t nhiên cũng nh  xã

ự ụ ệ ề ọ ộ ể ế h i đ  ti n hành th c nghi m khoa h c theo m c đích mà mình đã đ  ra.

ự ễ ố ớ ủ ậ ứ b. Vai trò c a th c ti n đ i v i nh n th c

ơ ở ộ ự ễ ự ủ ậ ứ ­ Th c ti n là c  s , đ ng l c c a nh n th c

ạ ộ ằ ườ ộ B ng và thông qua ho t đ ng th c i tác đ ng vào th ế

ớ ả ộ ộ ộ ữ ự ti nễ , con ng ộ ữ gi i khách quan, bu c chúng ph i b c l ậ    nh ng thu c tính, nh ng quy lu t

ườ ự ữ ứ ễ ệ ấ ậ ể đ  con ng ậ ệ   i nh n th c. Chính th c ti n cung c p nh ng tài li u, v t li u

ứ ủ ậ ườ ự ễ ậ cho nh n th c c a con ng ứ   i. Không có th c ti n thì không có nh n th c,

ở ẽ ậ ọ ứ ủ ườ không có khoa h c, không có lý lu n, b i l tri th c c a con ng ế   i xét đ n

ề ượ ả ừ ự ễ cùng đ u đ c n y sinh t th c ti n.

ự ụ ề ệ ễ ầ ươ ướ Th c ti n luôn đ  ra nhu c u, nhi m v  và ph ng h ể   ng phát tri n

ờ ủ ự ứ ế ậ ẩ ủ c a nh n th c, vì th  nó luôn thúc đ y cho s  ra đ i c a các ngành khoa

ự ụ ủ ệ ễ ườ ọ h c. Th c ti n có tác d ng rèn luy n các giác quan c a con ng i, làm cho

ể ế ơ ơ ở ệ ơ chúng phát tri n tinh t h n, hoàn thi n h n, trên c  s  đó giúp quá trình

ậ ườ ả ơ ệ ắ ơ ứ ủ nh n th c c a con ng i hi u qu  h n, đúng đ n h n.

ơ ở ế ạ ạ ộ ụ ự ễ ươ Ho t đ ng th c ti n còn là c  s  ch  t o ra các công c , ph ệ   ng ti n,

ớ ỗ ợ ườ ứ ẳ ạ ậ máy móc m i h  tr con ng i trong quá trình nh n th c, ch ng h n nh ư

ở ộ ể ử ể kính hi n vi, kính thiên văn, hàn th  bi u, máy vi tính, v.v.. đã m  r ng kh ả

ứ ủ ủ ậ ườ ư ậ ễ năng c a các khí quan nh n th c c a con ng ự i. Nh  v y, th c ti n chính là

ơ ở ể ứ ủ ậ ườ ả ồ ạ ề ả n n t ng, c  s  đ  nh n th c c a con ng i n y sinh, t n t ể   i, phát tri n.

ự ễ ự ứ ữ ể ẩ ậ ậ ộ Không nh ng v y, th c ti n còn là đ ng l c thúc đ y nh n th c phát tri n.

ự ễ ủ ụ ậ ứ ­ Th c ti n là m c đích c a nh n th c

ậ ườ ừ ườ ệ ớ ứ ủ   Nh n th c c a con ng i ngay t khi con ng ấ i m i xu t hi n trên

ấ ớ ư ườ ự ễ ữ ầ ở ị ị trái đ t v i t cách là ng ở   i đã b  quy đ nh b i nh ng nhu c u th c ti n. B i

ố ồ ạ ố ố ườ ả ạ ự ả ả vì, mu n s ng, mu n t n t i, con ng ấ i ph i s n xu t và c i t o t nhiên và

ả ạ ự ầ ả ấ ậ ấ ộ ộ xã h i. Chính nhu c u s n xu t v t ch t và c i t o t ộ  nhiên, xã h i bu c con

ườ ế ớ ứ ả ậ ứ ủ ườ ng i ph i nh n th c th  gi ậ i xung quanh. Nh n th c c a con ng i là

ụ ễ ằ ườ ỉ ạ ự ứ ễ ẫ ắ ụ ự nh m ph c v  th c ti n, soi đ ng, d n d t, ch  đ o th c ti n ch  không

ụ ụ ả ể ữ ưở ể ế ph i đ  trang trí, hay ph c v  cho nh ng ý t ng vi n vông. N u không vì

ứ ẽ ấ ự ễ ậ ươ ướ ế ắ ứ ọ th c ti n, nh n th c s  m t ph ng h ọ   ng, b  t c. M i tri th c khoa h c ­

ả ủ ứ ỉ ượ ờ ố ụ ế k t qu  c a nhân th c ch  có ý nghĩa khi nó đ ự   c áp d ng vào đ i s ng th c

ể ụ ụ ự ế ễ ế ộ ườ ti n m t cách tr c ti p hay gián ti p đ  ph c v  con ng i.

ự ễ ể ể ẩ ­ Th c ti n là tiêu chu n đ  ki m tra chân lý

89

ứ ủ ườ ả ủ ứ ứ ế ậ Tri th c c a con ng i là k t qu  c a quá trình nh n th c, tri th c đó

ự ệ ể ặ ả ể ấ   có th  ph n ánh đúng ho c không đúng hi n th c khách quan. Không th  l y

ể ấ ự ể ể ể ứ ự ứ tri th c đ  ki m tra tri th c, cũng không th  l y s  hi n nhiên, hay s  tán

ặ ự ủ ố ợ ể ể ự ủ thành c a s  đông ho c s  có l i, có ích đ  ki m tra s  đúng, sai c a tri

th c. ứ

ứ ự ề ễ ề ậ Có nhi u hình th c th c ti n khác nhau, do v y cũng có nhi u hình

ể ằ ứ ự ệ ể ọ th c ki m tra chân lý khác nhau, có th  b ng th c nghi m khoa h c, có th ể

ụ ế ả ậ ộ ộ . áp d ng lý lu n xã h i vào quá trình c i bi n xã h i

ạ ơ ả ủ ậ ứ 4. Các giai đo n c  b n c a quá trình nh n th c

ế ọ ộ ườ ừ ề ậ Các nhà tri t h c dù thu c tr ng phái nào đ u th a nh n quá trình

ứ ả ứ ứ ậ ậ ậ ồ ệ   nh n th c bao g m nh n th c c m tính và nh n th c lý tính. Tuy nhiên, vi c

ứ ữ ả ậ ố ị ị ệ ẫ xác đ nh vai trò, v  trí, m i quan h  l n nhau gi a nh n th c c m tính và

ứ ậ ấ ườ nh n th c lý tính r t khác nhau. V.I. Lênin đã khái quát con đ ệ   ng bi n

ừ ự ế ư ủ ứ ứ ậ ộ ư ch ng c a quá trình nh n th c nh  sau: “T  tr c quan sinh đ ng đ n t duy

ừ ượ ừ ượ ự ế ườ và t ừ ư  t duy tr u t ng đ n th c ti n tr u t ng, ễ  ­ đó là con đ ệ   ng bi n

36.

ủ ự ậ ủ ự ậ ự ạ ứ ứ ứ ch ng c a s  nh n th c chân lý, c a s  nh n th c th c t i khách quan”

ự ộ ư ừ ượ ứ ậ Tr c quan sinh đ ng và t duy tr u t ạ ng là hai giai đo n nh n th c có

ế ế ữ ộ ổ nh ng thu c tính khác nhau, k  ti p nhau, b  sung cho nhau trong quá trình

ấ ủ ứ ậ ố ễ ở nh n th c th ng nh t c a con ng ườ ề ế ớ i v  th  gi ự i. Th c ti n ừ  đây v a là c ơ

ủ ự ụ ừ ứ ể ắ ậ ở ộ s , đ ng l c, m c đích c a quá trình nh n th c, v a là m t khâu ki m tra

ễ ở ự ế ố ế ừ chân lý khách quan. Th c ti n đây, v a là y u t ộ  k t thúc m t vòng khâu

ớ ủ ự ừ ủ ứ ể ậ ậ   ắ ầ ủ ự c a s  nh n th c, v a là đi m b t đ u c a vòng khâu m i c a s  nh n

ứ ế ự ứ ủ ứ ườ ộ ậ th c. C  th , s  nh n th c c a con ng ể   i là m t quá trình không có đi m

cu i.ố

ứ ả ậ a. Nh n th c c m tính

ủ ứ ề ậ ắ ạ ầ ớ ự   Đây là giai đo n đ u tiên c a quá trình nh n th c, g n li n v i th c

ễ Ở ứ ủ ạ ườ ế ả ti n. ậ  giai đo n này, nh n th c c a con ng ự i ph n ánh tr c ti p khách

ể ượ ướ ứ ả th  thông qua các giác quan, đ ễ c di n ra d i ba hình th c: c m giác, tri

ể ượ giác và bi u t ng.

ả ứ ầ ấ ủ ả ậ ­ C m giác ứ   ơ  là hình th c đ u tiên, gi n đ n nh t c a quá trình nh n th c

ở ạ ả ượ ế ủ ự ự ả ộ giai đo n c m tính, đ c n y sinh do s  tác đ ng tr c ti p c a khách th ể

ậ

36 V. I. Lênin (1981), Toàn t p, t. 29

, Sđd. tr.179.

ủ ườ ư ạ ườ ữ lên các giác quan c a con ng i, đ a l i cho con ng ự   i nh ng thông tin tr c

90

ế ả ơ ộ ẻ ủ ự ậ ấ ề ộ ti p, gi n đ n nh t v  m t thu c tính riêng l ả  c a s  v t. C m giác chính là

ế ớ ủ ủ ả ế ớ hình  nh ch  quan c a th  gi i khách quan. Th  gi ồ   i khách quan là ngu n

ố ủ ủ ả ộ ồ ọ ể   ố g c, n i dung khách quan c a c m giác, do đó là ngu n g c c a m i hi u

ế ủ ườ bi t c a con ng i.

ứ ủ ự ứ ậ ạ ộ ộ   ­ Tri giác là m t hình th c nh n th c c a giai đo n tr c quan sinh đ ng

ả ủ ự ứ ả ự ế ế ậ ộ (nh n th c c m tính). Tri giác là k t qu  c a s  tác đ ng tr c ti p c a s ủ ự

ủ ờ ườ ề ậ ồ v t đ ng th i lên nhi u giác quan c a con ng ể i. Do đó, có th  nói, tri giác

ủ ề ả ả ợ ổ ề ự ậ   ậ là t ng h p c a nhi u c m giác. Vì v y, tri giác cho ta hình  nh v  s  v t

ư ự ế ẹ ả ẫ ả ả ơ ọ tr n v n h n c m giác. Nh ng tri giác v n là hình  nh tr c ti p, c m tính

ừ ứ ứ ể ậ ơ ể   ề ự ậ v  s  v t. T  tri giác, nh n th c chuy n lên hình th c cao h n là bi u

ượ t ng.

ấ ủ ứ ạ ứ ậ ấ ­ Bi u t ng ứ   ể ượ   là hình th c cao nh t và ph c t p nh t c a nh n th c

ớ ả ể ượ ả c m tính. Khác v i c m giác và tri giác, bi u t ả ng là hình  nh s  v t đ ự ậ ượ   c

ự ế ệ ớ ờ ộ ự ậ tái hi n trong óc nh  trí nh , khi s  v t không tr c ti p tác đ ng vào giác

ườ ể ượ ư ẫ ở ẫ ỗ ủ quan c a con ng i. Nh ng bi u t ố ng v n gi ng tri giác ch , nó v n là

ề ự ậ ặ ả ả ươ ố ỉ hình  nh c m tính v  s  v t, m c dù t ể   ng đ i hoàn ch nh. Cho nên, bi u

ứ ủ ư ứ ư ậ ả ượ t ng ch a ph i là hình th c c a nh n th c lý tính. Nó nh  là khâu trung

ể ừ ậ ứ ả ứ ậ gian chuy n t nh n th c c m tính lên nh n th c lý tính.

ở ứ ả ư ứ ậ ậ ạ ư ậ Nh  v y là, giai đo n nh n th c c m tính, nh n th c ch a đem l ạ   i

ữ ể ế ể ề ự ậ ậ ắ ỉ nh ng hi u bi ứ   t sâu s c, khái quát trong tính ch nh th  v  s  v t. Nh n th c

ư ả ấ ả c m  tính   ch a   phân   bi ệ ượ t   đ ệ   c   cái   riêng   và   cái   chung,   b n  ch t   và   hi n

ủ ự ậ ể ể ế ượ ả ượ t ng, nguyên nhân và k t qu , ả v.v..c a s  v t. Đ  hi u đ c b n ch t s ấ ự

ứ ứ ể ả ắ ơ ơ ỉ ậ ậ v t sâu s c h n, hoàn ch nh h n, nh n th c ph i chuy n lên hình th c cao

ứ ậ ư ừ ượ ơ h n là nh n th c lý tính (t duy tr u t ng).

ứ ậ b. Nh n th c lý tính

ồ ừ ự ắ ư ừ ượ B t ngu n t ộ  tr c quan sinh đ ng, thông qua t duy tr u t ng, con

ườ ủ ơ ự ậ ế ầ ả ộ ơ ng i ph n ánh s  v t m t cách gián ti p, khái quát h n, đ y đ  h n d ướ   i

ứ ệ các hình th c: Khái ni m, phán đoán và suy lý.

ứ ơ ả ủ ư ừ ượ ả ­ Khái ni mệ  là hình th c c  b n c a t duy tr u t ng, ph n ánh khái

ộ ố ế ả ấ ặ ộ ộ quát, gián ti p m t, ho c m t s  thu c tính chung có tính b n ch t nào đó

ự ậ ệ ượ ộ ượ ộ ừ ể ủ c a m t nhóm s  v t, hi n t ng đ ị ằ c bi u th  b ng m t t ộ ụ    hay m t c m

ủ ẳ ạ ổ ộ ố ừ t . Ch ng h n: Th  đô, T  qu c, Dân t c.

91

ứ ệ ệ ả ố ­ Phán đoán là hình th c liên h  các khái ni m, ph n ánh m i liên h ệ

ự ậ ệ ượ ữ ế ớ ủ ứ ườ gi a các s  v t hi n t ng c a th  gi i trong ý th c con ng i. Phán đoán

ứ ủ ư ộ ừ ượ ế ệ ằ là m t hình th c c a t duy tr u t ng, b ng cách liên k t các khái ni m l ạ   i

ủ ị ệ ẳ ộ ộ ố ị ủ   ộ ể đ  kh ng đ nh hay ph  đ nh m t thu c tính hay m t m i liên h  nào đó c a

ượ ể ệ ướ ứ ộ ự ậ s  v t. Phán đoán đ c bi u hi n d ệ   ữ i hình th c ngôn ng  thành m t m nh

ồ ượ ừ ủ ừ ệ ừ ị ừ ệ ừ ề đ , bao g m l ng t , ch  t , h  t và v  t . Trong đó, h  t đóng vai trò

ệ ủ ự ậ ượ ị ố ể ấ ọ ả quan tr ng nh t vì nó bi u th  m i quan h  c a s  v t đ c ph n ánh. Ví

ộ ố ườ ộ ố ộ ượ ừ ố ậ ớ ụ d : M t s  sinh viên là ng i Hà N i. “M t s ” là l ng t (đ i l p v i nó

ượ ừ ấ ả ủ ừ ố ậ là l ng t “T t c ”, “Sinh viên” là ch  t ớ ; “là” (đ i l p v i nó “không là) ­

ở ệ ừ ề ặ ư ấ ặ ườ đây là h  t ­ đ c tr ng cho phán đoán v  m t ch t, “ng ộ i Hà N i” là v ị

ượ ấ ủ ư ở ơ ở ừ t ứ . Căn c  vào l ng và ch t c a phán đoán đ n nh phân chia trên,

ơ ả ứ ứ ể ọ ố ơ ự   logic h c hình th c nghiên c u b n ki u phán đoán đ n c  b n. Song, d a

ứ ề ố ượ ứ ộ ủ ộ ổ vào n i dung và m c đ  ph  quát c a tri th c v  đ i t ứ   ệ ng logic bi n ch ng

ạ ơ ả ấ ơ phân chia phán đoán thành ba lo i c  b n là: phán đoán đ n nh t, phán đoán

ổ ế ặ đ c thù và phán đoán ph  bi n.

ứ ủ ư ứ ữ ậ ­ Suy lý (suy lu n và ch ng minh) là nh ng hình th c c a t ừ    duy tr u

ế ớ ắ ượ t ng, trong đó các phán đoán đã liên k t v i nhau theo quy t c: phán đoán

ế ậ ố ượ ừ ữ ế ề cu i cùng (k t lu n) đ c suy ra t nh ng phán đoán đã bi ề t làm ti n đ . Có

ễ ạ ậ ạ ị hai lo i suy lu n chính: quy n p và di n d ch.

ứ ả ư ậ ứ ậ ậ ớ ở ỗ Nh  v y, nh n th c lý tính khác v i nh n th c c m tính ch , nó đã

ừ ượ ả ệ ượ ph n ánh, khái quát, tr u t ế ự ậ ng, gián ti p s  v t, hi n t ng trong tính t ấ   t

ả ả ứ ể ệ ể ậ ậ ỉ ế y u, ch nh th  toàn di n. Vì v y, nh n th c lý tính có th  ph n  nh đ ượ   c

ấ ấ ố ủ ự ậ ự ậ ả ệ ả m i liên h  b n ch t, t ệ   t nhiên, bên trong c a s  v t, ph n ánh s  v t, hi n

ắ ơ ứ ả ứ ậ ồ ờ ượ t ng sâu s c h n nh n th c c m tính. Đ ng th i nó luôn hàm ch a nguy c ơ

ả ượ ự ứ ệ ậ ờ ự ề ắ xa r i hi n th c. Do đó, nh n th c lý tính ph i đ ễ   ớ c g n li n v i th c ti n

ượ ấ ướ ự ự ể ễ ở và đ c ki m tra b i th c ti n. Đây cũng là th c ch t b c chuy n t ể ừ ư t

ừ ượ ự ễ ế duy tr u t ng đ n th c ti n.

ứ ả ứ ậ ạ ậ Nh n th c c m tính và nh n th c lý tính là hai giai đo n khác nhau v ề

ư ấ ạ ấ ớ ệ ổ ố ch t nh ng l i th ng nh t v i nhau, liên h , b  sung cho nhau trong quá

ứ ủ ậ ườ ứ ả ơ ở ậ ậ trình nh n th c c a con ng ứ   i. Nh n th c c m tính là c  s  cho nh n th c

ứ ả ứ ậ ậ lý tính, không có nh n th c c m tính thì không có nh n th c lý tính. Ng ượ   c

ậ ờ ườ ứ ượ ậ ớ ạ l ứ i, nh  có nh n th c lý tính mà con ng i m i đi sâu nh n th c đ ả   c b n

ấ ủ ự ậ ệ ượ ự ễ ầ ườ ệ ch t c a s  v t, hi n t ng. Trong th c ti n, c n tránh c ệ   ng đi u, tuy t

92

ạ ấ ủ ứ ủ ậ ả ậ ủ   ố đ i hoá vai trò c a nh n th c c m tính, h  th p và ph  nh n vai trò c a

ư ậ ẽ ơ ứ ủ ả ậ ồ ờ ầ   nh n th c lý tính. Nh  v y s  r i vào ch  nghĩa duy c m. Đ ng th i, c n

ườ ứ ủ ủ ệ ph i ả tránh c ệ ẫ   ậ ng đi u thái quá vai trò c a nh n th c lý tính, c a trí tu  d n

ứ ả ủ ả ạ ấ ủ ậ ậ ặ ủ ế đ n h  th p ho c ph  nh n vai trò c a nh n th c c m tính, c a c m giác

ự ủ ơ r i vào ch  nghĩa duy lý c c đoan.

ấ ủ 5. Tính ch t c a chân lý

ệ ề a. Quan ni m v  chân lý

ề ấ ế ọ ề ề Khi bàn v  v n đ  chân lý, các nhà tri ể   t h c đã có nhi u quan đi m

ế ọ ự ữ ứ khác nhau, tri ằ t h c th c ch ng cho r ng chân lý là nh ng t ư ưở  t ữ   ng, nh ng

ể ượ ườ ừ ậ quan đi m đ ề c nhi u ng i th a nh n.

ủ ạ ư ự ề ệ ơ Ch  nghĩa phát xít l i đ a ra quan ni m c c đoan h n v  chân lý. H ọ

ủ ẻ ạ ữ ể ằ ậ ộ cho r ng chân lý là nh ng lu n đi m c a k  m nh, hay chân lý thu c v  k ề ẻ

ế ố ệ ầ ạ ộ ở m nh. Đây là m t quan ni m sai l m, b i vì nó coi y u t ứ   ề ự  quy n l c, s c

ủ ể ấ ủ ủ ứ ả ạ ậ ộ ế   m nh c a ch  th  nh n th c làm n i dung b n ch t c a chân lý; dùng y u

ị ủ ạ ượ ủ ứ ữ ể ị ố t ch  quan đ  xác đ nh giá tr  c a nh ng tri th c đã đ t đ ậ   ủ c, ph  nh n

ứ ủ ườ ạ ượ tính khách quan c a tri th c mà con ng i đã đ t đ ậ   c trong quá trình nh n

ế ớ ứ th c th  gi i.

ủ ứ ằ ậ ứ ữ chân lý là nh ng tri th c phù ệ Ch  nghĩa duy v t bi n ch ng cho r ng:

ệ ượ ự ễ ể ự ợ ớ h p v i hi n th c khách quan và đ ệ .  c th c ti n ki m nghi m

ộ ả ẵ ả ộ ẩ Chân lý không ph i là m t s n ph m có s n mà là m t quá trình. Chân

ượ ừ ể ầ ầ ướ ụ lý đ c hình thành và phát tri n d n d n, t ng b ữ   ộ c, ph  thu c vào nh ng

ử ụ ể ủ ủ ể ệ ị ứ ự ễ ề ậ ạ   đi u ki n l ch s  c  th  c a ch  th  nh n th c trong th c ti n, trong ho t

ứ ự ệ ả ậ ộ ộ đ ng nh n th c và ngày càng ph n ánh hi n th c khách quan m t cách sâu

ầ ủ ơ ừ ươ ừ ố ắ ơ s c h n, đ y đ  h n. Do đó, chân lý v a có tính t ế   ng đ i, v a có tính tuy t

ệ ố ệ ươ ả ố ố đ i. Các khái ni m chân lý tuy t đ i và chân lý t ệ   ng đ i ph n ánh tính bi n

ứ ủ ch ng c a chân lý.

ấ ủ b. Các tính ch t c a chân lý

ả ở ộ ­ Chân lý có tính khách quan  b i vì n i dung mà chân lý ph n ánh có

ứ ệ ậ ả ấ ợ ớ ủ   ể tính khách quan, phù h p v i khách th  nh n th c. B n ch t quan ni m c a

ứ ủ ủ ừ ề ệ ậ ậ   ch  nghĩa duy v t bi n ch ng v  tính khách quan c a chân lý là th a nh n

ộ ậ ố ồ ớ ườ ủ ả ủ ngu n g c khách quan, nghĩa là đ c l p v i con ng i, c a c m giác, c a tri

ứ ủ ứ ừ ậ th c c a con ng ườ ề ế ớ i v  th  gi i? Th a nh n chân lý khách quan là tri th c có

ứ ủ ứ ề ể ậ ậ ợ ớ ậ ộ n i dung phù h p v i khách th  nh n th c, lý lu n v  nh n th c c a tri ế   t

93

ớ ộ ự ủ ờ ồ ợ ằ ọ h c Mác ­ Lênin đ ng th i cũng cho r ng s  phù h p v i n i dung c a khách

ả ả ể ủ ứ ậ ộ ậ   th  c a nh n th c là chân lý khách quan. Ph i tr i qua m t quá trình thì nh n

ứ ủ ườ ớ ạ ế ế ở th c c a con ng ộ   i m i đ t đ n chân lý b i vì chân lý? N u chân lý là m t

ộ ấ ề ầ ả ả ế quá trình, thì chúng ta có m t v n đ  c n ph i gi i quy t: đó là quá trình

ứ ậ ượ ư ế ộ nh n th c chân lý đ c hình thành nh  th  nào, ngay m t lúc, ngay trong

ạ ớ ứ ậ ộ ứ ủ ầ m t quá trình thì nh n th c chân lý đã đ t t ệ   i m c hoàn toàn, đ y đ , tuy t

ư ậ ở ừ ầ ả ươ ố ỉ ố đ i hay ch  nh  v y ừ  t ng ph n, t ng m ng và t ng đ i? Đây chính là

ố ươ ệ ố ố ệ ữ m i quan h  gi a chân lý t ng đ i và chân lý tuy t đ i.

ế ố ươ ố Trong chân lý khách quan, các y u t ệ ố  tuy t đ i và t ng đ i liên h ệ

ứ ệ ớ ươ ố ờ ứ ộ bi n ch ng v i nhau: chân lý t ng đ i bao gi cũng hàm ch a m t hay

ế ố ủ ệ ố ề ậ ươ nhi u y u t c a chân lý tuy t đ i. Chính vì v y các chân lý t ố ng đ i là

ứ ủ ậ ậ ườ ớ các b c thang trong quá trình nh n th c c a con ng i đi t ệ   i chân lý tuy t

ệ ố ồ ạ ể ỉ ố đ i. Chân lý tuy t đ i ch  có th  hình thành và t n t i thông qua chân lý

ố ươ t ng đ i.

ươ ứ ư ư ầ ­ Chân lý t ng đ i ủ ủ   ố  là tri th c đúng nh ng ch a hoàn toàn đ y đ  c a

ố ớ ộ ủ ể ứ ủ ứ ự ể ậ ậ ợ   ch  th  nh n th c đ i v i n i dung c a khách th  nh n th c. S  phù h p

ứ ủ ữ ủ ứ ể ộ ớ ươ ậ gi a n i dung c a khách th  nh n th c v i tri th c c a chân lý t ố   ng đ i

ợ ở ừ ậ ở ừ ầ ở ộ ố ặ ở ộ ố ự ỉ ch  là s  phù h p ộ  t ng b  ph n, t ng ph n, m t s  m t, m t s  khía

ư ả ượ ủ ầ ả ộ ạ c nh nào đó nh ng cũng đã ph n ánh đ c m t ph n nào đó c a b n thân

ứ ể ậ ạ ạ ả ươ ố khách th  nh n th c. T i sao l i n y sinh chân lý t ng đ i trên con đ ườ   ng

ủ ể ứ ủ ứ ậ ậ ươ ố ủ nh n th c chân lý c a ch  th  nh n th c? Tính t ng đ i c a chân lý là do

ủ ộ ớ ạ ệ ị ủ ề ả ự s  tác đ ng c a các gi ử ủ   i h n c a các hoàn c nh và đi u ki n l ch s , c a

ứ ủ ủ ự ể ễ ậ ộ ộ ườ trình đ  phát tri n c a th c ti n xã h i lên nh n th c c a con ng ủ   i, c a

ườ ứ ậ ạ ậ ế ệ th  h  ng ấ ỳ ờ   ủ ả i, th m chí lên nh n th c c a c  nhân lo i trong b t k  th i

ự ậ ủ ị ệ ượ ử ể đi m nào c a l ch s , trong khi đó, các s  v t, hi n t ế   ng khách quan là h t

ừ ể ạ ộ ậ ứ s c đa d ng, chúng không ng ng v n đ ng và phát tri n nên luôn b c l ộ ộ    ra

ứ ủ ệ ớ ữ ậ ầ ả ộ nh ng thu c tính và quan h  m i mà nh n th c c a chúng ta c n ph i theo

ậ ế ự ễ ể ủ ớ ự ự ả ị k p, ph i nh n bi ể ủ   t. Cùng v i s  phát tri n c a th c ti n là s  phát tri n c a

ự ứ ủ ứ ể ẽ ậ ọ ọ ậ nh n th c khoa h c. S  phát tri n đó c a nh n th c khoa h c s  không

ữ ứ ủ ệ ế ầ ậ ừ ng ng phát hi n ra nh ng thi u sót, sai l m mà nh n th c c a con ng ườ   i

ả ể ể ạ ươ ố ướ ế ế ậ ph m ph i đ  phát tri n chân lý t ng đ i theo h ng ti p c n đ n chân lý

ệ ố ươ ế ố ủ ứ ữ ố tuy t đ i. Chân lý t ng đ i ch a trong mình “nh ng y u t c a chân lý

94

ệ ố ể ầ ở ơ ủ ơ   tuy t đ i” cũng phát tri n và ngày càng “tr  nên chính xác h n”, đ y đ  h n

ệ ố ể ở đ  tr  thành chân lý tuy t đ i.

ứ ủ ủ ể ứ ậ ộ ­ Chân lý tuy t đ i ệ ố là tri th c c a ch  th  nh n th c có n i dung phù

ầ ủ ớ ứ ể ả ậ ợ h p hoàn toàn, đ y đ  v i khách th  nh n th c mà nó ph n ánh.

ướ ụ ệ ộ ệ Ví d : “N c Vi ộ t Nam là m t, dân t c Vi ộ t Nam là m t. Sông có th ể

ư ể ấ ờ ộ ổ ạ c n, núi có th  mòn, nh ng chân lý  y không bao gi thay đ i” là m t chân

ệ ố lý tuy t đ i.

ứ ủ ộ ấ ề ặ ậ ườ ạ ệ M t v n đ  đ t ra là li u nh n th c c a con ng i có đem l ộ i m t tri

ủ ớ ứ ứ ể ậ ầ ợ th c hoàn toàn phù h p và đ y đ  v i khách th  nh n th c hay không? Câu

ả ờ ể ở ủ ừ ế ậ tr  l i là có th , b i vì n u th a nh n tính khách quan c a chân lý, có nghĩa

ệ ố ủ ệ ố ừ ừ ậ ậ là th a nh n tính tuy t đ i c a chân lý, th a nh n chân lý tuy t đ i. Con

ườ ứ ậ ượ ế ớ ủ ứ ộ ng i nh n th c đ c th  gi i và n i dung c a tri th c đó có tính khách

ề ả ế ả ấ quan, cho nên xét v  b n ch t, xét trong k t qu  và xét trong quá trình phát

ứ ủ ủ ể ậ ườ tri n lâu dài c a mình, nh n th c c a con ng i­ thông qua các th  h  ng ế ệ ườ   i

ử ề ủ ể ầ ắ ả ị ế ế k  ti p nhau trong l ch s , v  nguyên t c là có th  ph n ánh đ y đ , chính

ấ ủ ự ậ ệ ượ ả ỉ xác b n ch t c a s  v t, hi n t ẹ ủ   ể ng trong tính ch nh th  và nguyên v n c a

nó.

ươ ệ ệ ệ ố ứ ố ố Chân lý t ớ   ng đ i và chân lý tuy t đ i có m i quan h  bi n ch ng v i

ượ ể ệ ụ ể ở ữ ữ nhau; đ c th  hi n c  th ể  nh ng đi m sau đây: ự s  khác nhau gi a chân

ươ ấ ố lý t ng đ i và chân lý tuy t đ i ộ ề ả ệ ố  không thu c v  b n ch t mà ch ỉ ở ứ ộ   m c đ

ữ ộ ố ớ ứ ượ ủ ể ậ ợ phù h p gi a n i dung c a chúng đ i v i khách th  nh n th c đ c chúng

ự ả ệ ồ ạ ư ỏ ị ph n ánh. S  khác bi t đó là t n t ừ i nh ng không ng ng b  xoá b  và l ạ   i

ượ ể ủ ứ ậ ậ ậ ộ ọ đ c xác l p, nó v n đ ng theo đà phát tri n c a nh n th c khoa h c. Tuy

ả ươ ệ ố ề ố ẫ ữ ứ ậ v y, c  chân lý t ể   ng đ i l n chân lý tuy t đ i đ u là nh ng hình th c bi u

ừ ủ ứ ệ ệ ậ ậ   hi n khác nhau c a chân lý khách quan. Phép bi n ch ng duy v t th a nh n

ươ ố ủ ứ ườ ữ ậ tính t ng đ i c a tri th c con ng ừ i theo nghĩa th a nh n nh ng gi ớ ạ   i h n

ủ ứ ề ậ ậ ủ ự c a s  nh n th c, đi u này không có nghĩa là ph  nh n chân lý khách quan,

ủ ự ủ ứ ậ không ph  nh n tính chân th c khách quan c a các tri th c đã đ t đ ạ ượ   c.

ệ ố ượ ạ ừ ữ ươ ố Chân lý tuy t đ i đ c t o nên t nh ng chân lý t ng đ i đang phát tri n ể ,

ế ệ ố ượ ấ ừ ổ ố V.I.Lênin vi t: “Chân lý tuy t đ i đ c c u thành t ữ  t ng s  nh ng chân lý

ể ố ươ ả ố ươ ươ t ng đ i đang phát tri n, chân lý t ữ ng đ i là nh ng ph n ánh t ố   ng đ i

ể ồ ạ ộ ậ ố ớ ủ ữ ạ ả ộ đúng c a m t khách th  t n t i đ c l p đ i v i nhân lo i, nh ng ph n ánh

95

ấ ở ỗ ơ ọ y ngày càng tr nên chính xác h n; m i chân lý khoa h c, dù là có tính

ộ ế ố ủ ẫ ố ươ t ứ ự ng đ i, v n ch a đ ng m t y u t ệ ố 1.  c a chân lý tuy t đ i”

­ Chân lý có tính c  thụ ể

ụ ể ấ ủ     Chân lý mang tính khách quan và tính c  th . Hai tính ch t này c a

ụ ể ủ ẽ ớ ề ặ ắ chân lý g n li n ch t ch  v i nhau. Tính c  th  c a chân lý là do tính c  th ụ ể

ự ậ ệ ượ ứ ể ậ ị ể ủ c a khách th  nh n th c quy đ nh: Các s  v t, hi n t ậ   ng (khách th  nh n

ứ ờ ồ ạ ụ ể ủ ộ th c) bao gi cũng t n t i m t cách khách quan, trong tính c  th  c a chúng.

ậ ườ ự ả ủ ể ứ ề ậ ứ ủ Nh n th c c a con ng ự ậ   i (ch  th  nh n th c) là s  ph n ánh v  các s  v t,

ệ ượ ệ ồ ạ ữ ề ữ ệ ị hi n t ng đó trong nh ng đi u ki n t n t i, trong nh ng quan h  xác đ nh

ụ ể ữ ủ ề ệ ỏ ủ c a chúng. Thoát ly kh i nh ng đi u ki n khách quan ­ c  th  đó c a khách

ồ ạ ứ ể ạ ậ ặ ỏ ỏ ở ộ th  nh n th c ho c m  r ng kh i ph m vi t n t ữ   i và thoát ly kh i nh ng

ứ ủ ẽ ể ệ ậ ị quan h  xác đ nh c a khách th  nh n th c thì chân lý s  không còn là chân lý

khách quan.

ậ ơ ọ ổ ể ụ ư ề ọ ị Ví d : các đ nh lu t c  h c c  đi n đ u là chân lý khoa h c, nh ng tính

ỉ ượ ủ ậ ể ệ ự ị chân lý c a các đ nh lu t đó ch  đ ế ứ   ộ c th  hi n trong m t lĩnh v c h t s c

ự ậ ủ ể ậ ả ộ ị ư   xác đ nh. Chúng ph n ánh đúng s  v n đ ng c a các v t th  vĩ mô nh ng

ự ậ ủ ể ả ậ ộ không còn là chân lý khi ph n  ánh s  v n  đ ng c a các v t th  vi mô.

ướ ở ấ ủ ề ệ ộ ỉ “N c sôi 100 đ  C”, ch  đúng trong đi u ki n áp su t c a không khí là 1

ố átm tphe (760 mm Hg).

ủ ậ ế ọ ụ ể ằ ể Lu n đi m c a tri t h c Mác ­ Lênin cho r ng chân lý là c  th , không

ừ ượ ụ ể ủ ắ ị ử ở có chân lý tr u t ng đã tr  thành nguyên t c l ch s  ­ c  th  c a ph ươ   ng

ế

ơ

ộ

11 V.I.Lênin:Toàn t pậ , Nxb Ti n b , Mátxc va,1980, t.18, tr.383.

ậ ể ả ạ ế ớ ứ ứ ệ ậ pháp bi n ch ng duy v t đ  nh n th c và c i t o th  gi i.

96

ƯƠ CH NG 3

Ủ Ậ Ị Ử CH  NGHĨA DUY V T L CH S

Ọ Ế Ế Ộ I. H C THUY T HÌNH THÁI KINH T  ­ XàH I

ơ ở ủ ự ồ ạ ấ ậ ấ ả ể 1. S n xu t v t ch t là c  s  c a s  t n t ộ i và phát tri n xã h i

a. Khái ni mệ

ạ ộ ạ ả ­ Khái ni mệ  S n xu t ị ậ   ấ là ho t đ ng không ng ng sáng t o ra giá tr  v t ừ

ầ ồ ạ ụ ả ấ ằ ầ ch t và tinh th n nh m m c đích tho  mãn nhu c u t n t ể ủ   i và phát tri n c a

ườ ấ ả ộ ườ con ng ễ i. Quá trình s n xu t di n ra trong xã h i loài ng ự ả   i chính là s  s n

ờ ố ự ệ ấ ấ ấ ả ộ ả xu t xã h i ­ s n xu t và tái s n xu t ra đ i s ng hi n th c.

ả ươ ệ ả ờ ­ S n xu t ồ ấ   bao g m ba ph ấ   ng di n không tách r i nhau là s n xu t

ấ ả ấ ả ả ấ ầ ườ ậ v t ch t, s n xu t tinh th n và s n xu t ra b n thân con ng ỗ i. M i ph ươ   ng

ấ ậ ệ ả ấ ị ữ di n có v  trí, vai trò khác nhau, trong đó s n xu t v t ch t gi vai trò là c ơ

ể ủ ộ ườ ế ở ủ ự ồ ạ s  c a s  t n t i và phát tri n c a xã h i loài ng ế   i, và xét đ n cùng quy t

ể ủ ờ ố ộ ự ậ ộ ộ ị đ nh toàn b  s  v n đ ng, phát tri n c a đ i s ng xã h i.

ấ ậ ả ườ ử ụ ­ S n xu t v t ch t ấ  là quá trình mà trong đó con ng i s  d ng công c ụ

ự ế ế ặ ộ ộ ự ả lao đ ng tác đ ng tr c ti p ho c gián ti p vào t ạ   ế  nhiên, c i bi n các d ng

ấ ủ ủ ả ể ạ ằ ả ộ ậ v t ch t c a gi ớ ự i t ầ    nhiên đ  t o ra c a c i xã h i, nh m tho  mãn nhu c u

ể ủ ườ ồ ạ t n t i và phát tri n c a con ng i.

ủ ả ấ ậ ấ b. Vai trò c a s n xu t v t ch t

ấ ậ ủ ự ồ ạ ả ấ ộ ­  S n xu t v t ch t là c  s ơ ở  c a s  t n t ể i và phát tri n xã h i loài

ườ ủ ả ấ ậ ấ ượ ướ ế ả ng i. Vai trò c a s n xu t v t ch t đ ể ệ c th  hi n, tr ấ ậ   c h t, s n xu t v t

ế ạ ề ấ ư ệ ạ ủ ườ ề ự ch t là ti n đ  tr c ti p t o ra “t li u sinh ho t c a con ng ằ i” nh m duy

ự ồ ạ ủ ườ ư ừ trì s  t n t ể i và phát tri n c a con ng i nói chung cũng nh  t ng cá th ể

ườ ng i nói riêng.

ạ ộ ấ ậ ử ủ ề ủ ề ấ ả ọ ị ­  S n xu t v t ch t là ti n đ  c a m i ho t đ ng l ch s  c a con

ấ ậ ạ ộ ơ ở ệ ấ ả ng iườ . Ho t đ ng s n xu t v t ch t là c  s  hình thành nên quan h  kinh t ế

ữ ậ ườ ớ ệ ấ ­ v t ch t gi a ng i v i ng ườ ừ i, t ộ    đó hình thành nên các quan h  xã h i

ệ ữ ườ ớ ườ ề ứ ậ ạ ị khác ­ quan h  gi a ng i v i ng i v  chính tr , pháp lu t, đ o đ c, tôn

giáo.

ấ ậ ủ ế ệ ề ả ạ ả ấ ­ S n xu t v t ch t là đi u ki n ch  y u sáng t o ra b n thân con

97

ấ ậ ạ ộ ấ ả ờ ườ ng iườ . Nh  ho t đ ng s n xu t v t ch t mà con ng i hình thành nên ngôn

ữ ứ ư ấ ậ ứ ề ạ ả ấ ậ ng , nh n th c, t ệ   ả  duy, tình c m, đ o đ c. S n xu t v t ch t là đi u ki n

ấ ố ớ ự ế ị ể ấ ẩ ộ   ơ ả c  b n, quy t đ nh nh t đ i v i s  hình thành, phát tri n ph m ch t xã h i

ườ ủ c a con ng i.

ữ ự ượ ứ ệ ệ ả ấ ả 2. Bi n ch ng gi a l c l ấ ng s n xu t và quan h  s n xu t

ươ a. Ph ấ ứ ả ng th c s n xu t

ươ ứ ứ ả ng th c s n xu t ­ Khái ni mệ   Ph ấ   là cách th c con ng ế ườ ti n hành i

ấ ậ ấ ở ả ấ ị ạ ị ữ ủ quá trình s n xu t v t ch t ộ   ử  nh ng giai đo n l ch s  nh t đ nh c a xã h i

loài ng i. ườ

ế ấ ủ ươ ứ ả ự ố ấ ấ K t c u c a ph ng th c s n xu t là s  th ng nh t gi a l c l ữ ự ượ   ng

ấ ớ ấ ị ệ ả ấ ươ ộ ộ ả s n xu t v i m t trình đ  nh t đ nh và quan h  s n xu t t ứ ng  ng. L cự

ệ ả ệ ấ ả ấ ố ỉ ượ l ng s n xu t và quan h  s n xu t là các khái ni m ch  hai m i quan h ệ

ủ ề ả ệ ữ ấ ậ ấ ộ “song trùng” c a n n s n xu t v t ch t xã h i, đó là quan h  gi a con ng ườ   i

ệ ữ ườ ớ ườ ả ớ ự v i t nhiên và quan h  gi a ng i v i ng ấ ậ   i trong quá trình s n xu t v t

ch t. ấ

ệ ự ượ ệ ả ả ấ ấ b.  Khái ni m l c l ng s n xu t và  quan h  s n xu t

ự ượ ấ ả ­ L c l ng s n xu t

ự ượ ể ấ ả ệ ố ệ ữ L c l ng s n xu t bi u hi n m i quan h  gi a con ng ườ ớ ự i v i t

ể ệ ự ấ ả ự ượ ả trong quá trình s n xu t nhiên   ự ễ ủ   ng s n xu t th  hi n năng l c th c ti n c a ấ . L c l

ườ ủ ả ậ ự ượ ấ ấ ả con ng i trong quá trình s n xu t ra c a c i v t ch t. L c l ấ   ả ng s n xu t

ườ ư ệ ả ấ ồ bao g m ng i lao đ ng ộ  và t li u s n xu t.

98

ế ố ủ ự ượ ả ấ ườ ộ Trong các y u t c a l c l ng s n xu t, ng ủ ể   i lao đ ng là ch  th ,

ế ị ụ ủ ấ ả ộ đóng vai trò quy t đ nh c a quá trình s n xu t. Công c  lao đ ng là y u t ế ố

ế ị ấ ư ệ ả ấ ơ ả ủ ự ượ c  b n c a l c l ng s n ả xu t, quy t đ nh trong t li u s n xu t.

ự ượ ở ấ ự ế ả ọ ọ Ngày nay, khoa h c đã tr  thành l c l ng s n xu t tr c ti p, khoa h c và

ự ượ ư ệ ặ ạ ạ ấ ả công nghệhi n đ i là đ c tr ng cho l c l ữ   ệ ng s n xu t hi n đ i. Nh ng

ữ ể ả ấ ở ờ ấ   phát minh khoa h c ọ tr  thành đi m xu t phát ra đ i nh ng ngành s n xu t

ế ố ớ ự ứ ệ ệ ạ m i. Y u t trí l c trong s c lao đ ng ộ  hi n đ i không còn là kinh nghi m và

ứ ọ thói quen mà là tri th c khoa h c.

ấ ệ ả ­ Quan h  s n xu t

ệ ữ ệ ả ấ ườ ớ ườ Quan h  s n xu t là quan h  gi a ng i v i ng i trong quá trình

ấ ấ ộ ấ ả s n xu t “s n ả ả  xu t và tái s n xu t xã h i”.

ế ộ ườ ừ + Trong các hình thái kinh t ­ xã h i mà loài ng ồ   ả iđã t ng tr i qua t n

ứ ở ữ ố ớ ư ệ ả ở ữ ư ạ t i hai hình th c s  h uđ i v i t ấ  li u s n xu t: s  h u t ở ữ    nhân và s  h u

công c ng.ộ

ệ ở ữ ặ ủ ệ ả ấ Trong ba m t c a quan h  s n xu t, quan h  s  h u v  t ề ư ệ ả    li u s n

ấ ệ ơ ả ệ ả ư ấ xu t là quan h ấ   ệ xu t phát, quan h  c  b n đ c tr ng cho quan h  s n xu t ặ

99

ừ ộ ữ ố ớ ế ị ệ ổ ứ trong t ng xã h i và nó gi vai trò quy t đ nh đ i v i quan h  t ả    ch c qu n

ố ả ệ ổ ệ ẩ ồ ờ ứ lý và quan h  phân ph i s n ph m, đ ng th i quan h  t ả  ch c qu n lý và

ở ạ ố ớ ệ ở ữ ư ệ ệ ộ ố quan h  phân ph i có tác đ ng tr  l i đ i v i quan h  s  h u t ả    li u s n

xu t.ấ

ữ ự ượ ệ ệ ứ ố ả c. M i quan h  bi n ch ng gi a l c l ấ ng s n xu t và quan h ệ

ấ ả s n xu t

ữ ự ượ ự ệ ả ấ ả ợ * S  phù h p gi a l c l ấ ng s n xu t và quan h  s n xu t

ự ượ ệ ả ặ ấ ấ ả ố ấ ủ   ng s n xu t và quan h  s n xu t là hai m t th ng nh t c a

­ L c l ươ ứ ả ự ượ ả ấ ộ ộ m t ph ấ ng th c s n xu t, trong đó l c l ậ   ng s n xu t là n i dung v t

ộ ủ ệ ả ứ ấ ấ ươ ch t, còn quan h  s n xu t là hình th c xã h i c a ph ấ   ứ ả ng th c s n xu t;

ậ ề ự ợ ủ ấ ớ ệ ả ộ ể   ạ t o nên quy lu t v  s  phù h p c a quan h  s n xu t v i trìnhđ  phát tri n

ấ ả ủ ự ượ c a l c l ng s n xu t.

ộ ủ ự ượ ủ ả ả ng s n xu t: ­  Trình đ  c a l c l ấ   nói lên kh  năng c a con ng ườ   i

ệ ử ụ ự ụ ế ệ ả ộ thông qua vi c s  d ng công c  lao đ ng th c hi n quá trình c i bi n gi ớ   i

ể ủ ự ằ ả ả ồ ự t ộ ự    nhiên nh mđ m b o cho s  sinh t n và phát tri n c a mình. Trìnhđ  l c

ể ệ ả ượ l ấ ng s n xu t th  hi n:

ộ ủ ộ ụ ộ + Trìnhđ  c a c ng c  lao đ ng

ộ ổ ứ + Trìnhđ  t ộ ộ  ch c lao đ ng xã h i

ộứ ụ ệ ả ọ + Trìnhđ ấ ng d ng khoa h c công ngh  vào s n xu t

ủ ệ ộ ỹ ườ + Kinh nghi m và k  năng lao đ ng c a con ng i

ộ ộ + Trìnhđ  phân công lao đ ng

ấ ủ ự ượ ấ ấ ả ng s n xu t: ­ Tính ch t c a l c l ấ  là tính ch t cá nhân và tính ch t xã

ụ ủ ấ ớ ự ượ ữ ả ả ấ ộ h i hoá. Khi s n xu t v i nh ng công c  th  công, l c l ng s n xu t mang

ấ ạ ớ ả ộ ơ ự ượ ả tính cá nhân;   khi s n xu tđ t t i trìnhđ  c  khí hoá, l c l ấ   ng s n xu t

ộ mang tính xã h i hoá.

ữ ự ượ ự ệ ả ấ ả ấ ợ ­ S  phù h p gi a l c l ế   ng s n xu t và quan h  s n xu t là k t

ế ố ấ ự ượ ữ ắ ả ấ ợ h pđúngđ n gi a các y u t c u thành l c l ấ ng s n xu t, c u thành quan

ả ữ ự ế ệ ấ ườ ệ ả h  s n xu t. Đây là s  liên k t hi u qu  gi a ng ộ i lao đ ng và t ư ệ ả    li u s n

xu t.ấ

ủ ự ượ ấ ố ớ ả ế ị * Vai trò quy t đ nh c a l c l ệ ả   ng s n xu t đ i v i quan h  s n

xu tấ

100

ộ ươ ấ ự ượ ứ ả ả ấ ộ ­ Trong m t ph ng th c s n xu t, l c l ng s n xu t là n i dung,

ộ ủ ệ ả ứ ả ấ ấ ự   quan h  s n xu t là hình th c xã h i c a quá trình s n xu t. Do đó l c

ế ị ấ ả ượ l ng s n xu tđóng vai trò quy tđ nh.

ự ượ ấ ủ ệ ả ế ị ấ ấ ả + L c l ự   ng s n xu t quy tđ nh tính ch t c a quan h  s n xu t. L c

ư ế ấ ủ ệ ả ả ở ấ ấ ả ượ l ng s n xu t nh  th  nào, tính ch t c a quan h  s n xu t ph i trìnhđ ộ

ấ ấ và tính ch t y.

ế ổ ủ ệ ả ế ị ự ấ ờ + Quy tđ nh s  ra đ i và bi nđ i c a quan h  s n xu t.

ế ị ứ ế ủ ệ ả + Quy tđ nh các hình th c kinh t ấ  c a quan h  s n xu t

ủ ự ượ ộ ổ ị ả ấ ẫ ớ ­ Do tính năng đ ng c a l c l ng s n xu t, mâu thu n v i tính nđ nh

ố ủ ệ ả ấ ừ ỗ ớ ự ượ ả ươ t ng đ i c a quan h  s n xu t t ợ  ch  phù h p v i l c l ng s n xu t tr ấ ở

ự ể ề ở ợ ủ ự   nên không phù h p và tr  thành xi ng xích kìm hãm s  phát tri n c a l c

ữ ự ượ ứ ệ ẫ ả ấ ượ l ng s n xu t. Đây chính là mâu thu n bi n ch ng gi a l c l ả   ng s n

ệ ả ấ ấ xu t và quan h  s n xu t.

ở ạ ủ ấ ố ớ ự ượ ệ ả ự ộ * S  tác đ ng tr  l i c a quan h  s n xu t đ i v i l c l ả   ng s n

xu t ấ

ộ ệ ả ụ ủ ấ ả ấ ị quan h  s n xu t quy  đ nh m cđích c a s n xu t, khuynh M t là,

ướ ệ ợ h ể ủ ng phát tri n c a quan h  l iích.

ộ ệ ố ấ ạ ệ ả ế ố ữ ẩ    thúc đ y

Hai là, quan h  s n xu t t o ra m t h  th ng nh ng y u t ấ ự ượ ự ặ ả ộ ng s n  xu t.  S   tác  đ ng  tr ho c  kìm hãm  l c  l ở ạ   l i  theo  hai  khuynh

ướ h ng:

ớ ự ượ ệ ả ợ ấ ẽ ả ấ + Quan h  s n xu t phù h p v i l c l ẩ ự   ng s n xu t s  thúcđ y l c

ể ệ ở ể ả ấ ấ ộ ượ l ng s n xu t phát tri n (th  hi n ờ ố    tăng năng su t lao đ ng, đ i s ng

ườ ng ộ i lao đ ng).

ớ ự ượ ệ ả ấ ợ ả + Quan h  s n xu t không phù h p v i l c l ấ ẽ ng s n xu t s  kìm hãm

ể ủ ự ượ ể ệ ạ ả ấ ậ ỗ ờ ự s  phát tri n c a l c l ng s n xu t (th  hi n l c h u, l i th i, ho c v ặ ượ   t

tr c)ướ

ờ ố ộ Ý nghĩa trong đ i s ng xã h i

ệ ả ể ấ ậ ớ ộ ủ ự   ợ Quy lu t quan h  s n xu t phù h p v i trình đ  phát tri n c a l c

ả ấ ươ ậ ấ ọ ượ l ng s n xu t có ý nghĩa ph ự   ng pháp lu n r t quan tr ng. Trong th c

ễ ể ố ế ả ắ ầ ừ ể ự ượ ả ti n, mu n phát tri n kinh t ph i b t đ u t phát tri n l c l ấ   ng s n xu t,

ướ ể ự ượ ế ộ ộ ố tr c h t là phát tri n l c l ụ ng lao đ ng và công c  lao đ ng. Mu n xoá

ấ ế ậ ệ ả ấ ả ộ ớ ệ ả ỏ ộ b  m t quan h  s n xu t cũ, thi t l p m t quan h  s n xu t m i ph i căn

ể ủ ự ượ ộ ế ả ấ ả ứ ừ c  t trình đ  phát tri n c a l c l ả ủ   ng s n xu t, không ph i là k t qu  c a

101

ọ ắ ệ ủ ệ ệ ừ ố ừ m nh l nh hành chính, c a m i s c l nh t trên ban xu ng, mà t tính t ấ   t

ế ủ ậ ầ ế ỳ ệ ố ế y u kinh t , yêu c u khách quan c a quy lu t kinh t , ch ng tu  ti n, ch ủ

quan, duy tâm, duy ý chí.

ứ ấ ậ ắ ậ ọ Nh n th c đúng đ n quy lu t này có ý nghĩa r t quan tr ng trong quán

ệ ậ ụ ể ườ ố ọ ể tri t, v n d ng quan đi m, đ ng l ậ   ơ ở i, chính sách, là c  s  khoa h c đ  nh n

ắ ự ổ ứ ế ủ ả ả ộ ệ th c sâu s c s  đ i m i t ớ ư  duy kinh t c a Đ ng C ng s n Vi t Nam.

ạ ệ ặ ệ ự ớ ổ Trong quá trình cách m ng Vi t Nam, đ c bi ệ t trong s  nghi p đ i m i toàn

ấ ướ ệ ệ ả ả ộ ệ di n đ t n c hi n nay, Đ ng C ng s n Vi t Nam luôn luôn quan tâm hàng

ứ ụ ệ ế ậ ạ ắ ậ ậ ầ đ u đ n vi c nh n th c và v n d ng đúng đ n sáng t o quy lu t này, đã

ạ ự ề ệ ễ ả ớ đem l i hi u qu  to l n trong th c ti n. N n kinh t ế ị ườ  th  tr ị ng đ nh h ướ   ng

ủ ộ ế ổ ự ậ ụ ậ xã h i ch  nghĩa là mô hình kinh t t ng quát, là s  v n d ng quy lu t quan

ủ ự ượ ể ấ ợ ớ ộ ả ấ ệ ả h  s n xu t phù h p v i trình đ  phát tri n c a l c l ng s n xu t trong

ệ ể phát tri n kinh t ế ở Vi ệ t Nam hi n nay.

ứ ế ệ ượ ủ ầ ữ ơ ở ạ ầ 3. Bi n ch ng gi a c  s  h  t ng và ki n trúc th ng t ng c a xã

h iộ

ế ấ ơ ở ạ ầ ệ a. Khái ni m, k t c u c  s  h  t ng

*Khái ni mệ ơ ở ạ ầ ộ ữ ấ ợ ơ ấ ệ ả C  s  h  t ng là toàn b  nh ng quan h  s n xu t h p thành c  c u kinh t ế

ộ ủ c a xã h i.

ế ấ ơ ở ạ ầ *K t c u c  s  h  t ng

ệ ả ấ ọ ố ị ấ Trong đó quan h  s n xu t th ng tr  là quan tr ng nh t

ệ ố ấ ủ ư ậ ệ ả ộ ộ Nh  v y, h  th ng quan h  s n xu t c a m t xã h i đóng vai trò kép.

ớ ự ượ ộ ấ ả ữ ế M t m t, ặ v i l c l ng s n xu t, nó gi ộ   ứ  vai trò là hình th c kinh t ­ xã h i

ể ự ượ ả ấ ặ ớ ự cho s  duy trì và phát tri n l c l ng s n xu t. M t khác, v i các quan h ệ

ộ ị ế ấ ơ ở ế chính tr  ­ xã h i, nó đóng vai trò là c  s  hình thành k t c u kinh t , làm c ơ

102

ự ế ậ ế ố ượ ủ ầ ự ở ệ s  hi n th c cho s  thi t l p m t h ộ ệ th ng ki n trúc th ng t ng c a xã

h i.ộ

ế ệ ượ ế ấ b. Khái ni m, k t c u ki n trúc th ầ ng t ng

* Khái ni mệ

ế ượ ữ ể ầ ộ ị Ki n trúc th ng t ng là toàn b  nh ng quan  đi m chính tr , pháp

ế ọ ứ ữ ệ ậ ạ ớ ế ề quy n, tri t h c, đ o đ c, tôn giáo, ngh  thu t...cùng v i nh ng thi t ch ế

ộ ươ ủ ứ ư ướ ả ộ xã h i t ng  ng c a chúng nh  nhà n c, đ ng phái, giáo h i, các đoàn

ể ượ ượ ề ả ự ủ ộ th  xã h i...là cái đ c hình thành, đ ữ   c xây d ng trên n n t ng c a nh ng

ấ ị ơ ở ạ ầ c  s  h  t ng nh t đ nh.

ế ấ ủ ế ượ *K t c u c a ki n trúc th ầ ng t ng

ặ ấ ộ ệ ệ ạ Trong xã h i có giai c p, đ c bi ộ t là trong các xã h i hi n đ i, hình thái

ệ ố ứ ề ị ế ế ổ ứ ý th c chính tr  và pháp quy n cùng h  th ng thi t ch , t ả    ch c chính đ ng

ướ ế ế ổ ệ ố ứ ọ và nhà n c là hai thi t ch , t ế   ấ  ch c quan tr ng nh t trong h  th ng ki n

ượ ầ ộ trúc th ủ ng t ng c a xã h i.

ữ ơ ở ạ ầ ệ ệ ứ ố ế ượ M i quan h  bi n ch ng gi a c  s  h  t ng và ki n trúc th ầ   ng t ng

ộ ủ c a xã h i

ơ ở ạ ầ ế ị ế ượ *C  s  h  t ng quy tđ nh ki n trúc th ầ ng t ng

ơ ở ạ ầ ế ượ ư ếấ ầ ư ế ­ C  s  h  t ng nh  th  nào, ki n trúc th ng t ng nh  th ở y. B i vì

ế ị ệ ả ự ẫ ấ ộ ệ quan h  s n xu t quy t đ nh quan h  xã h i, mâu thu n trong lĩnh v c kinh

ự ẫ ị ế t quy đ nh mâu thu n trong lĩnh v c chính tr  ­ t ị ư ưở  t ng.

ơ ở ạ ầ ấ ủ ủ ế ượ ­ C  s  h  t ng hình thành tính ch t c a c a ki n trúc th ầ   ng t ng

ủ ế ộ ượ ấ ầ ả ấ (tính xã h i, giai c p c a ki n trúc th ộ   ng t ng ph n ánh tính ch t xã h i

103

ơ ở ạ ầ ổ ớ ế ế ộ ủ ơ ở ạ ầ c a c  s  h  t ng), c  s  h  t ng bi n đ i s m hay mu n ki n trúc th ượ   ng

ổ ế ầ t ng cũng bi n đ i theo.

ế ượ ầ ộ ạ ơ ở ạ ầ * Ki n trúc th ng t ng tác đ ng l i c  s  h  t ng

ế ượ ơ ở ạ ầ ứ ả ệ ầ ­ Ki n trúc th ng t ng ra s c b o v , duy trì c  s  h  t ng đã sinh ra

ủ ở ướ ấ ế ị ụ ọ nó. B i vì vai trò c a nhà n c r t quan tr ng, có tác d ng quy t đ nh năng

ự ệ ấ ế ế ứ ả ự l c th c hi n hoá t t y u kinh t ệ ơ ở , ra s c b o v  c  s đã sinh ra nó.

ủ ế ậ ộ ượ ư ế ọ ứ ầ ạ ­ Các b  ph n c a ki n trúc th ng t ng nh  tri t h c, đ o đ c, tôn

ư ở ạ ầ ữ ệ ề ế ằ ậ ộ ứ   giáo, ngh  thu t...đ u tác đ ng đ n c  s  h  t ng b ng nh ng hình th c

ề ế ế ặ ấ ộ ự khác nhau, nhi u c p đ  khác nhau, tr c ti p ho c gián ti p (thông qua nhà

ướ ế ơ ở ạ ầ ạ ậ ộ n c và pháp lu t tác đ ng m nh đ n c  s  h  t ng)

ủ ơ ở ạ ầ ố ớ ự ế ộ ượ ầ ­ S  tác đ ng c a c  s  h  t ng đ i v i ki n trúc th ng t ng theo hai

ướ h ng:

ế ượ ớ ơ ở ạ ầ ầ ợ ế + N u ki n trúc th ẩ   ng t ng phù h p v i c  s  h  t ng thì thúc đ y

ể ậ ợ ớ ế ộ ơ ở ạ ầ c  s  h  t ng phát tri n (Tác đ ng phù h p v i quy lu t kinh t ớ   ộ  ­ xã h i, v i

ầ ủ ự ượ ấ ả yêu c u c a l c l ng s n xu t)

ế ượ ớ ơ ở ạ ầ ầ ợ ế + N u ki n trúc th ng t ng không phù h p v i c  s  h  t ng thì s ẽ

ơ ở ạ ầ ậ ợ ớ ế kìm hãm c  s  h  t ng (không phù h p v i quy lu t kinh t ộ  ­ xã h i, không

ể ủ ự ượ ớ ợ ả ấ ộ phù h p v i trình đ  phát tri n c a l c l ng s n xu t)

ờ ố ộ * Ý nghĩa trong đ i s ng xã h i

ữ ơ ở ạ ầ ậ ề ố ệ ệ ế ứ Quy lu t v  m i quan h  bi n ch ng gi a c  s  h  t ng và ki n trúc

ượ ơ ở ứ ậ ầ ọ ộ ắ m iố th ệ ng t ng là c  s  khoa h c cho vi c nh n th c m t cách đúng đ n

ế ế ệ ị ệ ữ quan h  gi a kinh t và chính tr ị. Kinh t ứ   ộ  và chính tr  tác đ ng bi n ch ng,

ế ế ị ở ạ ộ ị ị ớ trong đó kinh t quy t đ nh chính tr , chính tr  tác đ ng tr  l ạ   i to l n, m nh

ẽ ố ớ ế ấ ủ ự ế ượ ầ m  đ i v i kinh t . Th c ch t c a vai trò ki n trúc th ng t ng là vai trò

ự ự ủ ấ ả ợ ạ ộ ho t đ ng t giác tích c c c a các giai c p, đ ng phái vì l i ích kinh t ế ố    s ng

ủ ủ ự ế ộ ượ ầ còn c a mình. S  tác đ ng c a ki n trúc th ố ớ ơ ở ạ ầ   ng t ng đ i v i c  s  h  t ng

ướ ế ườ ố ủ ả tr ủ ế c h t và ch  y u thông qua đ ng l i, chính sách c a đ ng, nhà n ướ   c.

ậ ế ự ể ệ ậ ủ ị Chính vì v y V.I Lênin vi t: “Chính tr  là s  bi u hi n t p trung c a kinh

ể ầ ớ ị ị ị ế t ế 37 ế  ... Chính tr  không th  không chi m đ a v  hàng đ u so v i kinh t ”.

ệ ố ứ ự ễ ế ặ ậ ờ ộ ế   Trong nh n th c và th c ti n, n u tách r i ho c tuy t đ i hoá m t y u

ế ệ ố ị ề ố t ữ  nào gi a kinh t ầ  và chính tr  đ u là sai l m. Tuy t đ i hoá kinh t ế ạ  , h

ế

ộ

37 V.I. Lênin (1977), Toàn t pậ , t. 42, Nxb. Ti n b , M. tr. 349.

ế ố ấ ặ ậ ể ơ ị ủ th p ho c ph  nh n y u t ậ ầ    chính tr  là r i vào quan đi m duy v t t m

104

ườ ế ẽ ẫ ủ ấ ỷ ươ ế ấ th ậ ng, duy v t kinh t s  d n đ n vô chính ph , b t ch p k  c ng, pháp

ấ ạ ế ố ề ế ậ ỏ ổ ỡ lu t và không tránh kh i th t b i, đ  v . N u tuy t đ i hoá v  chính tr , h ị ạ

ủ ị ủ ấ ặ ế ẽ ẫ ế th p ho c ph  đ nh vai trò c a kinh t s  d n đ n duy tâm, duy ý chí, nôn

ấ ạ ủ ạ ố ỏ nóng, ch  quan, đ t cháy giai đo n và cũng không tránh kh i th t b i.

ả ạ ả ạ ộ ệ Trong quá trình lãnh đ o cách m ng, Đ ng C ng s n Vi ấ   t Nam đã r t

ờ ỳ ổ ụ ứ ế ậ ậ ậ ớ   quan tâm đ n nh n th c và v n d ng quy lu t này. Trong th i k  đ i m i

ả ả ệ ủ ươ ệ ả ổ ớ ấ ướ đ t n ộ c, Đ ng C ng s n Vi t Nam ch  tr ng đ i m i toàn di n c  kinh

ổ ớ ị ế ờ ổ ồ ớ ế t và chính tr , trong đó đ i m i kinh t là trung tâm, đ ng th i đ i m i chính

ị ừ ướ ữ ữ ứ ắ ằ ậ ọ ướ tr  t ng b c th n tr ng v ng ch c b ng nh ng hình th c, b c đi thích

ả ế ố ệ ữ ể ố ổ ổ ị ợ h p; gi i quy t t ớ t m i quan h  gi a đ i m i ­  n đ nh ­ phát tri n, gi ữ

ị ướ ủ ộ ữ v ng đ nh h ng xã h i ch  nghĩa.

ự ể ế ộ ị 4. S  phát tri n các hình thái kinh t ộ  ­ xã h i là m t quá trình l ch

ử ự s  ­ t nhiên

ạ ế ộ a. Ph m trù hình thái kinh t ­ xã h i

a. khái ni mệ

ế ậ ị ủ ủ ạ ộ ộ Hình thái kinh t ­ xã h i là m t ph m trù c a ch  nghĩa duy v t l ch

ộ ở ừ ạ ị ấ ị ử ớ ộ ỉ ử s  dùng đ ể ch  xã h i t ng giai đo n l ch s  nh t đ nh, v i m t quan h ệ

ấ ặ ấ ị ư ộ ợ ớ ộ ộ ủ   ả s n xu t đ c tr ng cho xã h i đó phù h p v i m t trình đ  nh t đ nh c a

ế ả ấ ộ ượ ươ ượ ự ượ l c l ng s n xu t và m t ki n trúc th ầ ng t ng t ứ ng  ng đ ự   c xây d ng

ệ ả ữ ấ trên nh ng quan h  s n xu t đó.

ế ấ K t c u

ự ượ ề ả ậ ủ ậ ả ấ ỗ ỹ ­ L c l ấ ng s n xu t là n n t ng v t ch t – k  thu t c a m i hình thái

ế ể ủ ự ế ộ ị kinh t ­ xã h i, xét đ n cùng nó quy đ nh s  phát tri n c a các hình thái kinh

ế t ộ  ­ xã h i

105

ệ ả ấ ườ ơ ể ủ ộ ­ Quan h  s n xu t là “cái s ẩ   n” c a toàn c  th  xã h i, là tiêu chu n

ể ệ ế ộ khách quan đ  phân bi t các hình thái kinh t ­ xã h i khác nhau.

ế ượ ệ ả ơ ở ấ ầ ­ Ki n trúc th ng t ng: Trên c  s  qua h  s n xu t hình thành nên

ữ ứ ề ề ể ạ ị ế ọ nh ng   quan   đi m   v   chính   tr ,   pháp   quy n,   đ o   đ c,   tri t   h c,   ngh ệ

ữ ậ ế ế ươ ứ ệ ấ ơ ở ạ ầ ể ả thu t...và nh ng thi t ch  t ng  ng đ  b o v  l y c  s  h  t ng.

ử ự ị ủ ự ế Quá trình l ch s ­t ể  nhiên c a s  phát tri n các hình thái kinh t ộ   ­xã h i

ộ ư ả ể ủ ự ẳ ị ữ   Trong b  T  B n C.Mác kh ng đ nh: “Tôi coi s  phát tri n c a nh ng

38. B i vì:ở

ế ử ự ộ ộ ị thái kinh t ­ xã h i là m t quá trình l ch s  t nhiên”

ể ồ ạ ấ ậ ề ả ấ ả ể ộ ­ S n xu t v t ch t là n n t ng đ  t n t i và phát tri n xã h i: con ng ườ   i

ượ ự ọ ế ơ ở ạ ầ ả ự ộ không đ c l a ch n hình thái kinh t ­ xã h i mà ph i d a trên c  s  h  t ng.

ế ừ ự ế ộ ể ­ S  chuy n bi n t hình thái kinh t ­ xã h i này sang hình thái kinh t ế    ­

ậ ộ ộ ị ở xã h i khác b  tác đ ng b i các quy lu t khách quan.

ồ ố ộ ự ể ế ­ Ngu n g c đ ng l c phát tri n các hình thái kinh t ộ ằ  ­ xã h i n m ngay

ế ự ậ ủ ẩ ộ trong hình thái kinh t ộ  ­ xã h i đó. Đó là s  v n đ ng c a các mâu thu n: mâu

ữ ự ượ ẫ ệ ả ấ ẫ ấ ả thu n gi a l c l ng s n xu t và quan h  s n xu t, mâu thu n gi a c  s  h ữ ơ ở ạ

ượ ế ầ t ng và ki n trúc th ầ ng t ng.

ự ể ế ộ ướ ­ S  phát tri n các hình thái kinh t ­ xã h i là khuynh h ng t ừ ấ ế    th p đ n

cao.

ế ả ộ ớ ể ­ Quá trình phát tri n các hình thái kinh t ­ xã h i ph i chúý t ể   i phát tri n

ầ ự ể ướ ắ ỏ tu n t mà còn bao hàm phát tri n các b c rút ng n b  qua.

ắ ỏ ể ị ở ự Rút ng n b  qua cũng là quá trình phát tri n l ch s  t nhiên:

ề ả ấ ả ế ị ấ ậ + Do n n t ng v t ch t s n xu t quy t đ nh

ố ở ậ ị + B  chi ph i b i các quy lu t khách quan

ả ộ ụ ề ủ ệ ề ệ + Ph i h i t đi u ki n khách quan và đi u ki n ch  quan

ọ ề ữ ạ ị c. Giá tr  khoa h c b n v ng và ý nghĩa cách m ng

ậ ế ộ ờ ạ ộ ộ Lý lu n hình thái kinh t ­ xã h i ra đ i đem l ạ   i m t cu c cách m ng

ệ ậ ề ị ử ệ ể ộ ộ ủ   trong toàn b  quan ni m v  l ch s  xã h i. Đây là bi u hi n t p trung c a

ề ị ứ ử ệ ệ ệ ậ ộ ỏ ừ   quan ni m duy v t bi n ch ng v  l ch s  xã h i, bác b  quan ni m tr u

ậ ầ ườ ử ề ộ ướ ượ t ng, duy v t t m th ị ng, duy tâm, phi l ch s  v  xã h i tr c đó, tr ở

ậ

ố

ộ

ị

38 C.Mác và Ph. Ăngghen: toàn t p, Nxb. Chính tr  qu c gia, Hà N i, 1993,t23, tr.21.

ơ ở ươ ủ ả ọ ộ ậ ọ thành hòn đá t ng c a khoa h c xã h i, c  s  ph ng pháp lu n khoa h c và

106

ự ử ạ ộ ị cách m ng cho s  phân tích l ch s  xã h i.

ậ ế ả ế ộ ọ Lý lu n hình thái kinh t ộ  ­ xã h i đã gi i quy t m t cách khoa h c v ề

ế ộ ỳ ị ử ề ế ạ ộ ấ v n đ  phân lo i các ch  đ  xã h i và phân k  l ch s , thay th  các quan

ệ ướ ố ọ ộ ị ỉ ni m duy tâm, siêu hình tr c đó đã th ng tr  trong khoa h c xã h i. Ch  ra

ộ ự ượ ủ ị ự ử ể ả ộ ộ đ ng l c phát tri n c a l ch s  xã h i không ph i do m t l c l ng tinh

ặ ự ượ ầ ạ ộ ự ầ th n ho c l c l ễ   ả ng siêu nhiên th n bí nào c , mà do ho t đ ng th c ti n

ườ ướ ấ ậ ấ ướ ự ự ế ễ ủ c a con ng i, tr ả c h t là th c ti n s n xu t v t ch t d ộ   i s  tác đ ng

ậ ủ c a các quy lu t khách quan.

ế ọ ế ơ ở ệ ộ ọ H c thuy t hình thái kinh t ­ xã h i là c  s  khoa h c cho vi c xác

ườ ể ủ ệ ủ ộ ị đ nh con đ ng phát tri n c a Vi ộ   t Nam đó là quá đ  lên ch  nghĩa xã h i,

ế ộ ư ả ủ ủ ộ ộ ỏ ỏ b  qua ch  đ  t b n ch  nghĩa. Quá đ  lên ch  nghĩa xã h i, b  qua ch  đ ế ộ

ở ệ ể ậ ợ ớ ư ả t ủ  b n ch  nghĩa Vi ắ   t Nam là phù h p v i quy lu t phát tri n rút ng n

ử ị ườ ấ ủ ự ể ắ ả ộ trong l ch s  loài ng i. B n ch t c a s  phát tri n rút ng n xã h i làrút

ắ ạ ướ ủ ề ườ ố ng n các giai đo n, các b c đi c a n n văn minh loài ng i, c t lõi là s ự

ưở ọ ủ ự ượ ả ế ả ấ ổ tăng tr ng nh y v t c a l c l ự   ng s n xu t. Qua quá trình t ng k t th c

ễ ể ả ả ộ ệ ự ỉ ậ ti n, phát tri n lý lu n, Đ ng C ng s n Vi ấ ủ   t Nam đã ch  ra th c ch t c a

ế ộ ư ả ộ ở ủ ủ ệ ỏ vi c b  qua ch  đ  t ộ  b n ch  nghĩa, quá đ  lên ch  nghĩa xã h i Vi ệ   t

ệ ườ ủ ướ ự ộ Nam hi n nay: “Con đ ng đi lên c a n ể c ta là s  phát tri n quá đ  lên ch ủ

ế ộ ư ả ộ ỏ ủ ứ ệ ậ ỏ nghĩa xã h i b  qua ch  đ  t b n ch  nghĩa, t c là b  qua vi c xác l p v ị

ị ủ ế ấ ố ượ ư ả ệ ả trí th ng tr  c a quan h  s n xu t và ki n trúc th ầ ng t ng t b n ch ủ

ế ừ ư ữ ự ủ ế ạ nghĩa, nh ng ti p thu, k  th a nh ng thành t u c a nhân lo i đã đ t đ ạ ượ   c

ướ ế ộ ư ả ủ ặ ệ ệ ể ề ọ d i ch  đ  t b n ch  nghĩa, đ c bi t là v  khoa h c công ngh , đ  phát

ự ượ ể ự ề ả ấ ế ệ tri n nhanh l c l ng s n xu t, xây d ng n n kinh t hi n đ i” ạ 39.

ế ọ ế ậ ộ ươ H c thuy t hình thái kinh t ơ ở  ­ xã h i là c  s  lí lu n, ph ng pháp

ậ ọ ệ ể ườ ố ủ ả ộ lu n khoa h c trong quán tri t quan đi m đ ng l ả   i c a Đ ng C ng s n

ệ ộ ở ụ ủ ệ ượ ị Vi t Nam. Mô hình, m c tiêu ch  nghĩa xã h i Vi t Nam đ c xác đ nh

ề ự ượ ế ả ấ ấ ớ v i các tiêu chí v  l c l ệ ả ng s n xu t, quan h  s n xu t, ki n trúc th ượ   ng

ồ ờ ị ươ ướ ự ầ t ng. Đ ng th i xác đ nh các ph ng h ộ   ủ ng xây d ng ch  nghĩa xã h i

ờ ỳ ộ ở ủ ộ ệ trong th i k  quá đ  lên ch  nghĩa xã h i Vi t Nam.

ế ọ ế ậ ộ ươ H c thuy t hình thái kinh t ơ ở  ­ xã h i là c  s  lí lu n, ph ng pháp

ạ ộ

ố ầ

ệ

ả

Văn ki n Đ i h i Đ ng toàn qu c l n th  IX

t Nam (2001),

ứ , Nxb. Chính trị

ố

ộ ả 39 Đ ng C ng s n Vi qu c gia.

ệ ả ộ Hà N i. tr. 84.

ữ ể ậ ạ ọ ỏ ấ lu n khoa h c và cách m ng trong đ u tranh bác b  nh ng quan đi m thù

107

ế ỹ ị ế ộ ụ ề ệ ế ộ ị đ ch, sai trái, phi n di n v  xã h i. Phê phán thuy t k  tr , thuy t h i t đã

ệ ố ế ố ế ề ả ậ ỹ tuy t đ i hóa y u t kinh t ấ   ự  ­ k  thu t, xoá nhoà s  khác nhau v  b n ch t

ự ồ ạ ế ộ ứ ộ ủ ằ ủ c a các ch  đ  xã h i nh m ch ng minh cho s  t n t ễ i vĩnh vi n c a ch ế

ộ ư ả đ  t b n.

ứ ế ấ ộ ậ Nghiên c u lý lu n hình thái kinh t ọ    ­ xã h i có ý nghĩa r t quan tr ng

ề ả ứ ủ ạ ấ ậ ọ ố ớ đ i v i nâng cao nh n th c v  b n ch t khoa h c và cách m ng c a ch ủ

ệ ắ ườ ố ủ ả ả ộ nghĩa Mác ­ Lênin, quán tri t sâu s c đ ng l i c a Đ ng C ng s n Vi ệ   t

ố ề ự ủ ủ ề ộ ưở ạ Nam v  xây d ng ch  nghĩa xã h i, c ng c  ni m tin, lý t ng cách m ng,

ị ườ ơ ở ủ ộ ọ kiên đ nh con đ ng ch  nghĩa xã h i. Đây cũng là c  s  khoa h c và cách

ộ ấ ạ ạ ế ệ ể m ng trong cu c đ u tranh t ư ưở  t ố ng ch ng l i các quan đi m phi n di n, sai

ủ ụ ậ ả ộ ưở ủ ậ ườ ầ l m, ph n đ ng hòng ph  nh n m c tiêu, lý t ng, ph  nh n con đ ng đi

ộ ở ủ ệ lên ch  nghĩa xã h i Vi t Nam.

Ộ Ấ II. GIAI C P VÀ DÂN T C

ấ ấ ấ 1. Giai c p và đ u tranh giai c p

a. Giai c pấ

ấ ị * Đ nh nghĩa giai c p

ầ ớ ử ị ế ọ ộ ọ ướ Trong l ch s , ph n l n các nhà tri t h c, xã h i h c tr ặ   c C.Mác, đ c

ệ ế ọ ộ ọ ư ả ề ậ ự ồ ạ ừ bi t là các nhà tri t h c và xã h i h c t s n đ u th a nh n s  t n t i th c t ự ế

ặ ặ ế ề ề ấ ệ ạ ạ ủ c a các giai c p. Song, do h n ch  v  nhi u m t, đ c bi ế ề ậ   t là h n ch  v  nh n

ề ậ ứ ườ ể ấ ọ ả ọ ộ th c, v  l p tr ng giai c p, h  đã không th  lý gi i m t cách khoa h c v ề

ệ ượ ậ ợ ứ ạ ủ ị ử ữ ấ ọ hi n t ng ph c t p này c a l ch s . Theo h , giai c p là t p h p nh ng ng ườ   i

ộ ố ố ứ ặ ộ ộ có cùng m t ch c năng xã h i, cùng m t l ộ ị   ứ ố i s ng ho c m c s ng, cùng m t đ a

ộ ị v  và uy tín xã h i.

ứ ề ấ ừ ệ ế ấ ươ Các Mác đi nghiên c u v  giai c p t vi c phân tích k t c u ph ứ   ng th c

ậ ề ọ ấ ế ậ ấ ế ả s n xu t đã có cách ti p c n khoa h c: l y lý lu n v  hình thái kinh t ộ    ­ xã h i

ố ủ ơ ấ ơ ở ứ ộ ộ ơ ấ   làm c  s  nghiên c u xã h i. Mác đã đi tìm cái g c c a c  c u xã h i, c  c u

ấ ự ấ ộ giai c p đó là kinh t ế   ế  Theo C.Mác, s  phân chia xã h i thành giai c p là k t .

ả ấ ủ ự ể ị ử ệ ấ ộ qu  t ể   t nhiên c a s  phát tri n l ch s  xã h i. Quan h  giai c p chính là bi u

ề ặ ộ ủ ệ ả ữ ệ ậ ấ hi n v  m t xã h i c a nh ng quan h  s n xu t, trong đó t p đoàn ng ườ   i

ể ộ ộ ườ ậ ỉ này có th  bóc l ủ ậ t lao đ ng c a t p đoàn ng ể ể   i khác. Vì v y, ch  có th  hi u

ớ ờ ố ề ấ ấ ắ ế ớ ề ả đúng v n đ  giai c p khi g n nó v i đ i s ng kinh t ấ ậ   , v i n n s n xu t v t

ấ ộ ch t xã h i.

108

ế ừ ể ư ưở ủ K  th a và phát tri n t t ng c a C.Mác và Ph. Ăngghen, trong tác

ộ ị ư ế ẩ ạ ọ ph m “Sáng ki n vĩ đ i”, V.I. Lênin đã đ a ra m t đ nh nghĩa khoa h c v ề

ườ ữ ữ ấ ọ ớ ồ ấ giai c p. “Ng ậ i ta g i là giai c p, nh ng t p đoàn to l n g m nh ng ng ườ   i

ộ ệ ố ấ ị ề ị ị ủ ả ấ ọ ộ khác nhau v  đ a v  c a h  trong m t h  th ng s n xu t xã h i nh t đ nh

ệ ủ ọ ử ề ị ườ ườ trong l ch s , khác nhau v  quan h  c a h  (th ng th ữ ng thì nh ng quan

ượ ố ớ ư ệ ả ừ ậ ấ ậ ị ệ h  này đ c pháp lu t quy đ nh và th a nh n) đ i v i t li u s n xu t, v ề

ổ ứ ư ậ ề ộ ộ ủ ọ vai trò c a h  trong t ch c lao đ ng xã h i và nh  v y là khác nhau v  cách

ứ ưở ầ ủ ả ọ ượ ưở ụ ề ề ặ ộ th c h ng th  và v  ph n c a c i xã h i ít ho c nhi u mà h  đ c h ng.

ấ ậ ườ ể ế ậ ạ ữ Giai c p là nh ng t p đoàn ng i, mà t p đoàn này thì có th  chi m đo t lao

ủ ậ ỗ ậ ị ị ộ   ộ đ ng c a t p đoàn khác, do ch  t p đoàn đó có đ a v  khác nhau trong m t

40.

ế ộ ế ấ ị ộ ch  đ  kinh t ­ xã h i nh t đ nh”

ơ ả ủ ặ ư ủ ấ ị ỉ Đ nh nghĩa c a V.I. Lênin đã ch  ra các đ c tr ng c  b n c a giai c p, sau

đây:

ấ ậ ườ ị ị ế ộ ữ ­ Giai c p là nh ng t p đoàn ng i có đ a v  kinh t ­ xã h i khác nhau

ộ ệ ố ấ ị ả ấ ộ ị ử   trong m t h  th ng s n xu t xã h i nh t đ nh trong l ch s .

ị ế ệ ồ ạ ộ ủ ề ấ ộ ị Đ a v  kinh t ­ xã h i c a giai c p do toàn b  các đi u ki n t n t i kinh t ế

ấ ủ ậ ặ ấ ậ ộ ị ­ v t ch t c a xã h i qui đ nh, do v y mang tính khách quan, m c dù giai c p đó

ứ ượ ặ ấ ỗ ủ ho c m i thành viên c a giai c p có ý th c đ ỗ   c hay không. M i cá nhân khi sinh

ự ự ọ ị ị ế ộ ượ ị ra không t l a ch n cho mình đ a v  kinh t ­ xã h i đ ị ủ c. Đ a v  c a các giai

ươ ứ ả ấ ị ị ủ ấ ỗ ị ị ấ c p là do ph ng th c s n xu t nh t đ nh sinh ra và qui đ nh. Đ a v  c a m i giai

ộ ệ ố ấ ị ấ ả ấ ộ ấ   ấ c p trong m t h  th ng s n xu t xã h i nh t đ nh, nói lên giai c p đó là giai c p

ấ ị ố ố ị ị th ng tr  hay giai c p b  th ng tr .

ủ ế ệ ấ ị ị ế ộ ủ ấ ­ D u hi u ch  y u quy đinh đ a v  kinh t ­ xã h i c a các giai c p là các

ệ ố ế ấ ữ ậ ậ ườ ươ m i quan h  kinh t ­ v t ch t gi a các t p đoàn ng i trong ph ứ ả   ng th c s n

xu t. ấ

ệ ố ế ữ ậ ườ ớ ườ Các m i quan h  kinh t ấ ơ ả  ­ v t ch t c  b n gi a ng i v i ng i trong

ươ ệ ở ữ ố ớ ư ệ ả ứ ả ấ ấ ph ng th c s n xu t là quan h  s  h u đ i v i t li u s n xu t; quan h ệ

ố ủ ả ệ ả ả ấ ộ ố ổ ứ t ch c qu n lý s n xu t và quan h  phân ph i c a c i xã h i. Các m i quan

ủ ế ị ị ị ế ủ ộ ệ h  ch  y u này đã quy đ nh đ a v  kinh t ậ    ­ xã h i khác nhau c a các t p

ườ ủ ế ế ị ệ ấ ị đoàn ng i. Đây chính là các d u hi u khách quan ch  y u quy t đ nh đ a v ị

ế ộ ủ ấ ấ ố kinh t ­ xã h i c a các giai c p trong xã h i ị  ộ , hình thành nên giai c p th ng tr

ậ

ế

40 V.I. Lênin (1977), Toàn t p, t. 39,

ộ  Nxb. Ti n b , M. tr. 17­18.

ấ ị và giai c p b  tr ị.

109

ệ ữ ấ ủ ự ệ ấ ộ ­ Th c ch t c a quan h  giai c p là quan h  gi a bóc l ị t và b  bóc l ộ   t,

ậ ườ ủ ậ ế ạ ộ ườ là t p đoàn ng i này chi m đo t lao đ ng c a t p đoàn ng ố   i khác do đ i

ế ộ ộ ị ế ấ ị ộ ậ ề ị l p v  đ a v  trong m t ch  đ  kinh t ­ xã h i nh t đ nh.

ệ ữ ậ ộ ườ ấ ả Trong xã h i, các quan h  gi a các t p đoàn ng ặ   i trong s n xu t, đ c

ệ ệ ở ữ ườ ượ ướ ủ ố bi t là quan h  s  h u, th ng đ c nhà n ấ c c a giai c p th ng tr  th ị ể

ế ậ ượ ộ ệ ố ệ ằ ứ ế ả ch  hoá thành lu t pháp, đ c ra s c b o v  b ng m t h  th ng ki n trúc

ượ ị ề ấ ầ ố ị ế th ng t ng chính tr  ­ pháp lý. Giai c p nào th ng tr  v  kinh t ấ , giai c p đó

ữ ủ ờ ố ự ố ộ ị cũng gi luôn vai trò th ng tr  trên các lĩnh v c khác c a đ i s ng xã h i và

ự ố ậ ề ợ ấ ố ở ộ ị ơ ả ữ tr  thành giai c p th ng tr  xã h i. S  đ i l p v  l i ích c  b n gi a các giai

ộ ừ ủ ả ọ ộ ử ị ấ c p là nguyên nhân căn b n c a m i xung đ t xã h i t ộ    khi l ch s  xã h i

ườ ự ế ấ loài ng i có s  phân chia thành các giai c p cho đ n ngày nay.

ấ ạ ị ộ ấ giai c p là m t ph m trù kinh ấ ủ Đ nh nghĩa giai c p c a Lênin cho th y,

ộ ị ự ồ ạ ủ ệ ố ữ ắ ớ ế t ­ xã h i có tính l ch s ử, s  t n t ả   i c a nó g n v i nh ng h  th ng s n

ơ ở ủ ế ộ ư ữ ộ ự ề ư ệ ả ự ấ xu t xã h i d a trên c  s  c a ch  đ  t h u v  t ấ   ấ  li u s n xu t. S  xu t

ồ ạ ủ ệ ế ấ ế hi n và t n t i c a giai c p xét đ n cùng là do nguyên nhân kinh t . Tuy

ượ ế ấ ạ ộ ị nhiên, không đ c bi n đ nh nghĩa giai c p thành m t ph m trù kinh t ế ơ    đ n

ệ ố ữ ệ ể ấ ầ ố ỉ thu n. Ch  có th  xem xét các giai c p trong h  th ng nh ng m i quan h  xã

ứ ạ ừ ế ể ậ ạ ộ ổ ớ ậ   ộ h i đa d ng, ph c t p và không ng ng v n đ ng, bi n đ i m i có th  nh n

ắ ự ứ ầ ộ ệ ủ ề ấ ủ th c m t cách đ y đ  và sâu s c s  khác bi t c a các giai c p v  kinh t ế   ,

ạ ứ ố ố chính tr , t ị ư ưở  t ng, tâm lý, đ o đ c, l i s ng.

ồ ố ấ * Ngu n g c giai c p

ủ ự ấ ự ệ ấ ể ủ ự   ­ Nguyên nhân sâu xa c a s  xu t hi n giai c p là s  phát tri n c a l c

ệ ấ ấ ả ấ ượ l ủ ư ạ   ộ ng s n xu t làm cho năng su t lao đ ng tăng lên, xu t hi n “c a d ”, t o

ề ậ ả ườ ế ạ ề kh  năng khách quan, ti n đ  cho t p đoàn ng ộ   i này chi m đo t lao đ ng

ườ ủ c a ng i khác.

ư ớ ự ờ ủ ự ấ ộ ­ Nguyên nhân tr c ti p ế  đ a t ấ   i s  ra đ i c a giai c p là xã h i xu t

ế ộ ư ữ ề ư ệ ả ế ộ ư ữ ề ư ệ ả ệ hi n ch  đ  t h u v  t ấ  li u s n xu t. Ch  đ  t h u v  t ấ    li u s n xu t

ế ủ ự ơ ở ự ấ Ở ồ ạ là c  s  tr c ti p c a s  hình thành các giai c p. đâu còn t n t i ch  đ ế ộ

ấ ở ự ồ ạ ủ ấ ư ữ ề ư ệ ả t h u v  t li u s n xu t thì đó còn có s  t n t ấ   i c a các giai c p và đ u

ế ộ ư ữ ỉ ấ ề ư ệ ấ ấ tranh giai c p. Giai c p ch  m t đi khi ch  đ  t h u v  t ấ   ả  li u s n xu t

ỏ ị hoàn toàn b  xóa b .

ể ườ ấ ấ con đ ng Theo các nhà kinh đi n mácxit, ứ   hình thành giai c p r t ph c

ườ ề ợ ụ ề ự ể ứ ế ạ ữ ạ t p: Nh ng ng i có ch c, có quy n l i d ng quy n l c đ  chi m đo t tài

110

ắ ượ ủ ả s n công làm c a riêng; tù binh b t đ ế c trong chi n tranh đ ượ ử ụ   c s  d ng

ệ ể ả ộ ự ấ ầ ớ ổ làm nô l đ  s n xu t; các t ng l p xã h i t ị  do trao đ i, b  phân hoá thành

ộ ộ ế ộ ừ ả ấ ỷ ế   các giai c p khác nhau...T  xã h i c ng s n nguyên thu  sang ch  đ  chi m

ệ ả ộ ướ ừ ế ộ ữ h u nô l là c  m t b ộ c quá đ  lâu dài t ữ  ch  đ  công h u sang ch  đ  t ế ộ ư

ấ ừ ư ấ ấ ữ ề ư ệ ả h u v  t li u s n xu t; t ch a có giai c p sang có giai c p.

ấ ầ ẩ ề ­ Đi u ki n ộ   ệ  góp ph n đ y nhanh quá trình phân hoá giai c p là các cu c

ạ ướ ủ ế ạ ự ữ ữ chi n tranh, nh ng th  đo n c ộ   p bóc, nh ng hành vi b o l c trong xã h i...

ộ ộ ữ ế ả ộ ệ ỷ Xã h i c ng s n nguyên thu  tan rã, xã h i chi m h u nô l ộ  là xã h i có giai

ử ệ ấ ả ầ ờ ị ướ ấ c p đ u tiên trong l ch s  ra đ i, xu t hi n kho ng 3 ­ 5 nghìn năm tr c.

ế ấ ộ ấ * K t c u xã h i ­ giai c p

ế ấ ể ấ ấ ộ ổ ố ­ K t c u xã h i ­ giai c p là t ng th  các giai c p và m i quan h ệ

ồ ạ ữ ấ ạ ị ấ ị ử ộ gi a các giai c p, t n t i trong m t giai đo n l ch s  nh t đ nh. ế ấ  K t c u xã

ấ ướ ể ủ ế ộ ươ ứ ả ấ ộ h i ­ giai c p tr c h t do trình đ  phát tri n c a ph ng th c s n xu t xã

ế ấ ấ ấ ộ ộ ị ườ ộ h i quy đ nh. Trong xã h i có giai c p, k t c u xã h i ­ giai c p th ấ   ng r t

ế ộ ủ ạ ế ơ ấ ế ạ đa d ng do tính đa d ng c a ch  đ  kinh t và c  c u kinh t ị  quy đ nh.

ộ ế ấ ấ ộ ờ ồ Trong m t k t c u xã h i ­ giai c p bao gi ấ    cũng g m có hai giai c p

ơ ả ữ ặ ầ ấ ớ ộ ơ ả c  b n và nh ng giai c p không c  b n, ho c các t ng l p xã h i trung gian.

ơ ả ắ ấ ấ ớ ươ ứ ả ố ị Giai c p c  b n là giai c p g n v i ph ả   ấ ng th c s n xu t th ng tr , là s n

ủ ữ ẩ ươ ứ ả ấ ị ấ ố ph m c a nh ng ph ấ   ị ng th c s n xu t th ng tr  nh t đ nh. Đó là giai c p

ủ ệ ữ ế ộ ệ ủ ấ ị ch  nô và nô l trong xã h i chi m h u nô l ; giai c p đ a ch  và nông dân

ấ ư ả ộ ư ả ế ả ộ trong xã h i phong ki n; giai c p t s n và vô s n trong xã h i t b n ch ủ

nghĩa.

ơ ả ữ ữ ấ ắ ấ ớ ươ Nh ng giai c p không c  b n là nh ng giai c p g n v i ph ứ   ng th c

ư ữ ấ ấ ặ ầ ố ộ ả s n xu t tàn d , ho c m m m ng trong xã h i. Nh ng giai c p không c ơ

ắ ớ ươ ứ ả ư ư ấ ệ ả b n g n v i ph ng th c s n xu t tàn d , nh  nô l ộ   ổ ầ  trong bu i đ u xã h i

ổ ầ ộ ư ả ủ ữ ế ị phong ki n; đ a ch  và nông nô trong bu i đ u xã h i t b n... Nh ng giai

ắ ớ ươ ứ ả ư ể ấ ầ ố ơ ả ấ c p không c  b n g n v i ph ủ   ng th c s n xu t m m m ng, nh  ti u ch ,

ể ươ ư ả ế ạ ả ố ộ ti u th ng, t s n, vô s n trong giai đo n cu i xã h i phong ki n...Thông

ườ ấ ươ ứ ả ộ ả ư ủ ấ th ng các giai c p do ph ng th c s n xu t tàn d  c a xã h i s n sinh ra,

ụ ầ ớ ự ể ấ ộ ẽ s  tàn l ủ i d n cùng v i s  phát tri n c a xã h i; các giai c p do ph ươ   ng

ứ ả ủ ị ặ ấ ầ ả ố ộ th c s n xu t m m m ng s n sinh ra chính là m t ph  đ nh xã h i cũ. Trong

ể ủ ị ơ ả ơ ả ử ấ quá trình phát tri n c a l ch s , các giai c p c  b n và không c  b n có th ể

111

ự ự ủ ể ế ươ ể có s  chuy n hoá do s  phát tri n và thay th  nhau c a các ph ứ ả   ng th c s n

xu t. ấ

ấ ơ ả ấ ộ ơ ả   ữ  Trong xã h i có giai c p, ngoài nh ng giai c p c  b n và không c  b n

ấ ị ư ầ ứ ầ ớ ộ ớ còn có các t ng l p và nhóm xã h i nh t đ nh (nh  t ng l p trí th c, nhân sĩ,

ớ ầ ặ ộ ớ ị ị gi i tu hành...). M c dù các t ng l p, nhóm xã h i không có đ a v  kinh t ế

ủ ự ể ộ ọ ộ ậ đ c l p, song nó có vai trò quan tr ng trong s  phát tri n c a xã h i nói

ử ụ ể ụ ụ ệ ị ề ể ộ ỳ chung và tu  thu c vào đi u ki n l ch s  c  th  mà nó có th  ph c v  cho

ầ ấ ặ ấ ộ ớ ị giai c p này, ho c giai c p khác. Các t ng l p xã h i này luôn b  phân hoá

ướ ủ ự ậ ề ả ấ ậ ấ ộ ộ ộ d i tác đ ng c a s  v n đ ng n n s n xu t v t ch t xã h i.

ế ấ ự ậ ế ấ ộ ổ ộ K t c u xã h i ­ giai c p luôn có s  v n  đ ng và  bi n đ i không

ự ậ ừ ự ế ễ ổ ộ ộ ỉ ể   ng ng. S  v n đ ng, bi n đ i đó di n ra không ch  khi xã h i có s  chuy n

ế ươ ứ ả ủ ể ấ ả bi n các ph ỗ   ng th c s n xu t, mà c  trong quá trình phát tri n c a m i

ươ ứ ả ấ ph ng th c s n xu t.

ấ ấ b. Đ u tranh giai c p

ấ ế ự ấ * Tính t ấ ủ ấ t y u và th c ch t c a đ u tranh giai c p

ấ ấ ấ ế ự ố ậ ề ợ ả ­ Đ u tranh giai c p là t t y u do s  đ i l p v  l i ích căn b n không

ể ề ượ ữ th  đi u hoà đ ấ   c gi a các giai c p.

ấ ế ủ ấ ấ ấ ừ ấ ế Tính t t y u c a đ u tranh giai c p xu t phát t tính t t y u kinh t ế   ,

ự ố ề ợ ơ ả ữ ấ ị ị nguyên nhân là do s  đ i kháng v  l i ích c  b n gi a giai c p b  tr  và giai

ệ ượ ấ ấ ố ộ ị ử ị ấ c p th ng tr . Đ u tranh giai c p là m t hi n t ng l ch s  khách quan,

ế ạ ả ả ộ ộ ố   không ph i do m t lý thuy t xã h i nào t o ra, cũng không ph i do ý mu n

ộ ự ượ ủ ộ ộ Ở ủ ch  quan c a m t l c l ng xã h i hay m t cá nhân nào nghĩ ra. đâu và

ứ ộ ở ấ ấ khi nào còn áp b c, bóc l t, thì ố    đó và khi đó còn đ u tranh giai c p ch ng

ộ ự ễ ị ử ủ ộ ườ ạ l ứ i áp b c, bóc l t. Th c ti n l ch s  c a xã h i loài ng ứ   i đã và đang ch ng

ề minh đi u đó.

ủ ậ ấ ấ ộ ườ ấ ­ Đ u tranh giai c p là cu c đ u tranh c a các t p đoàn ng ớ   i to l n

ợ ố ậ ả ộ ươ ứ ả ộ có l i ích căn b n đ i l p nhau trong m t ph ấ   ấ ng th c s n xu t xã h i nh t

đ nhị .

ủ ế ấ ấ ấ ộ ướ Trong xã h i có giai c p, đ u tranh giai c p ch  y u và tr ế c h t là

ơ ả ủ ệ ạ ấ ấ ộ ươ cu c đ u tranh c a hai giai c p c  b n đ i di n cho ph ấ   ứ ả ng th c s n xu t

ộ ố ị ệ ủ ủ ả ị th ng tr  trong xã h i (nô l và ch  nô; nông dân và đ a ch ; vô s n và t ư

ấ ợ ộ ấ ố ậ ả ả s n). Đó là các giai c p có l ữ   i ích căn b n đ i l p nhau. Cu c đ u tranh gi a

ơ ả ữ ấ ấ ấ ộ ộ ộ ể   hai giai c p c  b n trong m t xã h i là nh ng cu c đ u tranh giai c p đi n

112

ề ơ ả ế ộ ư ầ ấ ặ ớ ộ hình, đ c tr ng cho ch  đ  xã h i đó. V  c  b n các giai c p, t ng l p xã

ạ ề ợ ề ệ ắ ấ ớ ố ổ ộ h i còn l i đ u có l i ích ít, nhi u g n v i vi c đánh đ  giai c p th ng tr ị

ộ ợ ế ứ ữ ậ bóc l t. Song do l i ích gi a các t p đoàn là h t s c khác nhau, nên thái đ ộ

ộ ấ ấ ố ỉ ủ c a các giai c p tham gia vào cu c đ u tranh chung không gi ng nhau. Ch  có

ệ ấ ạ ươ ứ ả ấ ầ ớ giai c p đ i di n cho ph ổ   ng th c s n xu t m i và qu n chúng cùng kh  là

ộ ấ ủ ự ả ự ượ l c l ấ   ấ ng tham gia đông đ o, tích c c nh t. Cu c đ u tranh c a các giai c p

ơ ả ụ ầ ớ ấ ơ ả c  b n là tr c chính thu hút các giai c p không c  b n và các t ng l p trung

ộ gian trong xã h i tham gia.

ộ ấ ấ ủ ự ủ ấ ầ ấ ­ Th c ch t c a đ u tranh giai c p là cu c đ u tranh c a qu n chúng

ứ ộ ị ộ ạ ứ ấ ộ lao đ ng b  áp b c, bóc l ố t ch ng l i giai c p áp b c, bóc l ằ t nh m l ậ ổ   t đ

ị ủ ố ách th ng tr  c a chúng.

ấ ấ ự ấ ố ộ ấ   Trong xã h i có đ i kháng giai c p, th c ch t đ u tranh giai c p là

ủ ứ ấ ầ ộ ộ ị ộ ạ cu c đ u tranh c a qu n chúng lao đ ng b  áp b c, bóc l ố t ch ng l i giai

ộ ề ợ ể ứ ấ c p áp b c, bóc l ự ố ậ t do s  đ i l p v  l ộ   i ích không th  dung hoà trong m t

ế ộ ế ấ ị ộ ch  đ  kinh t ­ xã h i nh t đ nh.

ấ ấ ấ ế ấ ­ Trong đ u tranh giai c p, liên minh giai c p là t t y u.

ể ố ự ữ ữ ế ấ ấ Liên minh giai c p là s  liên k t gi a nh ng giai c p này đ  ch ng l ạ   i

ữ ự ề ấ ấ ỳ ấ nh ng giai c p khác.Liên minh giai c p là v n đ  có ý nghĩa c c k  quan

ể ự ượ ể ậ ợ ọ ấ ộ tr ng đ  t p h p và phát tri n l c l ấ   ng trong các cu c đ u tranh giai c p.

ơ ở ủ ấ ề ợ ự ố ấ ơ ả C  s  c a liên minh giai c p là s  th ng nh t v  l i ích c  b n. Liên minh

ế ượ ấ ấ ợ ả giai c p có tính chi n l c lâu dài khi các giai c p có l ố   i ích căn b n th ng

ấ ớ ẽ ượ ạ ự ờ nh t v i nhau. Ng ượ ạ c l i, s  là sách l c t m th i khi d a trên c  s  s ơ ở ự

ữ ố ợ ướ ơ ả ắ ấ ấ ấ ề th ng nh t v  nh ng l i ích tr c m t không c  b n. Đ u tranh giai c p và

ặ ủ ấ ắ ộ ữ ơ ớ liên minh giai c p luôn g n bó h u c  v i nhau. Đó là hai m t c a m t quá

ể ạ ứ ằ ắ ợ ấ ộ ộ ạ trình đ  t o nên s c m nh nh m giành th ng l i trong m t cu c đ u tranh

giai c p. ấ

ủ ấ ể ủ ự ộ ấ * Vai trò c a đ u tranh giai c p trong s  phát tri n c a xã h i có

giai c pấ

ự ấ ấ ộ ọ ấ đ u tranh giai c p là đ ng l c quan tr ng, ộ ­ Trong xã h i có giai c p,

ự ế ủ ị ử tr c ti p c a l ch s .

ủ ấ ấ ạ ấ    C.Mác và Ph. Ăngghen luôn nh n m nh vai trò c a đ u tranh giai c p,

ệ ấ ư ả ữ ấ ấ ấ ộ ặ đ c bi t là cu c đ u tranh giai c p gi a giai c p t ả    s n và giai c p vô s n,

ạ ủ ự ệ ạ ẩ ộ ộ coi đó là “đòn b y vĩ đ i c a cu c cách m ng xã h i hi n đ i”. ể   ạ  S  phát tri n

113

ả ủ ự ữ ự ượ ứ ế ệ ộ ộ ủ c a xã h i là k t qu  c a s  tác đ ng bi n ch ng gi a l c l ấ   ả ng s n xu t

ệ ả ự ượ ấ ự ả ể ả ấ và quan h  s n xu t. Khi l c l ấ ng s n xu t có s  phát tri n c  tính ch t và

ấ ẫ ộ ỗ ờ ạ ậ ỏ trình đ , mâu thu n v i ệ ả ớ  quan h  s n xu t đã l ả   i th i, l c h u, đòi h i ph i

ệ ả ấ ẫ ấ ỏ ộ phá b  quan h  s n xu t cũ .Trong xã h i có giai c p, mâu thu n này đ ượ   c

ấ ơ ả ề ặ ữ ể ệ ẫ ộ ợ bi u hi n v  m t xã h i thành mâu thu n gi a các giai c p c  b n có l i ích

ộ ươ ứ ả ệ ả ấ ỗ ấ ố ậ đ i l p nhau trong m t ph ng th c s n xu t. Quan h  s n xu t l ờ i th i khi

ể ủ ự ượ ộ ự ề ở ả tr  thành xi ng xích trói bu c s  phát tri n c a l c l ấ ng s n xu t không t ự

ượ ứ ả ấ ộ ố ị ấ ộ đ ng m t đi, nó đ ệ ằ   ả c các giai c p th ng tr , ph n đ ng ra s c b o v  b ng

ế ằ ượ ậ ầ ạ ự b o l c, b ng ki n trúc th ị ằ ng t ng chính tr , b ng pháp lu t và t ư ưở  t ng.

ự ủ ấ ấ ộ ượ ể ệ c th  hi n trong ­ Vai trò là đ ng l c c a đ u tranh giai c p còn đ

ờ ỳ ế ữ ộ . nh ng th i k  ti n hoá xã h i

ủ ậ ạ ộ ế ộ  Ngay trong ph m vi v n đ ng c a m t hình thái kinh t ấ   ộ  ­ xã h i, đ u

ấ ườ ẩ ự ể ọ ộ tranh giai c p th ặ ủ ờ   ng xuyên tác đ ng thúc đ y s  phát tri n m i m t c a đ i

ể ủ ự ự ễ ấ ộ ế ố s ng xã h i. Th c ti n cho th y, s  phát tri n c a kinh t ị , chính tr , văn hoá

ậ ủ ả ặ ẩ ộ và ngay c  t ả ư ưở  t ề   ề ng, lý lu n c a xã h i.v.v... đ u là s n ph m ít, ho c nhi u

ấ ấ ủ ấ ấ ấ ẳ ấ ộ ữ   mang d u  n c a cu c đ u tranh giai c p. Đ u tranh giai c p ch ng nh ng

ả ạ ự ượ ụ ộ ỏ ả ộ ộ có tác d ng c i t o xã h i, xoá b  các l c l ng xã h i ph n đ ng, mà còn

ả ạ ụ ự ạ ấ ả ễ   có tác d ng c i t o b n thân các giai c p cách m ng. Thông qua th c ti n

ự ưở ạ ấ ấ ặ ấ đ u tranh giai c p, giai c p cách m ng có s  tr ề ọ ng thành v  m i m t. Các

ả ự ấ ứ ượ ạ giai c p cách m ng cũng ph i t nâng mình lên đáp  ng đ ủ   ầ c yêu c u c a

ử ị l ch s .

ể ủ ự ấ ấ ấ ộ ộ ­ Đ u tranh giai c p là đ ng l c phát tri n c a xã h i có giai c p.

ủ ấ ứ ộ ụ ề ế ấ ộ Vai trò c a đ u tranh giai c p đ n m c đ  nào đi u đó ph  thu c vào

ấ ủ ụ ệ ế ỗ ị quy mô, tính ch t c a các nhi m v  kinh t ộ   ộ , chính tr , xã h i mà m i cu c

ấ ả ả ấ ủ ế ấ ấ ộ ấ đ u tranh giai c p ph i gi i quy t. Cu c đ u tranh giai c p c a giai c p vô

ấ ư ả ộ ấ ấ ố ố ị ả s n ch ng giai c p t ử    s n là cu c đ u tranh giai c p cu i cùng trong l ch s .

ấ ớ ộ ệ ể ủ ụ ệ ả Do tính ch t, quy mô r ng l n và tri t đ  c a các nhi m v  mà nó ph i gi ả   i

ấ ủ ế ả ẩ ấ ạ ậ ấ ấ   quy t, vì v y đ u tranh giai c p c a giai c p vô s n là “đòn b y vĩ đ i nh t”

ử ấ ộ ị trong l ch s  xã h i có giai c p.

ể ủ ư ự ấ ấ ộ ộ ả    Đ u tranh giai c p là đ ng l c phát tri n c a xã h i, nh ng không ph i

ự ấ ộ ộ ộ ự ế ự là m t đ ng l c tr c ti p và quan tr ng là đ ng l c duy nh t mà ọ . Vì v y,ậ

ự ủ ệ ố ả ạ ầ ấ ộ ị trong đ u tranh cách m ng c n ph i xác đ nh h  th ng các đ ng l c c a xã

114

ậ ử ụ ể ả ữ ự ệ ộ ấ ộ h i, có ngh  thu t s  d ng nh ng đ ng l c đó đ  gi i phóng giai c p và

ể ẩ ộ thúc đ y xã h i phát tri n.

ờ ạ ữ ủ ệ ộ   Trong th i đ i ngày nay, nh ng nguyên nhân c a vi c phân chia xã h i

ồ ạ ấ ẫ ấ ấ ủ ặ thành giai c p và đ u tranh giai c p v n còn t n t i. M c dù ch  nghĩa xã

ẫ ớ ủ ư ệ ạ ờ ờ   ộ h i hi n nay t m th i lâm vào thoái trào, nh ng “các mâu thu n l n c a th i

ẫ ấ ạ ẫ ấ đ i v n r t gay g t” ố   ắ 41. Trong đó mâu thu n c  b n, có tính ch t xuyên su t ơ ả

ữ ủ ủ ẫ ộ ư ả ữ ẫ là mâu thu n gi a ch  nghĩa xã h i và ch  nghĩa t b n; mâu thu n gi a giai

ấ ư ả ở ậ ấ ấ ẫ ả ớ ấ c p vô s n v i giai c p t ậ    s n. B i v y, đ u tranh giai c p v n là quy lu t

ự ế ờ ạ ế ứ ủ ệ ộ ấ ế t t y u c a th i đ i hi n nay. Do s  bi n đ ng h t s c nhanh chóng và

ứ ạ ế ớ ủ ấ ấ ộ ph c t p c a tình hình th  gi ờ ạ   i, nên cu c đ u tranh giai c p trong th i đ i

ữ ạ ặ ớ ớ ướ ể ngày nay có nh ng đ c đi m m i so v i giai đo n tr c đây.

ấ ấ ả ấ ủ c. Đ u tranh giai c p c a giai c p vô s n

ấ ủ ư ề ấ ấ ả * Đ u tranh giai c p c a giai c p vô s n khi ch a có chính quy n

ấ ứ ơ ả ữ ấ ộ ­ Đ u tranh kinh t ế là m t trong nh ng hình th c c  b n đ u tranh giai

ấ ả ấ ế ụ ướ ắ ả ấ ủ c p c a giai c p vô s n. Đ u tranh kinh t ệ  có nhi m v  tr c m t là b o v ệ

ợ ủ ư ươ ờ ữ nh ng l i ích hàng ngày c a công nhân nh  tăng l ắ ng, rút ng n th i gian

ệ ề ấ ả ộ ố ế ệ lao đ ng, c i thi n đi u ki n s ng v.v…Đ u tranh kinh t ề   ồ  bao g m nhi u

ệ ợ ứ ấ ằ ả ạ ọ hình th c đa d ng và có vai trò r t quan tr ng nh m b o v  l i ích kinh t ế

ế ấ ấ ả ế ể ủ c a giai c p vô s n. N u không có đ u tranh kinh t thì không th  giành và

ệ ượ ề ợ ữ ủ ạ ả b o v  đ c nh ng quy n l i hàng ngày c a công nhân; không h n ch ế

ượ ự ộ ủ ấ ư ả ẽ ấ ả đ c s  bóc l t c a giai c p t s n và s  làm cho giai c p vô s n nhanh

ở ệ ệ ấ chóng tr  thành đám đông nghèo nàn, ki t qu . Ngoài ra, đ u tranh kinh t ế

ợ ự ượ ụ ậ ầ ộ ộ còn có tác d ng t p h p l c l ấ   ng, giác ng  qu n chúng trong cu c đ u

ấ ấ ế ỉ ạ ế ứ tranh giai c p nói chung. Tuy nhiên, đ u tranh kinh t ch  h n ch  ch  không

ỏ ượ ự ể ộ ủ ấ ư ả ể ạ ượ th  xoá b  đ c s  bóc l t c a giai c p t s n, không th  đ t đ ụ   c m c

ỏ ế ộ ư ả ố đích cu i cùng là xoá b  ch  đ  t ủ  b n ch  nghĩa.

ấ ấ ủ ứ ấ ấ ­ Đ u tranh chính tr ị  là hình th c đ u tranh cao nh t c a giai c p vô

ủ ấ ị ủ ụ ổ ố ị ả s n. M c tiêu c a đ u tranh chính tr  là đánh đ  ách th ng tr  c a giai c p t ấ ư

ề ấ ả ấ ả ộ ề ả s n, ph n đ ng, giành chính quy n v  tay giai c p vô s n. Đ u tranh chính

ứ ụ ể ự ễ ề ạ ị ộ tr  có nhi u hình th c c  th  và trình đ  khác nhau. Th c ti n cách m ng cho

ạ ộ

ố ầ

ứ

ệ

ạ

ệ

ể Văn ki n Đ i h i Đ i bi u toàn qu c l n th  X,

t Nam (2006),

Nxb. Chính

ả ộ

ả ố

ị

ộ 41 Đ ng C ng s n Vi tr  qu c gia, Hà N i. tr.74.

ư ủ ề ệ ế ề ấ ổ th y, khi ch a có đi u ki n ti n lên đánh đ  chính quy n c a giai c p t ấ ư

115

ả ử ụ ứ ư ề ấ ấ ả s n, giai c p vô s n s  d ng nhi u hình th c đ u tranh nh : tham gia ngh ị

ệ ư ả ị ệ ươ ể ố ủ vi n t s n và dùng ngh  vi n làm ph ệ ng ti n đ  t cáo chính sách c a nhà

ổ ứ ể ộ ị n ướ ư ả c t s n; t ch c các cu c mít tinh, bi u tình, bãi công chính tr  .v.v…

ứ ấ ế ứ ữ ằ ớ Nh ng hình th c đ u tranh này có ý nghĩa h t s c to l n, nh m nâng cao giác

ệ ợ ả ộ ể ự ượ ấ ạ ng  và b o v  l i ích giai c p, phát tri n l c l ng cách m ng.

ấ ụ ậ ủ ­ Đ u tranh t ng t ư ưở  có m c đích đ p tan h  t ệ ư ưở  t ng c a giai c p t ấ ư

ữ ắ ả ưở ủ ư ưở ậ ạ ụ ả s n, kh c ph c nh ng  nh h ng c a t t ậ   ng, tâm lý, t p quán l c h u

ọ ệ ư ưở ạ trong phong trào cách m ng; vũ trang cho h  h  t t ạ ng cách m ng và khoa

ủ ấ ấ ọ ủ h c c a giai c p công nhân, đó là ch  nghĩa Mác ­ Lênin. Ngoài ra, đ u tranh

ụ ấ ầ ằ ộ ư ưở t  t ầ   ng còn nh m giáo d c qu n chúng nhân dân lao đ ng th m nhu n

ườ ố ế ượ ượ ủ ả ế ạ ườ ố đ ng l i chi n l c, sách l c cách m ng c a đ ng, bi n đ ng l i cách

ủ ả ạ ấ ạ ộ ố m ng c a đ ng thành hành đ ng cách m ng. Đ u tranh ch ng các trào l u t ư ư

ữ ệ ạ ả ả ạ ưở t ng l ch l c, h u khuynh, t khuynh trong phong trào cách m ng, b o v ệ

ủ ườ ố ủ ươ ủ ả ủ c a ch  nghĩa Mác ­ Lênin và đ ng l i, ch  tr ng chính sách c a đ ng.

ấ ượ ướ ứ ề ạ Đ u tranh t ư ưở  t ng đ ễ c di n ra d i nhi u hình th c đa d ng, phong phú,

ổ ộ ư ề ấ ả ậ ự   ả c  công khai, c  bí m t, nh  tuyên truy n c  đ ng; đ u tranh trên lĩnh v c

ự ệ ậ ấ báo chí; đ u tranh trên lĩnh v c văn hoá ngh  thu t.

ơ ả ủ ứ ấ ệ ặ ấ ả Ba hình th c đ u tranh c  b n c a giai c p vô s n có quan h  ch t ch ẽ

ỗ ợ ẫ ư ằ ớ v i nhau, h  tr  l n nhau, nh ng có vai trò không ngang b ng nhau. Trong

ự ế ế ấ ấ ị th c t ứ ấ , các hình th c đ u tranh kinh t , đ u tranh chính tr  và đ u tranh t ư

ượ ử ụ ề ừ ừ ề ưở t ng đ ơ ở ủ   c s  d ng đan xen nhau. Chúng v a là ti n đ , v a là c  s  c a

ổ ợ ẫ ẫ ớ ề ố ụ ấ ớ nhau, th ng nh t v i nhau, b  tr l n nhau và đ u d n t i m c tiêu cao

ứ ấ ấ ấ ấ ị nh t. Trong đó, đ u tranh chính tr  là hình th c đ u tranh cao nh t, có ý nghĩa

ế ị ế ắ ợ ủ ệ ử ụ ả ấ quy t đ nh đ n th ng l ư i c a giai c p vô s n. Nh ng vi c s  d ng các hình

ứ ấ ở ạ ụ ể ữ ủ ấ ộ th c đ u tranh nào, nh ng giai đo n c  th  nào c a cu c đ u tranh là do

ử ụ ể ệ ị ề ươ ự ượ ữ ấ đi u ki n l ch s  c  th , do t ng quan l c l ng gi a các giai c p quy

ể ả ắ ả ậ ợ ủ ấ ố ị đ nh. Vì v y, đ  đ m b o cho th ng l ộ i cu i cùng c a cu c đ u tranh, giai

ứ ấ ử ụ ả ả ị ấ c p vô s n ph i xác đ nh và s  d ng đúng các hình th c đ u tranh cho phù

ạ ỗ ớ ộ ạ ụ ể ủ ợ h p v i m i giai đo n c  th  c a cu c cách m ng.

ờ ỳ ộ ừ ủ ấ ấ ư ả * Đ u tranh giai c p trong th i k  quá đ  t ch  nghĩa t b n lên

ủ ộ ch  nghĩa xã h i.

ấ ấ ­ Đ u tranh giai c p là t ấ ế   t y u.

116

ượ ụ ủ ề ấ ố Sau khi giành đ c chính quy n, m c tiêu cu i cùng c a giai c p vô

ộ ẫ ự ủ ư ả s n là xây d ng thành công ch  nghĩa xã h i v n ch a hoàn thành. Th i k ờ ỳ

ấ ư ả ổ ề ặ ề ẫ ị này, giai c p t s n tuy b  đánh đ  v  m t chính quy n, song chúng v n còn

ự ề ề ế ị ượ ự ự ượ l c l ng, ti m l c v  kinh t , chính tr  và t ư ưở  t ỡ ủ   ng. Đ c s  giúp đ  c a

ủ ư ả ế ự ố ế ị ch  nghĩa t b n và các th  l c thù đ ch qu c t ố   , chúng luôn tìm cách ch ng

ụ ạ ự ủ ệ ể ấ ả ạ phá s  nghi p cách m ng c a giai c p vô s n đ  khôi ph c l i thiên đ ườ   ng

ộ ơ ở ờ ỳ ấ ế ể ả ấ đã m t.Trong th i k  quá đ , c  s  kinh t đ  n y sinh giai c p bóc l ộ ẫ   t v n

ề ả ỏ ế ứ ự ề ầ ồ ạ t n t ấ i. N n s n xu t nh  và kinh t nhi u thành ph n còn ch a đ ng c  s ơ ở

ể ồ ạ ấ ả ộ ặ khách quan đ  t n t i và n y sinh ra các giai c p bóc l ữ   t. M t khác, nh ng

ủ ấ ậ ộ ủ ư ị ộ ư ưở t  t ng, tâm lý và t p quán c a giai c p bóc l t, c a xã h i cũ ch a b  quét

ữ ư ự ộ ể ị ủ ấ ỉ ạ s ch. Nh ng tàn d  đó không t đ ng m t đi, chúng ch  có th  b  th  tiêu

ấ ủ ộ ấ ấ ả thông qua cu c đ u tranh giai c p c a giai c p vô s n.

ấ ở ề ấ ớ ­ Đ u tranh giai c p ệ  đi u ki n m i.

ộ ơ ấ ự ế ờ ỳ ấ ổ ị ị Trong th i k  quá đ , c  c u và đ a v  các giai c p có s  bi n đ i căn

ự ượ ạ ợ ấ ấ ả b n, t o ra so sánh l c l ng có l ả i cho giai c p vô s n. Giai c p vô s n t ả ừ

ấ ị ị ị ộ ở ấ ạ ị ố ị đ a v  giai c p b  th ng tr , b  bóc l t, tr ộ    thành giai c p lãnh đ o xã h i;

ủ ự ế ể ạ ạ trong ti n trình c a cách m ng nó có s  phát tri n m nh m  c  v  s  l ẽ ả ề ố ượ   ng

ấ ượ ấ ượ ả ứ ỏ và ch t l ng. Giai c p nông dân đ c gi i phóng kh i ách áp b c, bóc l ộ   t,

ự ượ ở ơ ả ự ầ ộ ớ ộ ớ tr  thành l c l ứ   ng lao đ ng c  b n xây d ng xã h i m i. T ng l p trí th c

ớ ượ ự ể m i đ ữ   c hình thành và có s  phát tri n nhanh chóng, ngày càng có nh ng

ủ ớ ộ ộ ố ự đóng góp to l n vào công cu c xây d ng ch  nghĩa xã h i. Kh i liên minh

ứ ượ ủ ố ữ ở công nhân ­ nông dân ­ trí th c đ ề ả   ắ c c ng c  v ng ch c tr  thành n n t ng

ế ộ ự ượ ớ ả ạ ị ộ ủ c a ch  đ  xã h i m i. Các l c l ẹ   ng ph n cách m ng ngày càng b  thu h p

ế ớ ị ữ ề ệ ỏ và phân hoá, ti n t ậ   ạ i b  xoá b  hoàn toàn. Bên c nh nh ng đi u ki n thu n

ờ ỳ ấ ả ấ ợ ấ ơ ả l ấ ủ i r t c  b n trên, đ u tranh giai c p c a giai c p vô s n trong th i k  quá

ễ ề ệ ổ   ộ đ  còn di n ra trong đi u ki n có không ít các khó khăn. Các khó khăn n i

ộ ề ọ ờ ỳ ặ ủ ệ ả lên trong th i k  này là, kinh nghi m qu n lý xã h i v  m i m t c a giai

ấ ư ả ế ả ạ ị ề ấ c p vô s n còn nhi u h n ch ; giai c p t ằ   ế ự  s n và các th  l c thù đ ch b ng

ư ủ ự ề ệ ạ ạ ố nhi u âm m u và th  đo n ch ng phá s  nghi p cách m ng; các tàn d  v ư ề

ủ ủ ấ ậ ộ ố ị ư ưở t  t ng, t p quán, tâm lý c a xã h i cũ và c a giai c p th ng tr , bóc l ộ   t

ấ ủ ề ấ ấ ậ ộ còn nhi u.v.v... Vì v y, tính ch t c a cu c đ u tranh giai c p trong th i k ờ ỳ

ế ứ ế ệ ứ ạ này là h t s c gay go, quy t li t và ph c t p.

ấ ộ ­ Đ u tranh giai c p ớ . ấ  có n i dung m i

117

ự ự ủ ộ ế Xây d ng thành công ch  nghĩa xã h i trên các lĩnh v c: kinh t , chính

ự ữ ắ ấ ấ tr , t ị ư ưở  t ộ ng, văn hoá. Đây th c ch t là cu c đ u tranh “ai th ng ai” gi a hai

ườ ộ ư ả ể ự ủ ệ ắ con đ ủ ng xã h i ch  nghĩa và t b n ch  nghĩa. Đ  th c hi n th ng l ợ   i

ự ệ ệ ả ả ấ ấ ộ ờ ồ cu c đ u tranh đó, giai c p vô s n đ ng th i ph i th c hi n hai nhi m v ụ

ế ượ ệ ữ ả ạ ả ắ ượ chi n l c, là b o v  v ng ch c thành qu  cách m ng đã giành đ ả   c và c i

ự ộ ộ ớ ấ ả ự ạ t o xã h i cũ, xây d ng thành công xã h i m i trên t t c  các lĩnh v c. Hai

ệ ặ ẽ ớ ụ ề ề ệ nhi m v  này có quan h  ch t ch  v i nhau, làm ti n đ  cho nhau. Trong đó,

ụ ứ ự ệ ể ế ế ệ ấ ọ ượ th c hi n nhi m v  th  nh t là tr ng y u và không th  thi u đ ự   c, th c

ệ ắ ợ ậ ợ ể ự ụ ệ ệ ệ ề ạ hi n th ng l i nhi m v  này t o ra đi u ki n thu n l ắ   i đ  th c hi n th ng

ụ ụ ủ ự ệ ệ ộ ợ l i nhi m v  xây d ng thành công ch  nghĩa xã h i. Nhi m v  này có vai trò

ệ ờ ỳ ầ ọ ớ ượ ề ặ đ c bi t quan tr ng trong th i k  đ u khi m i giành đ ặ   c chính quy n, ho c

ấ ướ ố ế ả ạ ả ị trong tình hu ng đ t n c b  đe do  và có kh  năng x y ra chi n tranh. Xây

ụ ơ ả ủ ế ủ ệ ấ ộ ự d ng thành công ch  nghĩa xã h i là nhi m v  c  b n và ch  y u nh t có ý

ế ự ắ ế ị ợ ố ớ ủ ả nghĩa quy t đ nh đ n s  th ng l ấ i hoàn toàn c a giai c p vô s n đ i v i giai

ế ấ ở ộ ấ ư ả c p t s n. B i vì, theo Lênin, phân tích đ n cùng thì năng su t lao đ ng là

ự ắ ấ ấ ả ọ ợ ủ ậ ự cái quan tr ng nh t, căn b n nh t cho s  th ng l i c a tr t t ớ   ộ  xã h i m i.

ớ ạ ự ứ ặ ộ ạ   ủ M t khác, có xây d ng thành công ch  nghĩa xã h i m i t o ra s c m nh

ả ủ ự ệ ữ ể ả ự ệ ệ ắ ạ hi n th c đ  b o v  v ng ch c thành qu  c a s  nghi p cách m ng. Đây

ứ ạ ụ ệ ấ ấ ộ cũng là nhi m v  ph c t p, khó khăn và lâu dài nh t trong cu c đ u tranh

ấ ủ ả ấ giai c p c a giai c p vô s n.

ứ ấ ­ Đ u tranh giai c p ớ .  ấ  có hình th c m i

ả ử ụ ấ ả ấ ộ ổ ợ Trong cu c đ u tranh này, giai c p vô s n ph i s  d ng t ng h p và

ứ ư ạ ổ ế ợ k t h p các hình th c đa d ng, phong phú, nh  “có đ  máu và không có đ ổ

ạ ự ự ằ ằ ế ằ ụ máu”; b ng b o l c và hoà bình; b ng quân s  và kinh t ; b ng giáo d c và

ử ụ ề ế ứ hành chính, v.v.. S  d ng hình th c nào, đi u đó do tình hình kinh t , chính

ỗ ướ ị ử ụ ể ạ ị ỗ ị ộ ủ tr  xã h i c a m i n c, m i giai đo n l ch s  c  th  quy đ nh.

ề ự ể ề + V  kinh t , ế   đó là xây d ng, phát tri n n n kinh t ế ị ườ  th  tr ị ng đ nh

ướ ủ ộ h ng xã h i ch  nghĩa.

ề ự ủ ủ ộ + V  chính tr ề ị, là xây d ng và phát huy n n dân ch  xã h i ch  nghĩa,

ệ ố ệ ị ướ ủ ề ộ hoàn thi n h  th ng chính tr  và nhà n c pháp quy n xã h i ch  nghĩa.

ậ ố ề ư ưở  t ng và văn hoá + V  t , là xác l p vai trò th ng tr  c a h  t ị ủ ệ ư ưở   ng t

ự ủ ủ ề ạ ộ ch  nghĩa Mác ­ Lênin, xây d ng n n văn hoá xã h i ch  nghĩa. Bên c nh đó,

ả ấ ấ ạ ư ế ễ ấ ả giai c p vô s n còn ph i đ u tranh làm th t b i các âm m u “di n bi n hoà

118

ệ ữ ế ự ủ ủ ế ả ắ ố ị bình” c a ch  nghĩa đ  qu c và các th  l c thù đ ch; b o v  v ng ch c h ệ

ế ớ ể ả ấ ư ưở t  t ng vô s n và đ u tranh kiên quy t v i các quan đi m t ư ưở  t ng sai

ấ ư ả ơ ộ ủ ủ ả ộ ầ l m, ph n đ ng c a giai c p t s n và ch  nghĩa c  h i.

ờ ỳ ủ ộ ể ặ ấ ấ * Đ c đi m đ u tranh giai c p trong th i k  quá đ  lên ch  nghĩa

ộ ở ệ ệ xã h i Vi t Nam hi n nay

ờ ỳ ộ ở ủ ệ ộ Trong th i k  quá đ  lên ch  nghĩa xã h i Vi ấ   ệ t Nam hi n nay đ u

ấ ấ ế ủ ể ặ tranh giai c p là t t y u ấ ế , tính t t y u c a nó do chính các đ c đi m kinh t ế    ­

ờ ỳ ộ ủ ộ ị xã h i c a th i k  quá đ  qui đ nh.

ờ ỳ ộ ở ủ ệ ộ Trong th i k  quá đ  lên ch  nghĩa xã h i Vi ố   ụ t Nam, m c tiêu cu i

ấ ủ ộ ấ ủ ự ấ ả cùng c a cu c đ u tranh giai c p c a giai c p vô s n là xây d ng thành công

ộ ở ư ủ ủ ộ ộ ệ ch  nghĩa xã h i ch a hoàn thành. Quá đ  lên ch  nghĩa xã h i Vi t Nam

ế ừ ộ ộ ị ử ế ộ ộ ớ ộ là quá đ  gián ti p t m t xã h i thu c đ a, n a phong ki n v i trình đ  phát

ể ủ ự ượ ộ ỏ ủ ế ấ ả ấ tri n c a l c l ng s n xu t còn th p, ti n lên ch  nghĩa xã h i b  qua ch ế

ờ ỳ ơ ở ủ ế ể ả ộ ư ả đ  t b n ch  nghĩa. Trong th i k  này còn c  s  kinh t đ  n y sinh giai

ộ ẫ ồ ạ ấ ẫ ớ ặ ề ấ c p bóc l t và mâu thu n giai c p v n t n t ể i. V i đ c đi m n n kinh t ế

ổ ế ể ề ả ấ ỏ ả s n xu t nh  là ph  bi n và b n thân trong quá trình phát tri n n n kinh t ế

ế ị ườ ề ầ ậ ộ ơ hàng hoá nhi u thành ph n v n đ ng theo c  ch  th  tr ng đòi h i t ỏ ấ ế   t y u

ả ấ ố ạ ướ ự ủ ư ả ph i đ u tranh ch ng l i khuynh h ng t phát đi lên ch  nghĩa t b n, gi ữ

ị ướ ể ủ ấ ướ ủ ự ộ ữ v ng đ nh h ng xã h i ch  nghĩa trên các lĩnh v c phát tri n c a đ t n c.

ờ ỳ ộ ở ủ ệ ệ ộ Trong th i k  quá đ  lên ch  nghĩa xã h i Vi ữ   t Nam hi n nay, nh ng

ư ề ư ưở ậ ủ ế ậ ạ ấ tàn d  v  t t ng, tâm lý và t p quán l c h u c a giai c p phong ki n, t ư

ủ ủ ự ự ớ ủ ả s n, c a ch  nghĩa th c dân cũ, ch  nghĩa th c dân m i, v.v.. còn t n t ồ ạ   i.

ặ ạ ậ ả M t khác, còn có các t ư ưở  t ề   ng, tâm lý l c h u n y sinh chính trong đi u

ệ ể ữ ủ ặ ki n phát tri n kinh t ế ị ườ  th  tr ự ng, đó là nh ng tiêu c c do m t trái c a kinh

ế ố ữ ư ạ ậ ế ị ườ t  th  tr ấ ả ng sinh ra. T t c  nh ng y u t và tàn d  l c h u đó không t ư

ể ấ ấ ấ ộ ớ ỉ ộ đ ng m t đi, mà ch  có th  thông qua cu c đ u tranh giai c p m i lo i b ạ ỏ

ượ ấ ở ấ ộ ệ ệ ễ đ c nó Cu c đ u tranh giai c p Vi t Nam hi n nay đang di n ra gay go,

ứ ạ ấ ả ự ủ ờ ố ộ ph c t p trên t t c  các lĩnh v c c a đ i s ng xã h i.

ấ ở ấ ộ ệ ượ ễ i uề Cu c đ u tranh giai c p Vi ệ t Nam hi n nay đ c di n ra trong đ

ậ ợ ấ ơ ả ệ ớ ki n m i ữ ớ v i nh ng thu n l i r t c  b n song cũng có không ít các khó khăn.

ữ ế ề ổ ớ ớ ế ơ ấ ộ ộ Cùng v i nh ng bi n đ i to l n v  kinh t ấ    ­ xã h i, c  c u xã h i ­ giai c p,

ị ủ ế ả ạ ấ ộ ổ ự   ị đ a v  c a các giai c p trong xã h i ta có bi n đ i căn b n, t o ra so sánh l c

ợ ự ệ ạ ấ ệ ượ l ng có l i cho s  nghi p cách m ng. Giai c p công nhân Vi t Nam tr ở

119

ạ ự ự ệ ể ạ ạ ấ thành giai c p lãnh đ o s  nghi p cách m ng và có s  phát tri n m nh m ẽ

ấ ượ ớ ố ả ề ố ượ c  v  s  l ng và ch t l ấ ng. Kh i liên minh giai c p m i công nhân ­ nông

ứ ướ ự ạ ủ ả ả ộ ệ ượ ủ dân ­ trí th c d i s  lãnh đ o c a Đ ng c ng s n Vi t Nam đ c c ng c ố

ở ề ả ế ộ ủ ớ ộ ắ ữ v ng ch c và tr ố ả    thành n n t ng c a ch  đ  xã h i m i. Trong b i c nh

ố ế ạ ủ ứ ạ ả ả ộ ệ qu c t ph c t p, song vai trò lãnh đ o c a Đ ng c ng s n Vi t Nam đ ượ   c

ữ ữ ườ ướ ủ ề ộ ệ gi v ng và tăng c ng. Nhà n c pháp quy n xã h i ch  nghĩa Vi t Nam

ượ ủ ị ạ ụ ệ ố ở ế ụ ti p t c đ c c ng c , hoàn thi n và tr  thành công c  chính tr  m nh m ẽ

ấ ủ ả ấ ấ ộ ộ trong cu c đ u tranh giai c p c a giai c p vô s n và nhân dân lao đ ng. S ự

ớ ấ ướ ệ ổ ạ ượ ơ ự ữ nghi p đ i m i đ t n c h n 30 năm qua đã đ t đ c nh ng thành t u to

ử ạ ị ấ ướ ự ế ớ ế ụ ớ l n và có ý nghĩa l ch s , t o ra th  và l c m i cho đ t n c ti p t c phát

ả ủ ự ữ ề ể ề ạ ệ tri n. Nh ng thành qu  c a s  nghi p cách m ng và các ti n đ  kinh t ế    ­

ự ạ ấ ượ ơ ở ể ự ệ ắ ợ ụ ậ v t ch t đã t o d ng đ c là c  s  đ  th c hi n th ng l ủ   i m c tiêu c a

ủ ạ ạ ộ ộ ộ ọ cu c cách m ng xã h i ch  nghĩa. Cu c cách m ng khoa h c và công ngh ệ

ệ ướ ố ế ậ ầ ợ ộ ạ hi n đ i; xu h ng toàn c u hoá; h i nh p và h p tác qu c t ự , khu v c phát

ể ạ ạ ệ ả ờ ơ ậ ả ộ tri n đang t o ra cho cách m ng Vi t Nam c  th i c , v n h i và c  các

ứ ườ thách th c trên con đ ể ủ ng phát tri n c a mình.

ậ ợ ơ ả ờ ỳ ữ ề ệ ạ Bên c nh nh ng đi u ki n thu n l i c  b n trên, trong th i k  quá đ ộ

ủ ạ ộ ệ ặ lên ch  nghĩa xã h i, cách m ng Vi ờ   t nam còn g p không ít khó khăn, th i

ế ự ứ ệ ấ ơ c  và thách th c đan xen nhau. Tình hình hi n nay cho th y, các th  l c thù

ế ụ ự ư ế ệ ễ ạ ẫ ị đ ch v n ti p t c th c hi n âm m u “di n bi n hoà bình”, gây b o lo n l ạ ậ   t

ủ ề ổ ổ ử ụ đ , s  d ng các chiêu bài “dân ch ”, “nhân quy n” hòng làm thay đ i ch  đ ế ộ

ị ở ệ ế ớ ủ ự ủ ả ộ chính tr Vi ủ t Nam. S  kh ng ho ng c a ch  nghĩa xã h i th  gi i và s ự

ủ ủ ề ể ỉ ư ả ự ề ệ ạ ỉ đi u ch nh đ  thích nghi c a ch  nghĩa t b n hi n đ i và s  đi u ch nh

ế ượ ủ ướ ớ ỏ ế ấ ộ ộ chi n l c c a các n c l n đã có tác đ ng không nh  đ n cu c đ u tranh

ấ ở ệ ở ậ ự ủ ệ giai c p Vi t Nam hi n nay. B i v y, xây d ng thành công ch  nghĩa xã

ệ ụ ọ ư ệ ấ ộ ộ ở h i Vi ứ   ạ t Nam là m t nhi m v  tr ng đ i, nh ng cũng r t khó khăn, ph c

ạ t p và lâu dài.

ờ ỳ ủ ấ ấ ộ ộ ộ N i dung c a cu c đ u tranh giai c p trong th i k  quá đ  lên ch ủ

ộ ở ệ ệ ự ắ ợ ụ nghĩa xã h i Vi t Nam hi n nay ệ  là th c hi n th ng l ộ ậ   i m c tiêu đ c l p

ự ủ ộ ộ ộ ộ ướ ạ dân t c và ch  nghĩa xã h i, xây d ng m t xã h i dân giàu, n c m nh, dân

ộ ấ ề ự ủ ữ ằ ấ ch , công b ng, văn minh. V  th c ch t đây là cu c đ u tranh gi a các nhân

ấ ướ ị ướ ủ ộ ớ ố ố t ẩ  thúc đ y đ t n c theo đ nh h ng xã h i ch  nghĩa v i các nhân t tác

120

ở ấ ướ ả ằ ộ ậ ủ ụ ộ ộ đ ng nh m c n tr  đ t n c theo m c tiêu đ c l p dân t c và ch  nghĩa xã

h i.ộ

ủ ế ủ ộ ấ ấ ở ộ ệ N i dung ch  y u c a cu c đ u tranh giai c p Vi ệ t Nam hi n nay, là

ự ắ ợ ự ệ ệ ệ ạ ị ệ th c   hi n   th ng  l i  s   nghi p   công   nghi p   hoá,   hi n   đ i  hoá   theo   đ nh

ướ ủ ụ ạ ắ ộ ướ ể h ng xã h i ch  nghĩa, kh c ph c tình tr ng n ự   c kém phát tri n; th c

ứ ệ ấ ấ ặ ằ ộ ố ắ   hi n công b ng xã h i, ch ng áp b c, b t công; đ u tranh ngăn ch n và kh c

ụ ữ ự ấ ộ ph c nh ng t ư ưở  t ấ ạ   ng và hành đ ng tiêu c c, sai trái; đ u tranh làm th t b i

ế ự ủ ư ả ộ ọ ố ị ệ ộ   m i âm m u và hành đ ng ch ng phá c a các th  l c thù đ ch; b o v  đ c

ủ ự ộ ộ ậ l p dân t c, xây d ng thành công ch  nghĩa xã h i.

ờ ỳ ộ ở ủ ấ ấ ộ Đ u tranh giai c p trong th i k  quá đ  lên ch  nghĩa xã h i Vi ệ   t

ượ ứ ễ ề ạ ớ nhi u hình th c đa d ng, phong phú Nam đ c di n ra v i ả   ỏ và đòi h i ph i

ế ợ ứ ệ ằ ạ ổ ợ ử ụ s  d ng t ng h p và k t h p các hình th c, bi n pháp linh ho t: b ng hành

ữ ả ạ ử ụ ứ ụ ự chính và giáo d c; gi a c i t o và xây d ng; s  d ng các hình th c kinh t ế

ể ướ ủ ộ ộ trung gian, quá đ ; phát tri n kinh t ế ị ườ  th  tr ị ng đ nh h ng xã h i ch  nghĩa;

ờ ơ ở ử ủ ự ể ậ ậ ộ ộ m  c a và h i nh p đ  tranh th  các v n h i, th i c  xây d ng thành công

ế ợ ủ ữ ể ộ ế ườ ch  nghĩa xã h i; k t h p gi a phát tri n kinh t ộ ớ  ­ xã h i v i tăng c ứ   ng s c

ạ ố m nh qu c phòng và an ninh.

2. Dân t cộ

ứ ộ ồ ườ ướ i tr ộ c khi hình thành dân t c a. Các hình th c c ng đ ng ng

ị ộ * Th  t c

ị ộ ế ứ ộ ộ ầ ế ừ Th  t c v a là thi ồ   ừ t ch  xã h i đ u tiên, v a là hình th c c ng đ ng

ườ ớ ườ ơ ả ị ộ ữ ể ng ấ ủ i s m nh t c a loài ng ặ i. Th  t c có nh ng đ c đi m c  b n là,các

ị ộ ủ ề ế ộ thành viên trong th  t c đ u ti n hành lao đ ng chung, vai trò c a các thành

ủ ọ ề ả ụ ấ ộ ỷ ị viên ph  thu c vào v  trí c a h  trong n n s n xu t nguyên thu . Các thành

ị ộ ộ ổ ủ ứ ế viên c a th  t c có cùng m t t ữ   ộ  tiên và nói chung m t th  ti ng; có nh ng

ưỡ ộ ố ế ố ủ ề thói quen và tín ng ng chung; có m t s  y u t chung c a n n văn hoá

ị ộ ề ổ ứ ỗ ộ ọ ỷ nguyên thu  và m i th  t c có m t tên g i riêng. V  t ị ộ   ộ  ch c xã h i, th  t c

ưở ưở ụ ự ể ề ệ ầ b u ra tù tr ộ ng, t c tr ng, lãnh t quân s  đ  đi u hành công vi c chung

ề ự ủ ị ộ ưở ưở ụ ự ượ ủ c a th  t c. Quy n l c c a tù tr ộ ng, t c tr ng, lãnh t quân s  đ ự   c th c

ơ ở ủ ự ứ ủ ệ ạ ọ ưở hi n d a trên c  s  c a uy tín, đ o đ c cá nhân c a h . Tù tr ộ   ng, t c

ưở ụ ị ộ ầ ự ọ tr ng, lãnh t ủ  quân s  là do các thành viên c a th  t c b u ra và h  có th  b ể ị

ự ễ ế ệ ượ ủ ọ bãi mi n n u không th c hi n đ c vai trò c a mình. M i thành viên trong

ị ộ ề ề ợ ề ẳ th  t c đ u bình đ ng v  quy n l ụ i và nghĩa v .

121

ộ ạ  * B  l c

ộ ạ ị ộ ệ ộ ồ ồ ế   ữ B  l c là c ng đ ng bao g m nh ng th  t c có quan h  cùng huy t

ế ớ ộ ạ ị ộ ệ ặ ố th ng ho c các th  t c có quan h  hôn nhân liên k t v i nhau. B  l c là hình

ứ ộ ồ ườ ể ừ ị ộ ế ủ ự ề th c c ng đ ng ng i phát tri n t th  t c và do s  liên k t c a nhi u th ị

ế ạ ố ộ t c có cùng huy t th ng t o thành.

ơ ả ơ ở ộ ạ ữ ể ặ ế ủ ộ ạ B  l c có nh ng đ c đi m c  b n sau, c  s  kinh t c a b  l c là ch ế

ề ấ ữ ấ ộ ạ   ụ ả ộ đ  công h u v  đ t đai và công c  s n xu t. Các thành viên trong b  l c

ệ ữ ế ộ ự   ề đ u ti n hành lao đ ng chung, quan h  gi a các thành viên trong lĩnh v c

ỗ ộ ạ ư ị ộ ấ ậ ấ ẳ ọ   ả s n xu t v t ch t là bình đ ng. Cũng nh  th  t c, m i b  l c có tên g i

ứ ế ữ ậ ộ riêng; các thành viên nói chung m t th  ti ng; có nh ng t p quan và tín

ưỡ ổ ủ ộ ạ ự ổ ơ ớ ị ng ị ộ   ng chung. Song lãnh th  c a b  l c có s   n đ nh h n so v i th  t c.

ề ổ ứ ộ ộ ồ ộ ạ ứ ữ ầ ộ ồ V  t ch c xã h i, đ ng đ u b  l c là m t h i đ ng g m nh ng tù tr ưở   ng

ộ ị ủ ị ộ ố ọ ấ ộ ạ ủ c a các th  t c tham gia b  l c và có m t v  th  lĩnh t i cao. M i v n đ ề

ộ ạ ề ọ ượ ộ ồ ạ quan tr ng trong b  l c đ u đ c bàn b c và thông qua trong h i đ ng này.

ộ ộ ạ ể ủ ể ượ Trong quá trình phát tri n c a nó, m t b  l c có th  đ c tách ra thành các

ự ợ ộ ạ ữ ề ấ ặ ộ ạ b  l c khác nhau, ho c là có s  h p nh t gi a nhi u b  l c thành liên minh

ộ ạ các b  l c.

ộ ộ * B  t c

ứ ộ ộ ộ ồ ườ ự ộ B  t c là hình th c c ng đ ng ng i hình thành khi xã h i có s  phân

ộ ộ ượ ừ ự ề ấ chia thành giai c p. Các b  t c đ c hình thành t ế ủ  s  liên k t c a nhi u b ộ

ư ị ộ ấ ị ộ ạ ế ổ ộ ỉ ồ   ạ ố l c s ng trên m t lãnh th  nh t đ nh. N u nh  th  t c và b  l c ch  bao g m

ữ ế ườ ộ ộ ự ế ố ầ h u h t là nh ng ng ế ủ   i có cùng huy t th ng thì b  t c là s  liên k t c a

ộ ạ ề ế ố nhi u b  l c không cùng huy t th ng.

ế ộ ộ ộ ữ ế ệ ặ ớ B  t c hình thành cùng v i ch  đ  chi m h u nô l ữ   , ho c trong nh ng

ộ ỏ ữ ế ệ ộ ộ ớ ế ộ xã h i b  qua ch  đ  chi m h u nô l , thì b  t c hình thành cùng v i ch ế

ể ủ ộ ộ ứ ạ ự ế ơ ị ộ   ộ đ  phong ki n. S  hình thành và phát tri n c a b  t c ph c t p h n th  t c

ộ ạ ở ướ ộ ộ ữ và b  l c. ữ  nh ng n ờ ạ c khác nhau, nh ng th i đ i khác nhau, b  t c có

ữ ứ ặ ớ ộ ộ ồ nh ng nét đ c thù riêng. V i tính cách là m t hình th c c ng đ ng ng ườ   i

ỗ ộ ộ ử ộ ộ ủ ế ữ ặ ị ọ   ư trong l ch s , b  t c có nh ng đ c tr ng ch  y u sau: m i b  t c có tên g i

ữ ố ổ ổ ộ ị ấ   riêng; có lãnh th  riêng mang tính  n đ nh; có m t ngôn ng  th ng nh t.

ệ ộ ư ư ể ế ố ồ Nh ng vì m i liên h  c ng đ ng ch a phát tri n nên ti ng nói chung đó còn

ự ự ữ ữ ủ ư ạ ắ ổ ộ ạ   ế ch a th c s  v ng ch c. Bên c nh ti ng nói chung, th  ng  c a các b  l c

ượ ử ụ ế ố ữ ệ ấ ộ ẫ v n đ ộ ộ c s  d ng r ng rãi. Trong b  t c đã xu t hi n nh ng y u t chung

122

ề ổ ứ ệ ề ệ ộ ề v  tâm lý, văn hoá. V  t ộ    ch c xã h i, vi c đi u hành công vi c xã h i

ộ ướ ướ ị ổ ứ ụ ấ ố ề thu c v  nhà n c. Nhà n c là công c  do giai c p th ng tr  t ch c ra và

ụ ụ ợ ấ ph c v  l i ích cho giai c p đó.

ứ ộ ộ ồ ườ ổ ế ệ b. Dân t c ­ hình th c c ng đ ng ng i ph  bi n hi n nay

ộ ệ * Khái ni m dân t c

ượ Khái ni m ệ dân t cộ  đ c dùng theo hai nghĩa. ứ ấ  dùng để Nghĩa th  nh t

ố ệ ch  cỉ ác qu c gia (Vi t Nam, Campuchia, Anh, Pháp… dùng

ố ố ộ ỉ ). Nghĩa th  haiứ ộ ộ ể đ  ch  các dân t c đa s  và thi u s ể ố trong m t qu c gia (dân t c Kinh, Tày,

ề Nùng, Hmông, Vân Ki u, Êđê, Khme...).

ộ ộ ộ ồ ườ ổ ị ượ ị Dân t c là m t c ng đ ng ng i  n đ nh đ c hình thành trong l ch s ử

ơ ở ộ ữ ố ộ ề ổ ố ấ ấ ộ trên c  s  m t lãnh th  th ng nh t, m t ngôn ng  th ng nh t, m t n n kinh

ộ ề ấ ộ ớ ố ế ố t th ng nh t, m t n n văn hóa và tâm lý , tính cách th ng nh t ấ , v i m t nhà

ướ ố n ấ   ậ c và pháp lu t th ng nh t.

ủ ế ư ặ ộ Dân t c có các đ c tr ng ch  y u sau:

ộ ộ ộ ồ ộ ổ ị ­   Dân t c là m t c ng đ ng ng ổ ố   ườ   n đ nh trên m t lãnh th  th ng i

nh tấ .

ể ủ ổ ồ ộ ơ ị ộ    Lãnh th  là đ a bàn sinh t n và phát tri n c a dân t c, n i mà các c ng

ử ộ ỗ ổ ộ ị ị ồ đ ng ng ườ ượ i đ c hình thành m t cách  n đ nh trong l ch s . M i dân t c có

ắ ấ ố ổ ộ ị ượ m t lãnh th  riêng th ng nh t, không b  chia c t do đ c hình thành lâu dài

ử ồ ấ ủ ử ề ả ố ờ ị và tr i qua nhi u th  thách trong l ch s . Đ ng th i tính th ng nh t c a lãnh

ổ ượ ủ ự ố ấ ủ ố ằ ế ố ế th  còn đ c c ng c  b ng s  th ng nh t c a các y u t kinh t , chính tr ị

ủ ủ ề ộ ổ ộ ố ỗ khác. Lãnh th  thu c ch  quy n c a m i qu c gia dân t c. Không có lãnh

ổ ổ ố ố ệ th  thì không có khái ni m T  qu c, qu c gia.

ộ ấ ề ộ ộ ồ ố

ơ ả ủ ộ ặ ữ ừ ữ ­ Dân t c là m t c ng đ ng th ng nh t v  ngôn ng . ư  Ngôn ng  lữ à m t đ c tr ng c  b n c a dân t c. ộ Ngôn ng  v a là công

ế ố ừ ộ ụ c  giao ti p ế k t n i các thành viên ồ trong c ng đ ng dân t c, ộ   ộ v a là m t

ươ ư ệ ữ ộ ủ ỗ ph ng ti n giao l u văn hóa gi a các t c ng ộ   ườ M i thành viên c a m t i.

ữ ể ế ề ể ộ ở ỗ ộ ề dân t c có th  dùng nhi u ngôn ng  đ  giao ti p. Song m i dân t c đ u có

ấ ủ ữ ấ ố ộ ố ộ m t ngôn ng  chung, th ng nh t c a dân t c đó. Tính th ng nh t trong ngôn

ể ệ ở ự ố ấ ề ấ ữ ủ ữ ộ ng  c a dân t c th  hi n s  th ng nh t v  c u trúc ng  pháp và kho t ừ

ơ ả ữ ữ ể ộ ố ấ   ộ ự v ng c  b n. Ngôn ng  dân t c là m t ngôn ng  đã phát tri n. Th ng nh t

ủ ế ủ ữ ữ ư ặ ộ ộ ề v  ngôn ng  là m t trong nh ng đ c tr ng ch  y u c a dân t c. Ngày nay,

ộ ở ộ ộ ố khi giao l uư , h i nh p ậ  qu c t ố ế ượ  đ ữ ủ c m  r ng, ngôn ng  c a m t qu c gia có

123

ể ượ ướ ử ụ ữ ư ẫ ượ ị th  đ ề c nhi u n c s  d ng nh ng ngôn ng  đó v n đ c xác đ nh (ti ngế

ữ ả ộ m  đ ) ủ ẹ ẻ là ngôn ng  chính c a dân t c đã s n sinh ra nó.

ấ ề ộ ộ ộ ố ồ ­ Dân t c là m t c ng đ ng th ng nh t v  kinh t ế .

ủ ộ ớ ố ể V i dân t c, vai trò c a nhân t kinh t ế ượ  đ ệ c bi u hi n ra th t s ậ ự

ạ ộ ươ ứ ủ m nh m . ẽ Kinh t ế chính là m t ph ố ng th c sinh s ng c a dân c ư g n ắ các

ồ ộ ố ộ ộ t c ng ườ   thành c ng đ ng dân t c ộ . Tuy nhiên, khi dân t c qu c gia hình i

ộ ề ể ế ố ấ ủ ố ộ thành thì kinh t ế ượ  đ c hi u là m t n n kinh t th ng nh t c a m t qu c gia

ộ ậ có tính đ c l p, t ự ủ  ch .

ế ớ ự ộ ậ ế Trong th  gi i ngày nay, có s  h i nh p kinh t qu c t ố ế sâu r ng,ộ

ộ ề ẫ ố ỗ ộ nh ng  ư m i qu c gia dân t c v n có m t n n kinh t ế đ c l p, ộ ậ   không  phụ

ệ ố ề ủ ề ấ ế ố ộ thu c và l ộ  thu c vào qu c gia khác . V n đ  ch  quy n kinh t qu c gia là

ướ ề ệ ề ấ v n đ  các n c đ u quan tâm hi n nay.

ề ữ ộ ộ ề ộ ồ ­ Dân t c là m t c ng đ ng b n v ng v  văn hoá và tâm lý, tính cách.

ề ắ ủ ộ ị ươ ủ Văn hoá dân t c mang nhi u s c thái c a các đ a ph ắ   ng, c a các s c

ư ữ ư ề ấ ặ ẫ ố ộ t c nh ng nó v n là n n văn hoá th ng nh t có nh ng đ c tr ng chung và

ổ ủ ư ặ ạ ấ ố ị ộ   n đ nh. Tính th ng nh t trong đa d ng là đ c tr ng c a văn hoá dân t c.

ả ắ ộ ề ủ ạ ộ ỗ ộ M i dân t c có m t n n văn hoá đ c đáo c a mình, t o nên b n s c văn hoá

ế ố ữ ạ ộ ủ ỗ ủ c a dân t c. Bên c nh nh ng y u t ấ    văn hoá khác nhau c a m i giai c p,

ỗ ầ ộ ộ ớ ồ ộ ủ   m i t ng l p xã h i trong c ng đ ng dân t c v.v… thì các thành viên c a

ủ ự ề ạ ồ ộ c ng đ ng đ u có s  tham gia vào sinh ho t văn hoá chung c a dân t c. ộ Đ cặ

ể ệ ở ư ủ ộ ụ ậ ưỡ tr ng văn hóa c a dân t c th  hi n phong t c, t p quán, tín ng ng và các

ủ ạ ộ ồ sinh ho t văn hoá khác c a các thành viên trong c ng đ ng dân t c  y. ộ ấ Do có

ể ộ quá trình hình thành và phát tri n lâu dài, nên văn hoá dân t c không d  b ễ ị

ồ đ ng hoá.

ộ ộ ồ ộ ướ ậ ­ Dân t c là m t c ng đ ng ng i ố   c và pháp lu t th ng ộ ườ  có m t nhà n

nh t.ấ

ộ ặ ư ủ ể ố ệ ớ Đây là m t đ c tr ng c a dân t c ộ ­ qu c gia đ  phân bi ộ   t v i dân t c

ộ ậ ố theo nghĩa là các dân t c ộ – t c ng ườ đa s  hay thi u s ể ố). Do v y, nhà n i ( ướ   c

ộ ặ ư ủ ấ ậ ố ộ và pháp lu t th ng nh t là m t đ c tr ng c a dân t c và ngày nay đây cũng

ổ ế ệ ộ ố ộ ướ là m t quan ni m ph  bi n trên th  gi ế ớ . Dân t c – qu c gia – nhà n i c là

ể ấ ố ộ ấ ị th ng nh t không th  tách r i. ờ Dân t c nào cũng c ó m t ộ nhà n cướ  nh t đ nh

ấ ị ủ ộ và nhà n ộ cướ  nào cũng c a m t dân t c nh t đ nh.

124

ộ ở ự * Quá trình hình thành các dân t c ặ  châu Âu và đ c thù s  hình

ộ ở thành dân t c châu Á.

ế ứ ể ễ ộ ạ    Quá trình hình thành, phát tri n dân t c di n ra h t s c lâu dài, đa d ng

ứ ạ ở ướ ể ủ ự ộ và ph c t p. các n ả   c châu Âu, s  hình thành và phát tri n c a dân t c tr i

ờ ỳ ề ạ ắ ộ ớ ư ả qua các th i k  chính: g n li n v i cu c cách m ng t s n do giai c p t ấ ư

ủ ế ề ấ ắ ạ ớ ố ố   ả s n lãnh đ o; g n li n v i phong trào đ u tranh ch ng ch  nghĩa đ  qu c

ả ờ ỳ ủ ự ộ ờ ộ gi ộ i phóng dân t c; và th i k  các dân t c xã h i ch  nghĩa ra đ i. S  hình

ế ớ ử ộ ị ỳ ề thành các dân t c trong l ch s  trên th  gi ả   ệ i còn tu  đi u ki n và hoàn c nh

ử ụ ể ủ ự ự ỗ ố ố ị l ch s  c  th  c a m i qu c gia, khu v c. S  hình thành các qu c gia, dân

ươ ễ ị ự ử ặ ộ ở t c ph ng Đông có tính đ c thù riêng. Th c ti n l ch s  cho th y, ấ ở

ộ ệ ộ ượ ấ ớ ố Ấ Trung Qu c,  n Đ , Vi t Nam... dân t c đ c hình thành r t s m, không

ờ ủ ớ ự ủ ư ả ắ g n v i s  ra đ i c a ch  nghĩa t b n.

ủ ự ặ ộ ệ t Nam Tính đ c thù c a s  hình thành dân t c Vi

ệ ượ ấ ớ ử ắ ề ị ộ Dân t c Vi t Nam đ ớ   c hình thành r t s m trong l ch s  g n li n v i

ướ ấ ạ ớ ố ầ ự nhu c u d ng n c và gi ữ ướ  n c, v i quá trình đ u tranh ch ng ngo i xâm và

ệ ề ử ứ ả ộ ị ả ạ c i t o thiên nhiên, b o v  n n văn hoá dân t c. L ch s  đã ch ng minh

ừ ướ ổ ệ ộ ộ ằ r ng, t hàng nghìn năm tr c trên lãnh th  Vi ồ   t Nam đã có m t c ng đ ng

ủ ư ủ ầ ặ ộ ộ ộ ệ mang đ y đ  các đ c tr ng c a m t dân t c. Dân t c Vi ộ   t Nam đã có m t

ộ ề ữ ộ ổ ế ố ấ ộ ướ ngôn ng , m t lãnh th , m t n n kinh t th ng nh t; m t nhà n ậ   c, lu t

ộ ề ọ ị ử ấ ẳ ố ị pháp và m t n n văn hoá th ng nh t. Khoa h c l ch s  đã kh ng đ nh, quá

ộ ệ ướ ệ trình hình thành dân t c Vi t Nam đ ượ ắ ầ ừ c b t đ u t khi n ạ c Đ i Vi t giành

ượ ế ờ đ c đ c l p ( ộ ậ cách đây trên 1000 năm)  cho đ n th i Lý ­ Tr n. ệ ầ Vi c hình

ư ệ ộ ướ ồ ừ ế thành dân t c cũng nh  vi c hình thành nhà n ắ c đ u b t ngu n t ầ    nhu c u

ư ạ ặ ạ ặ ố ố ch ng thiên tai và ch ng gi c ngo i xâm. Chính đ c tr ng này đã t o nên

ữ ủ ộ ồ ộ ệ ự ố ế ộ nh ng nét đ c đáo trong s  c  k t c ng đ ng c a dân t c Vi t Nam.

ố ộ ệ ạ ấ 3. M i quan h  giai c p ­ dân t c ­ nhân lo i

ệ ấ ộ a. Quan h  giai c p ­ dân t c

ế ị ấ ộ   * Giai c p quy t đ nh dân t c.

ế ị ệ ấ ướ ể ấ   ng phát tri n và tính ch t ­  Quan h  giai c p quy t đ nh khuynh h

ộ ủ c a dân t c.

ờ ạ ị ử ề ấ ộ ộ ỗ ộ ạ   Trong m t th i đ i l ch s , m i dân t c đ u do m t giai c p làm đ i

ệ ấ ấ ấ ộ ố ị ị ộ   di n. Giai c p đó quy đ nh tính ch t dân t c. Giai c p th ng tr  trong xã h i

ị ố ớ ữ ấ ấ ố ị ộ cũng là giai c p th ng tr  đ i v i dân t c. Nh ng giai c p đang lên trong l ch

125

ể ủ ự ượ ể ấ ả ộ ự ử ạ s , đ i bi u cho s  phát tri n c a l c l ng s n xu t và xã h i cũng là giai

ể ạ ợ ủ ả ấ ấ c p đ i bi u cho l ộ i ích chân chính c a dân t c. Giai c p đó có kh  năng

ể ậ ả ấ ầ ờ ộ ọ ớ ợ ắ n m ng n c  dân t c đ  t p h p đông đ o các giai c p, các t ng l p khác

ấ ả ấ ộ ộ ố ố ị ặ   nhau   trong   dân   t c   đ u   tranh   ch ng  giai  c p   th ng  tr   ph n   đ ng,   ho c

ứ ủ ố ộ ch ng ách áp b c c a các dân t c khác.

ấ ố ở ị ỗ ờ ộ ợ Khi giai c p th ng tr  đã tr  thành l ả i th i, ph n đ ng, l ấ   i ích giai c p

ắ ớ ợ ẵ ộ ẫ ủ c a nó mâu thu n găy g t v i l i ích dân t c, chúng s n sàng t ừ ỏ ợ  b  l i ích

ể ả ệ ợ ộ ấ ấ ấ ố ị ộ dân t c đ  b o v  l i ích giai c p. Lúc  y, giai c p th ng tr  bóc l t tr ở

ự ượ ự ủ ủ ể ộ ộ thành l c l ầ   ng kìm hãm s  phát tri n c a xã h i và c a dân t c. Yêu c u

ộ ậ ổ ả ấ ạ ả ố ộ ị ấ ế t t y u ph i làm cách m ng xã h i l t đ  giai c p th ng tr , ph n đ ng đ ể

ả ấ ả ộ gi i phóng giai c p và gi i phóng dân t c.

ậ ụ ủ ị ủ ạ ồ V n d ng sáng t o ch  nghĩa Mác ­ Lênin, Ch  t ch H  chí Minh đã ch ỉ

ướ ể ượ ụ ộ ộ ị ỉ rõ, trong các n ộ c thu c đ a và ph  thu c, dân t c ch  có th  đ c gi ả   i

ệ ể ặ ướ ự ạ ủ ự phóng tri t đ  khi đ t d ệ   ấ i s  lãnh đ o c a giai c p công nhân và th c hi n

ợ ủ ủ ụ ạ ộ ộ ỉ ắ th ng l i các m c tiêu c a cu c cách m ng xã h i ch  nghĩa. Và ch  khi đó

ớ ượ ề ề ấ ấ ộ ả ế ấ v n đ  dân t c, cùng v n đ  giai c p m i đ c gi ộ i quy t m t cách tri ệ   t

đ . ể

ề ấ ả ộ ưở ề ấ ọ * V n đ  dân t c có  nh h ế ấ ng quan tr ng đ n v n đ  giai c p.

ấ ả ề ề ề ấ ộ ­ Đ u tranh gi ệ i phóng dân t c là đi u ki n, ti n đ  cho đ u tranh gi ả   i

phóng giai c p. ấ

ộ ậ ễ ị ự ư ử ề ệ ẳ ị ộ   Th c ti n l ch s  kh ng đ nh, trong đi u ki n ch a có đ c l p dân t c

ể ấ ươ ứ ả ố ớ ở ạ thì giai c p đ i bi u cho ph ấ ng th c s n xu t m i mu n tr thành “giai

ạ ả ầ ộ ả ấ c p dân t c” ph i đi đ u trong phong trào cách m ng gi ộ   i phóng dân t c,

ệ ả ướ ụ ộ ậ ụ ệ ộ ự ph i th c hi n tr c tiên nhi m v  khôi ph c đ c l p dân t c.

ờ ạ ướ ự ể Trong th i đ i ngày nay, tr ạ c s  phát tri n m nh m  c a l c l ẽ ủ ự ượ   ng

ệ ệ ạ ấ ạ ộ ọ ạ ả s n xu t do cu c cách m ng khoa h c và công ngh  hi n đ i đem l i; xu

ự ư ế ệ ầ ể   th  toàn c u hoá, khu v c hoá tăng nhanh làm cho quan h  giao l u, hi u

ế ữ ộ ạ ầ ữ ơ ộ bi t gi a các dân t c xích l ề   i g n nhau h n. Đó là m t trong nh ng đi u

ậ ợ ệ ấ ộ ả ấ ả ki n thu n l i cho cu c đ u tranh gi i phóng giai c p và gi ộ   i phóng dân t c

ủ ế ủ ờ ạ ữ ể ệ ặ ộ ấ   hi n nay. M t trong nh ng đ c đi m ch  y u c a th i đ i ngày nay là đ u

ộ ắ ẽ ớ ặ ấ ấ tranh giai c p và đ u tranh dân t c g n bó ch t ch  v i nhau.

ộ ớ ệ ấ ạ b. Quan h  giai c p, dân t c v i nhân lo i

126

ể ộ ệ ể ạ ồ ỉ ­ Khái ni m nhân lo i là dùng đ  ch  toàn th  c ng đ ng ng ườ ố   i s ng

trên trái đ tấ .

ạ ượ ơ ở ủ ệ ế ậ Nhân lo i đ c hình thành trên c  s  c a vi c thi ữ t l p nh ng quan h ệ

ữ ữ ữ ộ ồ ở ộ ậ gi a các thành viên, nh ng t p đoàn và nh ng c ng đ ng tr nên m t th ể

ơ ở ủ ự ố ấ ả ấ ấ ố ườ ủ ừ th ng nh t. C  s  c a s  th ng nh t đó là b n ch t ng i c a t ng cá th ể

ủ ả ộ ấ ả ồ ị ợ ậ và c a c  c ng đ ng, b n ch t đó quy đ nh l i ích chung và quy lu t phát

ủ ả ộ ể ạ ồ tri n chung c a c  c ng đ ng nhân lo i.

ệ ệ ứ ạ ấ ộ ố ớ ­ Giai c p, dân t c và nhân lo i có m i quan h  bi n ch ng v i nhau.

ữ ậ ộ ể ồ Là nh ng c ng đ ng và t p đoàn ng ườ ồ ạ i t n t ờ   i và phát tri n không tách r i

ạ ả ạ ấ ộ ộ ưở nhân lo i, nên giai c p, dân t c và nhân lo i luôn có tác đ ng  nh h ẫ   ng l n

ệ ệ ạ ượ ứ ữ ộ nhau. Quan h  bi n ch ng gi a giai c p ấ , dân t c và nhân lo i đ ể ệ   c th  hi n

ơ ả ộ trên các n i dung c  b n sau:

ấ ợ ờ ớ ợ ạ ộ ­ Trong xã h i có giai c p, l i ích nhân lo i không tách r i v i l i ích

ợ ố ở ợ ộ ị ấ ấ giai c p, l i ích dân t c và b  chi ph i b i l ộ   i ích giai c p và dân t c.

ấ ị ạ ị ử ấ ộ ấ ế ỗ Trong xã h i có giai c p, m i giai đo n l ch s  nh t đ nh t t y u hình

ệ ấ ấ ộ ố ị ươ thành các quan h  giai c p, dân t c. Giai c p th ng tr  trong ph ứ   ng th c

ậ ậ ủ ị ử ữ ấ ợ ớ ộ ạ   ả s n xu t còn phù h p v i quy lu t v n đ ng c a l ch s  không nh ng là đ i

ể ợ ủ ộ ớ bi u cho l i ích chân chính c a dân t c, mà còn có vai trò to l n thúc đ y s ẩ ự

ộ ủ ế ạ ấ ộ ị ti n b  c a văn minh nhân lo i. Ng ượ ạ c l ố i, khi giai c p th ng tr  dân t c tr ở

ỗ ả ờ ộ ợ ớ ợ ủ ề ả ẫ lên l i th i, ph n đ ng, thì l i ích c a nó v  căn b n mâu thu n v i l i ích

ủ ộ ợ ạ chung c a dân t c và l i ích toàn nhân lo i.

ự ồ ạ ủ ệ ấ ế ề ề ạ ­ S  t n t ề i c a nhân lo i là ti n đ , là đi u ki n t t y u th ườ   ng

ủ ự ồ ạ ộ xuyên c a s  t n t ấ   i dân t c và giai c p.

ể ủ ế ớ ự ướ ự ế S  phát tri n c a th  gi i mà tr c h t là s  phát tri n c a l c l ể ủ ự ượ   ng

ữ ề ề ạ ấ ộ ọ ả s n xu t xã h i nói chung đã t o ra nh ng ti n đ  quan tr ng cho con ng ườ   i

ụ ụ ộ ố ủ ộ ả ạ ự c i t o t nhiên và xã h i, ph c v  cho cu c s ng c a mình.

ể ề ọ ặ ủ ạ ạ ự ữ ề ệ ậ   ­ S  phát tri n v  m i m t c a nhân lo i t o ra nh ng đi u ki n thu n

ả ợ l ộ ấ i cho cu c đ u tranh gi ấ . ộ i phóng dân t c và giai c p

ể ủ ử ự ạ ẳ ỗ ị ị ạ    L ch s  đã kh ng đ nh, s  phát tri n c a nhân lo i qua m i giai đo n

ướ ế ộ ớ ả ấ ừ đã t ng b c tác đ ng to l n đ n phong trào gi i phóng giai c p và gi ả   i

ậ ợ ề ậ ự ữ ể ề ệ ạ ộ phóng dân t c. S  phát tri n đó t o ra nh ng đi u ki n thu n l ấ   i v  v t ch t

ủ ế ấ ạ ầ ấ ộ ộ và tinh th n cho cu c đ u tranh c a các giai c p ti n b , cách m ng đ  l ể ậ   t

ị ủ ấ ả ố ố ộ ị ổ đ  ách th ng tr  c a các giai c p th ng tr , ph n đ ng.

127

ủ ự ượ ự ủ ấ ả ạ ọ ể S  phát tri n c a l c l ng s n xu t, c a cách m ng khoa h c, công

ệ ệ ữ ệ ắ ầ ạ ấ   ngh  hi n đ i và toàn c u hoá hi n nay đang làm gay g t thêm nh ng v n

ầ ủ ờ ạ ệ ả ế ố ầ ủ ề ấ ề đ  toàn c u c a th i đ i. Vi c gi i quy t t ờ   t các v n đ  toàn c u c a th i

ề ề ề ệ ầ ả ế ấ ề ộ ạ ẽ ạ đ i s  t o ra ti n đ  và đi u ki n góp ph n gi i quy t v n đ  dân t c và

ệ ấ giai c p hi n nay.

ƯỚ Ạ III. NHÀ N Ộ C VÀ CÁCH M NG XàH I

1. Nhà n cướ

ướ ồ ố ủ a. Ngu n g c c a nhà n c

ướ ấ ị ữ ử ề ả ờ ị Nhà n ệ c ra đ i trong nh ng đi u ki n hoàn c nh l ch s  nh t đ nh.

ướ ể ớ ủ ả ẩ ộ ộ ạ ộ Nhà n c là s n ph m c a m t xã h i đã phát tri n t ấ   i m t giai đo n nh t

ặ ố ậ ể ề ữ ộ ị ị đ nh khi “ xã h i đó đã b  phân thành nh ng m t đ i l p không th  đi u hòa

ấ ự ộ mà xã h i đó b t l c không sao lo i b  đ ạ ỏ ượ 42. c”

ướ ờ ể ậ ự ứ ầ ố ị Nhà n c ra đ i đ  đáp  ng yêu c u duy trì tr t t ộ    và th ng tr  xã h i

ế ự ị ể ấ ấ ố ộ ấ ủ c a giai c p th ng tr , đ  cho cu c đ u tranh giai c p không đi đ n s  tiêu

ệ ẫ ệ ể ả ộ ộ di t l n nhau và tiêu di ậ   t luôn c  xã h i, đ  duy trì xã h i trong vòng “tr t

ủ ể ấ ằ ộ ự t ”. V.I. Lênin cho r ng, khi trong xã h i xu t hi n ệ ệ   “ bi u hi n c a mâu

ề ẫ ượ ướ ờ thu n giai c p ấ không th  ể đi u hòa đ c” thì nhà n ằ c ra đ i. R ng: “B t c ấ ứ

ở ề ặ ừ ữ ễ ẫ đâu, h  lúc nào và ch ng nào, v  m t khách quan, nh ng mâu thu n giai

ề ượ ướ ấ c p ấ không thể đi u hòa đ c, thì nhà n ệ c xu t hi n.Và ng ượ ạ ự ồ   i, s  t n c l

ướ ỏ ằ ữ ẫ ấ ạ ủ t i c a nhà n ứ c ch ng t ể ề    r ng nh ng mâu thu n giai c p là không th  đi u

hòa đ c”ượ 43.

ủ ự ư ậ ệ ấ ướ ự phát Nh  v y, nguyên nhân sâu xa c a s  xu t hi n nhà n c là do s

ủ ự ượ ể ẫ ươ tri n c a l c l ả ng s n xu t ế ự d  th a ấ  d n đ n s ư ừ  t ấ   ố ủ ả ng đ i c a c i, xu t

ẫ ớ ự ự ệ ế ấ h u hi n  ệ ch  đ  t ế ộ ư ữ , còn nguyên nhân tr c ti p đ n t i s  xu t hi n nhà

ướ ể ề ắ ấ ẫ ộ mâu thu n giai c p trong xã h i gay g t không th  đi u hòa n c là do

ướ ộ ấ ế ự ể ờ ị đ cượ . Nhà n c ra đ i là m t t ộ   t y u khách quan đ  “làm d u” s  xung đ t

ậ ự ấ ậ ự ộ ở ị ị ể giai c p, đ  duy trì tr t t xã h i trong vòng “ tr t t ” mà đó, đ a v  và l ợ   i

ị ượ ả ủ ả ố ấ ích c a giai c p th ng tr  đ c đ m b o.

42 C.Mác và Ph.Ăngghen (1995), Toàn t pậ , t. 21, Sđd. tr. 252.

ế

ộ

43 V.I. Lênin (1976), Toàn t pậ , t.33, Nxb. Ti n b , M. tr. 9.

ả ướ ấ ủ b. B n ch t c a nhà n c

128

ướ ề ả ộ ổ ấ ứ ộ Nhà n c, v  b n ch t, là m t t ấ   ị ủ  ch c chính tr  c a m t giai c p

ố ế ệ ậ ự ệ ự ằ ị ề ặ th ng tr  v  m t kinh t ả  nh m b o v  tr t t ả    hi n hành và đàn áp s  ph n

ủ ấ kháng c a các giai c p khác.

ướ ụ ấ ộ ỉ Nhà n ủ c ch  là công c  chuyên chính c a m t giai c p, không có nhà

ướ ứ ứ ấ ườ n c đ ng trên, đ ng ngoài giai c p. Tuy nhiên, cũng có tr ợ ng h p nhà

ướ ủ ự ỏ ề ợ ạ ể ệ ề ả ẩ n c cũng có th  là s n ph m c a s  th a hi p v  quy n l ữ   ờ i t m th i gi a

ể ố ộ ố ạ ấ ặ ộ ấ m t s  giai c p đ  ch ng l i m t giai c p khác. Ho c cũng có khi nhà n ướ   c

ữ ộ ộ ộ ậ ố ớ ố ị ứ ấ ấ ộ gi m t m c đ  đ c l p đ i v i hai giai c p đ i đ ch, khi cu c đ u tranh

ạ ớ ữ ấ ị ứ ằ ỉ gi a chúng đ t t i m c cân b ng nh t đ nh. Ph. Ăngghen ch  rõ: “ Tuy nhiên

ườ ạ ệ ợ ờ ỳ ữ ữ cũng có tr ng h p ngo i l ấ   , là có nh ng th i k  trong đó nh ng giai c p

ấ ớ ạ ầ ạ ượ ế ế ộ đang đ u tranh v i nhau l i g n đ t đ c m t th  bình quân khi n cho chính

ề ướ ồ ộ ẻ ữ ự ạ ạ ờ quy n nhà n c, t a h  m t k  trung gian gi a các bên, l i t m th i có

ượ ứ ộ ộ ậ ố ớ ả ộ đ c m t m c đ  đ c l p nào đó đ i v i c  hai giai c p” ấ 44.

ướ ồ ạ ướ ứ ả Nhà n c dù có t n t i d i hình th c nào thì cũng ph n ánh và mang

ể ấ ệ ướ ớ ổ ứ ộ ả b n ch t giai c p. ấ  Đo đó, đ  phân bi t nhà n c v i các t ch c xã h i khác

ậ ế ướ ặ đ c tr ng ả ầ c n ph i nh n bi t các ủ ư  c a nhà n c.

ơ ả ủ ặ ư ướ c. Đ c tr ng c  b n c a nhà n c

ướ ấ ị ư ả ổ ộ ­ M t làộ , nhà n c qu n lý c  dân trên m t vùng lãnh th  nh t đ nh .

ư ồ ướ ỉ ồ ạ ộ C  dân trong c ng đ ng nhà n c không ch  t n t ế   ệ i quan h  huy t

ồ ạ ố ơ ở ệ ế ố th ng mà còn t n t i trên c  s  quan h  ngoài huy t th ng. Đó là quan h ệ

ế ệ ệ ộ ầ ư ữ kinh t , quan h  xã h i, quan h  chính tr ị,.. gi a các thành ph n c  dân trong

ấ ị ạ ổ ộ ớ ữ ố m t ph m vi lãnh th  nh t đ nh. Hình thành biên gi i qu c gia gi a các nhà

ướ ớ ư ộ ố ộ ồ ộ ướ n c v i t cách là m t qu c gia – dân t c. Trong c ng đ ng nhà n c có

ể ồ ạ ề ầ ầ ấ ộ ớ ộ th  t n t ệ   i nhi u giai c p, t ng l p, thành ph n xã h i. Trong xã h i hi n

ữ ướ ở ộ ẫ ấ ớ ạ ẫ đ i v n có nh ng nhà n c, mà ầ  đó ngoài giai c p, t ng l p xã h i v n còn

ề ự ộ ạ ộ ộ ị ộ ề ắ ồ ồ ạ ộ t n t i c ng đ ng th  t c, b  l c, b  t c. V  nguyên t c, quy n l c nhà

ướ ớ ấ ả ổ ứ ồ ạ n ệ ự c có hi u l c v i t t c  thành viên, t ch c t n t ạ i trong ph m vi biên

ớ ậ ả ệ ấ ố ướ gi i qu c gia.Vi c xu t nh p c nh do nhà n ả c qu n lý.

ướ ề ự ệ ố ơ ­ Hai là, nhà n ệ   c có h  th ng các c  quan quy n l c chuyên nghi p

44 C.Mác và Ph.Ăngghen (1995), Toàn t pậ , t. 21, Sđd. tr. 255.

ưỡ ư ệ ố ế ố ớ ọ mang tính c ng ch  đ i v i m i thành viên nh : h  th ng chính quy n t ề ừ

129

ươ ả trung ng t ớ ơ ở ự ượ i c  s , l c l ữ   ng vũ trang, c nh sát, nhà tù… đó là “nh ng

ề ự ự ụ ủ ế ủ công c  vũ l c ch  y u c a quy n l c nhà n ướ 45. c”

ướ ộ ự ủ ế ằ ậ ả Nhà n ệ ố   c qu n lý xã h i d a vào pháp lu t là ch  y u. B ng h  th ng

ậ ướ ưỡ ứ ổ ứ ộ lu t pháp ,  nhà n c “c ọ ng b c” m i cá nhân, t ả    ch c trong xã h i ph i

ự ệ ướ ợ ấ ộ ị th c hi n các chính sách theo h ng có l ố i cho giai c p th ng tr . B  máy

ề ừ ươ ơ ở ự ế ệ chính quy n t trung ữ   ụ ể ng đ n c  s  là công c  tri n khai th c hi n nh ng

ủ ướ ộ ượ ướ ừ chính sách c a  nhà  n c.  B  máy này đ c  nhà  n c  tr ả ươ  l ng t các

ồ ườ ấ ố ớ ngu n thu trong ngân sách, do đó th ị   ng trung thành v i giai c p th ng tr .

ề ự ướ ề ề ấ ộ ộ Quy n l c nhà n ố   c không thu c v  nhân dân mà thu c v  giai c p th ng

ố ậ ờ ớ ị tr , ngày càng xa r i nhân dân, đ i l p v i nhân dân.

ướ ệ ố ế ề ộ ­ Ba là, nhà n ể c có h  th ng thu  khóa đ  nuôi b  máy chính quy n.

ự ố ị ủ ị ướ ế ể ấ ố Đ  duy trì s  th ng tr  c a mình, giai c p th ng tr  tr ả ả   c h t ph i đ m

ủ ộ ạ ộ ướ ố ộ ướ ả b o ho t đ ng c a b  máy nhà n c. Mà mu n b  máy nhà n ạ ộ   c ho t đ ng

ả ồ ồ ượ ướ thì ph i có ngu n tài chính. Ngu n tài chính đ c nhà n ộ c huy đ ng ch ủ

ế ố ượ ự ưỡ ứ ặ ế y u là do thu thu , sau đó là qu c trái thu đ c do s  c ng b c ho c do s ự

ề ự ủ ệ ằ ố ự t nguy n c a công dân. V.I. Lênin cho r ng: “mu n duy trì quy n l c xã

46.

ệ ế ả ặ ộ ố ộ ặ h i đ c bi t, đ t lên trên xã h i, thì ph i có thu  và qu c trái”

ơ ả ủ ứ ướ d. Ch c năng c  b n c a nhà n c

ứ ị ị ố ­ Ch c năng th ng tr  chính tr .

ướ ụ ố ấ ị ướ ườ Nhà n c là công c  th ng tr  giai c p, nhà n c th ng xuyên s ử

ề ự ể ệ ố ộ ị ự ố ụ d ng b  máy quy n l c đ  duy trì s  th ng tr  đó thông qua h  th ng chính

ề ự ủ ậ ộ ươ sách và pháp lu t. B  máy quy n l c c a nhà n ướ ừ c t trung ế ơ ở   ng đ n c  s ,

ướ ậ ự ủ ộ nhân danh nhà n c duy trì tr t t ọ ự ả  xã h i, đàn áp m i s  ph n kháng c a giai

ự ượ ị ệ ị ề ợ ủ ằ ố ố ị ị ấ c p b  tr , các l c l ả ng ch ng đ i nh m b o v  đ a v  và quy n l i c a giai

ị ố ấ c p th ng tr .

ộ ủ ứ ướ ­ Ch c năng xã h i c a nhà n c

ướ ụ ả ệ ộ ướ ề Nhà n c nhân danh xã h i làm nhi m v  qu n lý nhà n ộ   c v  xã h i,

ủ ợ ủ ư ề ệ ộ đi u hành các công vi c chung c a xã h i nh : th y l i, giao thông, y t ế   ,

ụ ệ ự ổ ủ ể ộ ả giáo d c, b o v  môi tr ậ   ườ ,.. đ  duy trì s   n đ nh c a xã h i trong “tr t ị ng

ủ ể ấ ố ị ự t ” theo quan đi m c a giai c p th ng tr . Tuy nhiên, theo Ph. Ăngghen, nhà

45 V.I. Lênin (1976), Toàn t pậ , t. 33, Sđd. tr.12.

46 V.I. Lênin (1976), Toàn t pậ , t. 33, Sđd. tr.15.

ướ ứ ủ ừ ự ể ạ ộ ỉ n c là đ i bi u chính th c c a toàn xã h i ch  trong ch ng m c nó là nhà

130

ướ ủ ệ ấ ạ ả ộ n c c a b n thân giai c p đ i di n cho toàn xã h i trong th i đ i t ờ ạ ươ   ng

ng. ứ

ệ ữ ị ủ ứ ấ ố ố ị ứ   ­ M i quan h  gi a ch c năng th ng tr  chính tr  c a giai c p và ch c

ủ năng xã h iộ  c a nhà n ướ . c

ấ ủ ả ấ ướ ướ ờ Do b n ch t giai c p c a nhà n ị c qui đ nh, nhà n c bao gi ặ    cũng đ t

ị ủ ứ ấ ầ ấ ố ố ị ch c năng th ng tr  chính tr  c a giai c p lên hàng đ u. Giai c p th ng tr ị

ờ ướ ụ ố ư ộ ị ể bao gi ử ụ  cũng s  d ng nhà n ề   c nh  m t công c  th ng tr  đ  duy trì quy n

ị ủ ệ ợ ả ố ướ ế ợ ủ ấ th ng tr  c a mình, b o v  l i ích tr c h t là là l i ích c a giai c p mình.

ứ ế ấ ố ố ị ị ữ ị ị ủ Ch c năng th ng tr  chính tr  c a giai c p th ng tr  vì th , gi ế   ị  đ a v  quy t

ố ị ướ ộ ủ ứ ướ ị đ nh, nó chi ph i và đ nh h ng ch c năng xã h i c a nhà n c.

ứ ủ ứ ố ị Ngoài ch c năng th ng tr  chính tr ị c a giai c p ộ   ấ và ch c năng xã h i,

ướ ố ộ ứ ứ ạ ố ch c năng đ i n i và ch c năng đ i ngo i. nhà n c còn có

ứ ướ ­ Ch c năng đ i n i ủ ố ộ  c a nhà n c

ướ ự ệ ườ ố ố ộ ậ ự ằ Nhà n c th c hi n đ ng l i đ i n i nh m duy trì tr t t ộ    xã h i

ư ụ ậ ơ ộ ề   thông qua các công c  nh : chính sách xã h i, lu t pháp, c  quan truy n

ố ộ ượ ự thông, văn hóa, y t ứ ,ế  giáo d cụ ,.. Ch c năng đ i n i đ ệ c th c hi n trong t ấ   t

ờ ố ự ằ ố ỗ ộ ộ ủ ả c  các lĩnh v c trong đ i s ng xã h i c a m i qu c gia, dân t c nh m đáp

ứ ả ữ ứ ế ầ ộ ng và gi ố ộ   ủ i quy t nh ng nhu c u chung c a toàn xã h i. Ch c năng đ i n i

ượ ướ ự ệ ộ ườ đ c nhà n c th c hi n m t cách th ụ ng xuyên, liên t c thông qua lăng

ấ ủ ấ ố ị kính giai c p c a giai c p th ng tr .

ủ ứ ố ­ Ch c năng đ i ngo i ạ  c a nhà n ước

ướ ạ ủ ự ể ệ ấ ố Nhà n ố   c tri n khai th c hi n chính sách đ i ngo i c a giai c p th ng

ị ả ể ế ế ố ướ ướ ằ tr  nh m gi ệ ớ i quy t m i quan h  v i các th  ch  nhà n c khác d i danh

ứ ả ằ ộ ố ố ổ ầ   ệ nghĩa là qu c gia dân t c, nh m b o v  lãnh th  qu c gia, đáp  ng nhu c u

ế ọ ỹ ế ổ trao đ i kinh t , văn hóa, khoa h c k  thu t, ậ y  t , giáo d c ủ ụ ,..  c a mình.

ạ ủ ệ ạ ộ ố ố Trong xã h i hi n đ i, chính sách đ i ngo i c a nhà n ướ ượ c đ c các qu c gia

ể ủ ư ự ệ ề ọ coi tr ng, xem đó nh  là đi u ki n cho s  phát tri n c a mình. Các nhà n ướ   c

ệ ớ ệ ớ ỉ ổ ứ ố ế không ch  quan h  v i nhau mà còn quan h  v i các t ch c qu c t , các t ổ

ứ ch c phi chính ph ủ,..

ứ ể e. Các ki u và hình th c nhà n ướ c

ể ễ ậ ạ ế ầ Nhà n ướ ồ ạ ấ c t n t i r t phong phú và đa d ng. Đ  đ  nh n bi ả   t, c n ph i

ủ ể ướ ki u và hình th c ạ phân lo i thành ứ  c a nhà n c.

131

ứ ủ ấ ướ ệ ấ Căn c  vào tính ch t giai c p c a nhà n ể c có th  phân bi ể   t các ki u

ướ ủ ử ấ ộ ị ỉ ị nhà n ấ c. Trong l ch s  xã h i có giai c p, ch  có giai c p ch  nô, đ a ch ủ

ế ư ả ừ ả ướ ấ ướ phong ki n, t s n và vô s n đã t ng có nhà n c, l y nhà n c làm công

ồ ạ ố ủ ừ ấ ị ụ ố c  th ng tr  giai c p c a mình. Do đó, đã t ng t n t ể i b n ki u nhà n ướ   c

ử ị ướ ủ ộ ướ ế trong l ch s : nhà n c ch  nô quý t c, nhà n c phong ki n, nhà n ướ ư  c t

ướ ể ả ướ ơ ả ố ả s n, nhà n c vô s n. Các ki u nhà n c trên c  b n gi ng nhau ở ỗ ề    ch : đ u

ụ ố ị ủ ố ị ướ ấ là công c  th ng tr  c a giai c p th ng tr . Tuy nhiên, nhà n ả c vô s n có s ự

ệ ề ấ ớ ể ướ ở ỗ ướ khác bi t v  ch t v i các ki u nhà n c khác ch : nó là nhà n ặ   c đ c

ệ ướ ủ ố ị ố ấ ả ố ớ bi t, nhà n c c a s  đông th ng tr  s  ít. Giai c p vô s n liên minh v i giai

ứ ế ầ ầ ớ ộ ớ ộ   ấ c p nông dân, t ng l p trí th c ti n b  và các t ng l p nhân dân lao đ ng

ự ố ố ớ ị ủ ộ khác duy trì s  th ng tr  c a mình đ i v i toàn xã h i.

ứ ổ ệ ể ỉ ứ ­ Hình th c nhà n c ướ   là khái ni m dùng đ  ch  cách th c t ứ    ch c,

ươ ề ự ệ ướ ủ ấ ị ph ứ ng th c th ực hi n quy n l c nhà n ứ   ố c c a giai c p th ng tr . Hình th c

ướ ề ủ ứ ầ ự ấ ấ ố ị nhà n ứ   c th c ch t là hình th c c m quy n c a giai c p th ng tr . Hình th c

ướ ấ ủ ủ ả ị ự ấ ị ướ ở nhà n c ch u s  qui đ nh c a b n ch t giai c p c a nhà n ấ   c, b i tính ch t

ủ ể ộ ế ấ ộ ươ và trình đ  phát tri n c a kinh t ở ơ ấ  ­xã h i, b i c  c u giai c p, t ng quan

ở ặ ữ ử ể ấ ộ ị ự ượ l c l ng gi a các giai c p trong xã h i, b i đ c đi m l ch, s  văn hóa xã

ưỡ ủ ỗ ố ộ ụ ậ ộ h i, phong t c t p quán, tín ng ng tôn giáo c a m i qu c gia – dân t c.

ứ ề ướ ề ả ủ ủ V  hình th c, dù là nhà n ấ   c dân ch  hay quân ch  thì v  b n ch t,

ụ ố ố ớ ị ủ ủ ấ ấ ệ ề đ u là công c  th ng tr  c a giai c p ch  nô đ i v i giai c p nô l và các

ớ ư ộ ầ t ng l p c  dân khác trong xã h i.

ề ả ồ ạ ườ ứ ề ậ ấ V  b n ch t, dù t n t i d ề i hình th c phân quy n hay t p quy n thì

ướ ế ẫ ướ ủ ủ ấ ộ ị nhà n c phong ki n v n là nhà n c c a giai c p đ a ch , quý t c, là công

ấ ủ ủ ấ ộ ị ị ụ ố c  th ng tr  giai c p c a giai c p đ a ch , quý t c.

ộ ư ả ồ ạ ứ ề ướ ư ch  đế ộ Trong xã h i t b n t n t i nhi u hình th c nhà n c nh :

ế ộ ộ ế ộ ộ ạ ổ ố ị ộ c ng hòa, ch  đ  c ng hòa đ i ngh , ch  đ  c ng hòa t ng th ng, ch  đ ế ộ

ủ ướ ế ộ ủ ậ ế ướ ộ c ng hòa th  t ng, ch  đ  quân ch  l p hi n, nhà n c liên bang, nhà

ướ ợ ứ ướ ề n c phúc l i chung . Các hình th c nhà n c này dù có khác nhau v  hình

ế ộ ộ ế ộ ầ ứ ử ệ ệ ỳ ề ự   th c do ch  đ  b u c , ch  đ  m t hay hai vi n, nhi m k  và quy n l c

ủ ướ ố ữ ổ ự ố ủ ổ c a t ng th ng, th  t ề ự ng, s  phân chia quy n l c gi a t ng th ng, th ủ

ấ ề ề ả ộ ướ t ng và n i các chính ph … ủ ; song, v  b n ch t đ u là nhà n ướ ư ả c t s n, là

ụ ố ị ủ ấ ư ả ố ớ ấ ầ ớ công c  th ng tr  c a giai c p t s n đ i v i các giai c p, t ng l p khác

trong xã h i. ộ

132

ể ướ ướ ­ Ki u nhà n c vô s n ể ả  là ki u nhà n c “đ c ặ bi tệ ”, là nhà n ướ ủ   c c a

ị ố ể ố ướ ả ả ố s  đông th ng tr  s  ít. Trong ki u nhà n ấ c vô s n, giai c p vô s n liên

ứ ế ấ ầ ớ ộ ộ ớ minh v i giai c p nông dân, t ng l p trí th c ti n b  và nhân dân lao đ ng,

ế ề ạ ấ sau khi ti n hành đ u tranh cách m ng giành chính quy n nhà n ướ ừ c t tay

ư ở ệ ủ ế ề ấ ộ ị giai c p đ a ch  phong ki n và chính quy n đô h  nh Vi t Nam năm

ặ ừ ấ ư ả 1945, ở Trung Qu cố  năm 1949, ho c t tay giai c p t s n nh ư ở ướ  n c Nga

ế ậ ủ ề năm 1917, thi t l p n n chuyên chính c a mình.

ề ướ ơ ả ả ­ N n chuyên chính vô s n ả  (nhà n ứ c vô s n) có ch c năng c  b n là

ậ ự ự ộ ế ộ ộ ớ ườ xây d ng m t tr t t ủ  xã h i m i, th  tiêu ch  đ  ng ứ i áp b c bóc l ộ   t

ườ ế ự ự ủ ả ậ ả ộ ị ng i, đ p tan s  ph n kháng c a các th  l c ph n đ ng đã b  đánh đ ổ

ư ị ư ệ ẫ ố ố ạ ề ấ nh ng ch a b  tiêu di t, v n ngoan c  ch ng l i chính quy n do giai c p vô

ệ ứ ệ ể ự ủ ả ả ấ ạ ự   ả s n lãnh đ o. Đ  th c hi n s  m nh c a mình, giai c p vô s n ph i th c

ổ ứ ứ ấ ch c xây d ng ứ hi n ệ ch c năng t ự  và ch c năng tr n áp .

ứ ổ ứ ỏ ướ ả ­ Ch c năng t ch c, xây d ng ự  đòi h i nhà n ự   c ph i chú ý xây d ng

ậ ự ộ ế ớ ậ ự m t tr t t kinh t ộ  m i, m t tr t t ộ  xã h i m i ề ớ . Đi u đó có vai trò quy tế

ự ồ ạ ủ ướ ả ớ ị đ nh nh t ấ  đ i v i ố ớ  s  t n t i c a nhà n c vô s n. Cùng v i đó, nhà n ướ   c

ự ứ ủ ự ệ ả ả ấ còn ph i th c hi n ch c năng tr n áp s  ph n kháng c a các l c l ự ượ   ng

ế ứ ứ ệ ề ố ố ọ ch ng đ i. Ch c năng này có vai trò h t s c quan tr ng, nó là đi u ki n đ ể

ướ ữ ữ ủ ề nhà n ả c vô s n gi v ng n n chuyên chính c a mình.

ủ ươ ệ ả ướ ộ Hi n nay, Đ ng ch  tr ự ng xây d ng Nhà n ề c pháp quy n xã h i ch ủ

ạ ộ ầ ộ ố ặ ứ ệ ả ạ ấ ư   ủ nghĩa. Văn ki n Đ i h i l n th  XII c a Đ ng nh n m nh m t s  đ c tr ng

ướ ủ ề ộ ơ ả ủ c  b n c a Nhà n c pháp quy n xã h i ch  nghĩa:

ướ ặ ướ ủ ề ề ạ Nhà n ộ c pháp quy n xã h i ch  nghĩa đ t d ủ   i quy n lãnh đ o c a

ồ ạ ả ả ộ ắ ả ạ ướ Đ ng C ng s n, t n t i theo nguyên t c: “Đ ng lãnh đ o, nhà n ả c qu n lý,

ấ ủ ứ ủ ả ướ ướ nhân dân làm ch ”. B n ch t c a hình th c nhà n c này là: “nhà n c pháp

ề ả ấ ấ ả ủ ề quy n c a nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân. V  b n ch t, t ề   t c  quy n

47.

ướ ộ ề ự l c nhà n c thu c v  nhân dân”

2

ộ ạ Cách m ng xã h i

ả

ộ

ệ

ạ ộ ạ

ố ầ

ứ

ệ

ể Văn ki n Đ i h i đ i bi u toàn qu c l n th  XII

t Nam (2016),

, Nxb

ả ố

ị

47 Xem: Đ ng C ng s n Vi Chính tr  qu c gia, Hà N i.

ộ tr.171, 160.

ồ ố ủ ạ ộ a. Ngu n g c c a cách m ng xã h i

133

ồ ữ ự ượ ả ộ ố ­ Ngu n g c sâu xa ẫ  là mâu thu n gi a l c l ấ ế ng s n xu t ti n b  đòi

ả ệ ả ể ấ ớ ỗ ờ ạ ỏ ượ h i đ c gi i phóng, phát tri n v i quan h  s n xu t đã l ậ   i th i, l c h u

ể ủ ự ượ ạ ở ấ ả ự đang là tr  ng i cho s  phát tri n c a l c l ng s n xu t.

ấ ấ ấ ộ ồ n g c ế   ố tr c ti p ự ­ Trong xã h i có giai c p, đ u tranh giai c p là ngu

ế ạ ộ .  ẫ d n đ n cách m ng xã h i

ạ ộ ử ộ ị Có hai cu c cách m ng xã h i ể ộ đi n hình trong l ch s  xã h i, nó có qui

ấ ớ ộ ệ ể ạ ư ả ạ mô r ng l n và tính ch t tri t đ . Đó là cách m ng t s n và cách m ng vô

ử ả ộ ị ỉ ạ ả s n. Tuy nhiên trong l ch s  nhân lo i, không ph i ch  trong xã h i có giai

ạ ấ ấ ớ ộ ấ c p và đ u tranh giai c p m i có cách m ng xã h i. Theo Ph.Ăngghen, trong

ộ ộ ủ ự ễ ạ ả xã h i c ng s n nguyên th y cũng đã di n ra cách m ng xã h i. ể   ộ S  chuy n

ế ừ ế ộ ộ ủ ả bi n t hình thái kinh t ­ xã h i c ng s n nguyên th y sang hình thái kinh t ế

ữ ộ ệ ộ ướ ể ả ọ ế ­xã h i chi m h u nô l là m t b c phát tri n nh y v t làm thay đ i v ổ ề

ự ủ ờ ố ạ ấ ọ ộ ộ ộ   ộ ch t m i lĩnh v c c a đ i s ng xã h i. Đó là m t cu c cách m ng xã h i

ậ ự ế ộ ẫ ự ế ậ th t s . Th m chí, Ph. ề     Ăngghen  cho r ngằ , s  thay th  ch  đ  m u quy n

ế ộ ụ ề ạ ộ ộ ộ ằ b ng ch  đ  ph  quy n cũng là m t cu c cách m ng – “m t cu ộc cách

48.

ạ ệ ể ả ạ ấ m ng tri t đ  nh t mà nhân lo i đã tr i qua”

ấ ủ ạ ả

b.

ộ B n ch t c a cách m ng xã h i

ệ ạ ộ ­ Khái ni m cách m ng xã h i

ế ấ ạ ắ ọ ạ   Theo ý nghĩa ng n g n nh t thì cách m ng là thay th  cái cũ, cái đã l c

ỗ ờ ằ ộ ơ ế ạ ớ ộ ườ ậ h u, l i th i b ng cái m i, cái ti n b  h n. Cách m ng xã h i th ng đ ượ   c

ẹ ể ộ hi u theo hai nghĩa nghĩa r ng và nghĩa h p.

ự ả ạ ộ ổ ề ấ   + Theo nghĩa r ngộ  thì cách m ng xã h i là s  thay đ i căn b n v  ch t

ờ ố ủ ự ộ ộ ươ trong toàn b  các lĩnh v c khác nhau c a đ i s ng xã h i, là ph ứ   ng th c

ể ừ ộ ế ộ ỗ ộ ờ chuy n t m t hình thái kinh t ­ xã h i l i th i lên m t hình thái kinh t ế    ­

ộ ế ộ ơ ủ ị ử ế ợ ớ ộ xã h i ti n b  h n, phù h p v i xu th  khách quan c a l ch s  xã h i.

ệ ậ ổ ộ ẹ ạ ộ ỉ + Theo nghĩa h p h n ơ  thì cách m ng xã h i ch  là vi c l t đ  m t ch ế

ị ỗ ể ả ờ ộ ế ậ ộ ế ộ ộ đ  chính tr  đã l i th i, ph n đ ng đ  thi ế ộ t l p m t ch  đ  xã h i ti n b ộ

h n ơ

ỉ ạ ả ả ạ ộ ộ ớ c i cách xã h i Cách m ng xã h i khác v i ộ . C i cách xã h i ch  t o lên

ổ ộ ữ ự ậ ẻ ủ ờ ố ả ộ nh ng thay đ i b  ph n, lĩnh v c riêng l c a đ i s ng xã h i. C i cách xã

ả ấ ự ượ ủ ế ộ ế ề ộ h i là k t qu  đ u tranh c a các l c l ả   ộ ng xã h i ti n b , nhi u khi c i

48 C.Mác và Ph.Ăngghen (1995), Toàn t pậ , t. 21, Sđd. tr. 92.

ủ ạ ậ ộ ộ ợ ộ ộ ả   cách xã h i là b  ph n h p thành c a cách m ng xã h i. Khi các cu c c i

134

ộ ượ ự ệ ở ữ ứ ộ cách xã h i đ c th c hi n thành công nh ng m c đ  khác nhau, chúng

ự ể ộ ướ ế ả ộ ề ạ đ u t o ra s  phát tri n xã h i theo h ộ   ng ti n b . Cũng không ph i cu c

ượ ủ ự ề ệ ộ ả c i cách xã h i nào cũng đ ặ   c th c hi n, do nhi u lý do ch  quan ho c

khách quan.

ả ạ ộ ả ươ ớ đ o chính Cách m ng xã h i khác v i . Đ o chính là ph ế   ứ ng th c ti n

ủ ườ ớ ụ ề ộ hành c a m t nhóm ng i v i m c đích giành chính quy n song không làm

ế ộ ạ ả ả ả ộ thay căn b n ch  đ  xã h i. Đ o chính không ph i là phong trào cách m ng,

ườ ượ ạ ự ự ệ ậ ổ ủ th ng đ ằ c th c hi n b ng b o l c, l t đ  c a các phe, nhóm có khuynh

ướ ị ố ậ ề ớ ươ ả ờ ỉ h ng chính tr  đ i l p v i chính quy n đ ng th i. Đ o chính ch  có ý

ậ ủ ự ự ộ ộ ạ ạ nghĩa cách m ng khi nó th c s  là m t b  ph n c a phong trào cách m ng.

ấ ủ ạ ộ ­ Tính ch t c a cách m ng xã h i

ự ượ ữ ầ ấ ớ ườ + L c l ạ ng cách m ng xã h i ộ  là nh ng giai c p, t ng l p ng i có l ợ   i

ạ ắ ạ ớ ự   ích g n bó v i cách m ng, tham gia vào các phong trào cách m ng đang th c

ự ượ ụ ủ ệ ạ ị ự ủ ạ ộ hi n m c đích c a cách m ng. L c l ng c a cách m ng xã h i ch u s  qui

ử ủ ệ ị ủ ề ạ ấ ị đ nh c a tính ch t, đi u ki n l ch s  c a cách m ng.

ự ữ ấ ộ ợ ẽ ặ ắ + Đ ng l c cách m ng ạ  là nh ng giai c p có l i ích g n bó ch t ch  và

ố ớ ạ ự ủ ộ ự lâu dài đ i v i cách m ng, có tính t ế    giác, tích c c, ch  đ ng, kiên quy t,

ệ ể ầ ấ ậ ạ ả ố ợ tri ớ   t đ  cách m ng, có kh  năng lôi cu n, t p h p các giai c p, t ng l p

ạ khác tham gia phong trào cách m ng.

ố ượ ủ ữ ữ + Đ i t ng c a cách m ng ạ   xã h i làộ ự   ấ   nh ng giai c p và nh ng l c

ổ ủ ạ ạ ả ầ ngượ   đ i l p l ố ậ   c n ph i đánh đ  c a cách m ng. Trong cách m ng tháng

ở ệ ố ượ ủ ự ề ạ Tám Vi t Nam, đ i t ng c a cách m ng là chính quy n th c dân và

phong ki n. ế

ấ ạ ấ + Giai c p lãnh đ o cách m ng ạ  xã h i ộ là giai c p có h  t ệ ư ưở  t ế   ng ti n

ướ ể ủ ộ ươ ệ ộ ạ b , đ i di n cho xu h ng phát tri n c a xã h i, cho ph ấ   ứ ả ng th c s n xu t

ế ộ ti n b .

ệ ề ủ ề ệ ạ ộ + Đi u ki n khách quan ả    c a cách m ng xã h i là đi u ki n, hoàn c nh

ế ề ễ ế ề ộ ị kinh t ộ   ộ  ­ xã h i, chính tr  bên ngoài tác đ ng đ n, là ti n đ  di n ra các cu c

ạ ộ cách m ng xã h i.

ố ủ ề ạ ộ ồ + Nhân t ch  quan trong cách m ng xã h i bao g m ý chí, ni m tin,

ứ ủ ự ượ ậ ộ ộ ụ ạ trình đ  giác ng  và nh n th c c a l c l ng cách m ng vào m c tiêu và

ự ổ ụ ệ ứ ự ụ ệ ạ ạ nhi m v  cách m ng, là năng l c t ệ  ch c th c hi n nhi m v  cách m ng,

ợ ự ượ ả ủ ạ ạ ạ ậ kh  năng t p h p l c l ấ ng cách m ng c a giai c p lãnh đ o cách m ng.

135

ệ ề ồ ố ủ Khi có đi u ki n khách quan chín mu i, thì nhân t ế    ch  quan có vai trò quy t

ạ ạ ủ ị đ nh thành b i c a cách m ng.

ờ ơ ể ặ ờ ệ ề + Th i c  cách m ng ạ  là th i đi m đ c bi ệ t khi đi u ki n khách quan

ố ủ ồ và nhân t ch  quan ủ c a cách m ạng xã h i ộ đã chín mu i, đó là lúc thu n l ậ ợ   i

ố ớ ế ị ể ấ ạ ổ nh t có th  bùng n  cách m ng, có ý nghĩa quy t đ nh đ i v i thành công

ạ ủ c a cách m ng.

ươ ạ

b.

Ph ng pháp cách m ng

ươ ứ ạ ạ ­ Ph ng pháp cách m ng b o l c ạ ự   là hình th c cách m ng khá ph ổ

ạ ự ế ạ ạ ạ   bi n.ế  Cách m ng b o l c là hình th c ti n hành cách m ng thông qua b o ứ

ủ ự ượ ể ộ ạ ề ư l c đ  giành chính quy n, là hành đ ng c a l c l ng cách m ng d ướ ự  i s

ạ ủ ạ ấ ạ ượ ớ ạ ậ lãnh đ o c a giai c p lãnh đ o cách m ng v t qua gi ủ   i h n lu t pháp c a

ị ệ ậ ấ ờ ố ướ ủ ạ giai c p th ng tr  hi n th i, xác l p nhà n ấ c c a giai c p cách m ng.

ươ ộ ươ ể ạ ­ Ph ng pháp hòa bình cũng là m t ph ng pháp cách m ng đ  giành

ươ ươ ấ chính quy n.ề   Ph ng pháp hòa bình là ph ng pháp đ u tranh không dùng

ề ệ ể ề ạ ạ ự b o l c cách m ng đ  giành chính quy n trong đi u ki n cho phép. Ph ươ   ng

ươ ị ườ ấ ế ộ pháp hòa bình là ph ng pháp đ u tranh ngh  tr ng, thông qua ch  đ  dân

ủ ằ ử ể ị ệ ầ ố ủ   ế ch , b ng b u c  đ  giành đa s  gh  trong ngh  vi n và trong chính ph .

ươ ủ ề ỉ Ph ệ .  ể ả ng pháp hòa bình ch  có th  x y ra khi có đ  các đi u ki n

ạ ự ể ấ ố ộ ị + M t làộ ặ   , giai c p th ng tr  không còn b  máy b o l c đáng k  ho c

ạ ự ấ ế ư ộ ố còn b  máy b o l c, nh ng chúng đã m t h t ý chí ch ng l ạ ự ượ i l c l ng cách

m ngạ .

ự ượ ẻ ể ạ ả ạ + Hai là, l c l ng cách m ng phát tri n m nh, áp đ o k  thù.

ấ ề ế ớ ệ ộ ạ

b.

V n đ  cách m ng xã h i trên th  gi i hi n nay

ờ ạ ữ ề ộ ớ ổ Trong th i đ i ngày nay, xã h i đã có nhi u đ i khác so v i nh ng năm

ở ề ướ ế ỷ ủ ố ở ặ ạ ị ệ ộ 70 c a th  k  XX tr  v  tr ể   c. Xã h i hi n đ i b  chi ph i b i đ c đi m

ạ ộ ề ế ủ c a th i đ i: ờ ạ cu c cách m ng khoa h c ­ ọ công nghệ, n n kinh t tri th c ứ ở

ướ ướ ạ ố ướ ố ầ các n ể c phát tri n, xu h ng đ i tho i thay cho xu h ữ   ng đ i đ u, nh ng

ủ ề ỉ ư ả ệ ầ ẫ ạ ị ủ đi u ch nh c a ch  nghĩa t b n hi n đ i ph n nào “làm d u” mâu thu n giai

ư ế ỷ ộ ề ự ẫ ắ ấ ấ c p, s  xung đ t v  giai c p v n còn song không gay g t nh  th  k  XIX ­

ộ ề ắ ộ ữ ự XX, thay vào đó là s  xung đ t v  kinh t ế, s c t c, tôn giáo ố    gi a các qu c

ự ự ễ ớ ườ ệ gia, khu v c. Cùng v i đó là s  ô nhi m môi tr ạ ng, c n ki t tài nguyên

ệ ạ thiên nhiên, n n đói và b nh t ậ ở t ề  nhi u n ữ ướ ..cũng là nh ng nguyên nhân c,

ự ấ ổ ế ớ ươ ữ ẫ ạ ộ ạ t o ra s  b t  n trong th  gi i đ ng đ i. Nh ng mâu thu n xã h i trong xã

136

ạ ề ẩ ế ề ệ ả ộ ộ ữ ộ h i hi n đ i ti m  n kh  năng nh ng bi n đ ng xã h i theo chi u h ướ   ng

ế ứ ả ổ ả ư ở ớ ướ ộ d ti n b i ướ hình th c c i t ổ , c i cách, đ i m i nh các n ộ c xã h i ch ủ

ướ ứ ợ ơ ở ự ượ ữ ớ nghĩa tr c đây và nh ng hình th c h p tác m i trên c  s  các l c l ng xã

ể ậ ấ ướ ướ ị ộ h i có th  ch p nh n đ ượ ở c các n c theo các xu h ng chính tr  khác

ệ nhau hi n nay.

ợ ế ớ ướ ế ộ ộ Vì l ủ i ích chung c a toàn th  gi i, các n c có ch  đ  xã h i và chính

ể ẫ ị ổ ố ế ố ứ tr  khác nhau v n có th  thông qua các t ch c qu c t ạ , đ i tho i, hòa gi ả   i

ữ ề ấ ế ả ổ nh ng tranh ch p v  kinh t , lãnh th , lãnh h i, tài nguyên thiên nhiên ,.. và

ấ ồ ữ ướ ố ả ướ nh ng b t đ ng khác. Xu h ạ ng đ i tho i, hòa gi i đang là xu h ng ch ủ

ệ ế ộ ướ ắ ạ đ o hi n nay. Các cu c chi n tranh d ộ i màu s c dân t c, tôn giáo, nhân

ướ ạ ọ ố ề quy n d ọ   i chiêu bài “nhân đ o”, ch ng vũ khí hóa h c, vũ khí sinh h c

ế ự ế ả ộ ố ị đang b  các th  l c ti n b  lên án, ph n đ i.

ướ ữ ữ ộ ậ ự ủ ủ ố ộ Xu h ng gi v ng đ c l p t ch  c a qu c gia dân t c, không ph ụ

ộ ộ ủ ệ ấ ộ ệ thu c và không can thi p vào công vi c n i b  c a nhau, đ u tranh cho dân

ủ ẽ ế ễ ạ ộ ộ ỏ ch , hòa bình và ti n b  xã h i đang di n ra m nh m , ngày càng t ra

ế ư ế chi m  u th .

ộ ẽ ố ớ ủ ự ộ ằ Các qu c gia, dân t c s  đi t ộ i m t xã h i dân ch , t do, công b ng,

ủ ể văn minh theo cách đi c a mình thông qua các chính sách phát tri n kinh t ế    ­

ụ ộ ế ệ xã h i, văn hóa, giáo d c, y t và khoa h c ọ  ­ công ngh . Và do đó, dù không

ạ ộ ư ử ừ ễ ị có các cu c cách m ng xã h i ể ộ đi n hình nh  đã t ng di n ra trong l ch s , thì

ế ớ ẽ ể ầ ầ ố ộ ướ các qu c gia dân t c trên th  gi i s  phát tri n d n d n theo h ổ   ng thay đ i

ế ố ừ ộ ờ ố ự ộ ậ ừ t ng b  ph n, t ng y u t , lĩnh v c trong đ i s ng xã h i. Thay đ i tr ổ ướ   c

ệ ạ ọ ế ề ự ượ h t v  l c l ả ng s n xu t ấ  do cách m ng khoa h c ­ công ngh  mang l ạ  r iồ i,

ệ ả ấ ừ ổ ơ ấ ế ẫ ế đ n ế thay đ i ổ quan h  s n xu t, t đó d n đ n thay đ i c  c u kinh t ộ    xã h i

ạ ầ ế ổ ượ ứ ơ ở h  t ng, và do đó thay đ i các y u t t c c  s ế ố c aủ  ki n trúc th ầ ng t ng xã

ế ẫ ổ ộ ộ h iộ , d n đ n thay đ i toàn b  xã h i.

ề ự ủ ể Trong th i đ i ờ ạ ngày nay, theo nguyên lý v  s  phát tri n c a tri ế ọ   t h c

ể ể ữ ạ ổ ộ Mác, khó có th  đ  bùng n  nh ng cu c cách m ng xã h i ể ộ đi n hình như

ạ ế ỷ ạ cách m ng t ư ả ở  s n ườ    châu Âu th  k  XVII – XVIII, cách m ng Tháng M i

ở ộ ẽ ễ ạ ướ Nga năm 1917, .. Cách m ng xã h i s  di n ra d i hình th c ứ thay đ i ổ d nầ

ế ố ự ủ ờ ố ẽ ộ d n ầ các y u t , lĩnh v c c a đ i s ng xã h i. ộ  Xã h i sau s  phát tri n ể , ti nế

ộ ướ ơ bộ h n xã h i tr c.

Ộ Ứ IV. Ý TH C XàH I

137

ờ ố ự ậ ấ ọ Đ i s ng xã h i

ầ ự ồ ạ ứ ộ ự v c tinh th n, đó cũng chính là hai lĩnh v c t n t ộ  có hai lĩnh v cự  quan tr ng là lĩnh v c v t ch t và lĩnh ộ   i xã h i và ý th c xã h i.

ậ ủ ự ệ ể ậ ớ ộ Vì v y, cùng v i vi c phân tích các quy lu t c a s  phát tri n xã h i, các

ế ể ệ ộ ị ệ quan h  kinh t và các quan h  chính tr  ­ xã h i thì không th  không chú

ứ ế ặ ọ ọ ộ ộ ủ ờ ố tr ng đ n m t quan tr ng khác c a đ i s ng xã h i là ý th c xã h i. Trong

ế ọ ộ ắ ứ ệ ệ ề ớ tri t h c Mác ­ Lênin khái ni m ý th c xã h i g n li n v i khái ni m t n t ồ ạ   i

xã h i.ộ

ồ ạ ế ố ơ ả ủ ồ ạ ộ ệ 1. Khái ni m t n t i xã h i và các y u t c  b n c a t n t i xã

h iộ

ệ ồ ạ a. Khái ni m t n t ộ i xã h i

ồ ạ ạ ậ ữ ệ ề ấ ­ T n t i xã h i ạ ậ   ộ  là sinh ho t v t ch t và nh ng đi u ki n sinh ho t v t

ấ ủ ộ ch t c a xã h i.

ấ ủ ờ ố ậ ộ ướ ủ ế ế ộ Đ i s ng v t ch t c a xã h i, tr ố   c h t và ch  y u là lao đ ng s ng

ườ ấ ư ả ố ủ c a con ng ủ ả ậ   i trong s n xu t, l u thông, phân ph i và tiêu dùng c a c i v t

ấ ể ấ ủ ứ ậ ườ ặ ở ư ầ ch t đ  đáp  ng nhu c u v t ch t c a con ng i nh  ăn, m c, , đi l ạ   i,

ự ồ ạ ủ ữ ệ ể ườ ồ ch a b nh. Đó là quá trình duy trì s  t n t i c a các cá th  ng ờ   i, đ ng th i

ấ ủ ệ ậ ừ ả ấ ộ ở ộ tái s n xu t và không ng ng m  r ng quan h  v t ch t c a xã h i.

ư ậ ồ ạ ạ ộ ộ ỉ ạ Nh  v y, ph m trù t n t ậ   i xã h i bao quát không ch  ho t đ ng v t

ả ữ ệ ậ ữ ề ệ ấ ̣ ạ ậ   ấ ch t, mà còn c  nh ng quan h  v t ch t cùng nh ng đi u ki n sinh ho t v t

ấ ủ ồ ạ ữ ộ ộ ấ ả ch t c a xã h i. T t c  nh ng cái này t n t i m t cách khách quan không

ứ ồ ạ ứ ụ ư ứ ộ ộ ph  thu c vào ý th c cá nhân cũng nh  ý th c xã h i. Nghiên c u t n t i xã

ấ ừ ờ ố ệ ậ ữ ừ ấ   ậ ộ ớ h i v i tính cách v a là đ i s ng v t ch t v a là nh ng quan h  v t ch t

ườ ườ ế ạ ộ ệ ố ữ gi a ng i và ng i, V.I.Lênin vi t: “Vi c anh s ng, anh ho t đ ng kinh t ế   ,

ổ ả ế ạ ẻ ả ẩ ẩ   anh sinh đ  con cái và anh ch  t o ra các s n ph m, anh trao đ i s n ph m,

ỗ ấ ế ế ố ữ ữ ả ộ ồ làm n y sinh ra m t chu i t t y u khách quan g m nh ng bi n c , nh ng s ự

ộ ủ ụ ứ ể ộ ứ phát tri n, không ph  thu c vào ý th c xã h i c a anh và ý th c này không

49.

ờ ượ ẹ ỗ bao gi bao quát đ c toàn v n cái chu i đó”

ế ố ơ ả ủ ồ ạ b. Các y u t c  b n c a t n t ộ i xã h i

ồ ạ ế ố ộ ươ ứ ả T n t ồ i xã h i bao g m các y u t chính là ph ấ ậ   ng th c s n xu t v t

ơ

ộ

ế 49 V.I.Lênin: Toàn t pậ , Nxb Ti n b , Mátxc va, 1977, t.4, tr.403.

ệ ự ấ ậ ộ ả ố ố ị ề ch t; đi u ki n t nhiên ­ hoàn c nh đ a lý; dân s  và m t đ  dân s , trong

138

ươ ứ ả ế ố ơ ả ấ ấ đó ph ấ ậ ng th c s n xu t v t ch t là y u t ế    c  b n nh t, có ý nghĩa quy t

ấ ố ớ ộ ồ ạ ể ủ ự ứ ộ ộ ị đ nh nh t đ i v i toàn b  t n t i xã h i và s  phát tri n c a ý th c xã h i.

ế ấ ủ ứ ứ ộ ộ 2. Ý th c xã h i và k t c u c a ý th c xã h i

ứ ộ ệ a. Khái ni m ý th c xã h i

ứ ủ ầ ặ ồ ộ Ý th c xã h i ữ   ộ  là m t tinh th n c a đ i s ng xã h i, bao g m nh ng ờ ố

ể ữ ề ạ ả ố quan đi m, t ư ưở  t ủ ộ   ng cùng nh ng tình c m, tâm tr ng, truy n th ng c a c ng

ả ồ ạ ả ộ ộ ồ đ ng xã h i, n y sinh t ừ ồ ạ  t n t i xã h i và ph n ánh t n t ộ i xã h i trong

ấ ị ữ ể ạ nh ng giai đo n phát tri n nh t đ nh.

ế ấ ủ ứ ộ b. K t c u c a ý th c xã h i

ộ ờ ố ứ ủ ầ ớ ộ ộ   V i tính cách là toàn b  đ i s ng tinh th n c a xã h i, ý th c xã h i

ượ ể ệ ở ứ ữ ữ ả ậ ộ đ c th  hi n nh ng b  ph n, nh ng hình thái ý th c khác nhau ph n ánh

ộ ằ ữ ươ ứ ố ộ ồ ạ t n t i xã h i b ng nh ng ph ng th c không gi ng nhau. Tùy thu c vào

ứ ể ả ạ ộ ố ượ đ i t ộ   ng, ph m vi và trình đ  ph n ánh mà ta có th  chia ý th c xã h i

ứ ấ ộ ộ ườ ứ thành các c p đ : ý th c xã h i thông th ộ   ậ ng và ý th c lý lu n, tâm lý xã h i

và h  t ệ ư ưở  t ng.

ứ ộ ườ ậ ­ Ý th c xã h i thông th

ứ ộ ứ ữ ữ ệ + Ý th c xã h i thông th ng ứ ng và ý th c lý lu n ủ   ườ  là nh ng tri th c, nh ng quan ni m c a

ườ ạ ộ ự ự ễ ế ộ con ng i hình thành m t cách tr c ti p trong ho t  đ ng th c ti n hàng

ư ượ ệ ố ứ ộ ườ ngày, ch a đ c h  th ng hóa, khái quát hóa. Ý th c xã h i thông th ng,

ườ ộ ố ự ế ề ặ ả ộ th ủ   ng ph n ánh sinh đ ng, tr c ti p nhi u m t cu c s ng hàng ngày c a

ườ ườ ứ ố ườ con ng i, th ộ ố ng xuyên chi ph i cu c s ng đó. Ý th c thông th ng tuy là

ộ ấ ứ ứ ữ ệ ậ ớ ư trình đ  th p so v i ý th c lý lu n, nh ng nh ng tri th c kinh nghi m phong

ể ở ự ế ề ề ọ phú đó có th  tr  thành ti n đ  quan tr ng cho s  hình thành các lý thuy t xã

h i.ộ

ữ ứ ể ượ ệ ố + Ý th c lý lu n ậ  là nh ng t ư ưở  t ng, quan đi m đ c h  th ng hóa, khái

ế ọ ộ ượ ướ ạ quát hóa thành các h c thuy t xã h i, đ c trình bày d ữ i d ng nh ng khái

ứ ệ ậ ả ậ ậ ạ ọ ni m, ph m trù, quy lu t. Ý th c lý lu n (lý lu n khoa h c) có kh  năng

ự ệ ả ộ ắ ph n ánh hi n th c khách quan m t cách khái quát, sâu s c và chính xác,

ấ ủ ự ậ ệ ả ệ ượ ố ạ v ch ra các m i liên h  b n ch t c a các s  v t và hi n t ng.

ộ ộ ng xã h i ệ ư ưở  t

ả ộ ướ ố ­ Tâm lý xã h i và h  t ồ + Tâm lý xã h iộ  bao g m toàn b  tình c m, ậ   c mu n, thói quen, t p

ườ ộ ộ ủ ủ ậ ặ ộ ộ ủ quán c a con ng i, c a m t b  ph n xã h i ho c c a toàn xã h i hình

139

ướ ả ưở ự ế ủ ờ ố ủ ọ ả thành d i  nh h ng tr c ti p c a đ i s ng hàng ngày c a h  và ph n ánh

ờ ố đ i s ng đó.

ủ ự ề ế ể ặ ộ ộ ệ   ả Đ c đi m c a tâm lý xã h i là ph n ánh m t cách tr c ti p đi u ki n

ủ ố ườ ấ ự ự ả sinh s ng hàng ngày c a con ng i, là s  ph n ánh có tính ch t t phát,

ườ ạ ủ ồ ạ ặ ề ữ ộ th ng ghi l i nh ng m t b  ngoài c a t n t i xã h i. Nó không có kh ả

ủ ệ ấ ả ắ ạ ầ ố ộ ủ   năng v ch ra đ y đ , rõ ràng, sâu s c b n ch t các m i quan h  xã h i c a

con ng i.ườ

ữ ủ ộ ộ ệ Nh ng quan ni m c a con ng ườ ở i trình đ  tâm lý xã h i còn mang tính

ư ượ ể ệ ề ặ ế ố ậ ệ ệ kinh nghi m, ch a đ c th  hi n v  m t lý lu n, y u t ớ    trí tu  đan xen v i

ủ ể ậ ả ọ ế ố y u t ủ    tình c m. Tuy nhiên, không th  ph  nh n vai trò quan tr ng c a tâm

ự ứ ủ ể ộ ộ lý   xã   h i   trong   s phát   tri n   c a   ý   th c   xã   h i.   C.Mác,   Ph.Ăngghen,

ứ ệ ạ ấ ồ ọ V.I.Lênin và H  Chí Minh r t coi tr ng vi c nghiên c u tr ng thái tâm lý xã

ể ể ụ ư ộ ủ h i c a nhân dân đ  hi u nhân dân, giáo d c nhân dân, đ a nhân dân tham

ự ự ộ ấ ộ ố ẹ ộ gia tích c c, t giác vào cu c đ u tranh cho m t xã h i t t đ p.

ủ ứ ộ ộ + H  t ng t ệ ư ưở   là trình đ  cao c a ý th c xã h i, hình thành khi con

ườ ạ ậ ứ ữ ề ề ệ ắ ậ ơ ng ấ ủ   i nh n th c sâu s c h n v  nh ng đi u ki n sinh ho t v t ch t c a

ệ ả ấ ả ố mình. H  t ệ ư ưở  t ộ   ng có kh  năng đi sâu vào b n ch t các m i quan h  xã h i.

ề ồ ạ ứ ậ ậ ữ ộ H  t ệ ư ưở  t ng là nh n th c lý lu n v  t n t ệ ố i xã h i, là h  th ng nh ng quan

ị ế ọ ứ ệ ế ạ ậ ể đi m, t ư ưở  t ng (chính tr , tri t h c, đ o đ c, ngh  thu t, tôn giáo), k t qu ả

ữ ệ ộ ượ ủ ự c a s  khái quát hóa nh ng kinh nghi m xã h i. H  t ệ ư ưở  t ng đ c hình

ự ạ ở ủ ữ ộ thành m t cách t giác nghĩa là t o ra b i các nhà t ư ưở  t ng c a nh ng giai

ượ ề ộ ấ ị ấ c p nh t đ nh và đ c truy n bá trong xã h i.

ộ ộ ủ ứ ớ ộ ậ V i tính cách là m t b  ph n c a  ý th c  xã h i, h  t ệ ư ưở  t ả   ng  nh

ưở ể ủ ế ự ọ ự ử ớ ọ ị h ng l n đ n s  phát tri n c a khoa h c. L ch s  các khoa h c t nhiên đã

ủ ệ ư ưở ụ ấ ọ ệ cho th y tác d ng quan tr ng c a h  t t ặ ng, đ c bi t là t ư ưở  t ng tri ế ọ   t h c

ữ ệ ọ ố ớ đ i v i quá trình khái quát nh ng tài li u khoa h c.

ộ ộ ộ Tâm lý xã h i và h  t ệ ư ưở  t ng xã h i tuy là hai trình đ , hai ph ươ   ng

ứ ủ ứ ư ệ ả ộ ố ộ   th c ph n ánh khác nhau c a ý th c xã h i, nh ng có m i quan h  tác đ ng

ạ ớ ồ ạ ộ ồ ố ề ộ qua l i v i nhau, chúng có cùng m t ngu n g c là t n t ả   i xã h i, đ u ph n

ồ ạ ậ ợ ề ệ ộ ánh t n t ộ ạ i xã h i. Tâm lý xã h i t o đi u ki n thu n l i cho các thành viên

ấ ủ ệ ấ ặ ố ế giai c p ti p thu h  t ệ ư ưở  t ng c a giai c p. M i liên h  ch t ch  gi a h  t ẽ ữ ệ ư

ệ ộ ớ ế ọ ộ ớ ưở t ặ ng (đ c bi t là t ư ưở  t ự   ng khoa h c ti n b ) v i tâm lý xã h i, v i th c

ộ ố ễ ẽ ộ ti n cu c s ng sinh đ ng và phong phú s  giúp cho h  t ệ ư ưở  t ộ ng xã h i, cho

140

ớ ơ ứ ậ ầ ớ ạ ệ ư ưở ẩ ọ lý lu n b t x  c ng, b t sai l m. Trái l i h  t t ng khoa h c thúc đ y tâm

ề ể ộ ướ ắ ạ ợ lý xã h i phát tri n theo chi u h ng đúng đ n, lành m nh có l ế   i cho ti n

ữ ả ả ọ ộ ộ b  xã h i. H  t ệ ư ưở  t ộ ng ph n khoa h c, ph n đ ng kích thích nh ng y u t ế ố

ự ủ ể ộ tiêu c c c a tâm lý xã h i phát tri n.

ư ậ ệ ữ ơ ớ ộ ộ Nh  v y, h  t ệ ư ưở  t ng xã h i liên h  h u c  v i tâm lý xã h i, ch u s ị ự

ả ơ ủ ư ự ả ộ ộ ặ   tác đ ng c a tâm lý xã h i, nh ng nó không ph i đ n gi n là s  “cô đ c”

ộ   ủ c a tâm lý xã h i.

ứ ộ ấ ủ c. Tính giai c p c a ý th c xã h i

ủ ệ ấ ố   Theo  quan  ni m c a  C.Mác  và  Ph.Ăngghen:  “Giai c p  nào chi ph i

ư ệ ả ấ ậ ữ ả ấ ố ữ nh ng t li u s n xu t v t ch t thì cũng chi ph i luôn c  nh ng t ư ệ ả    li u s n

ử ấ ầ ủ ữ ườ xu t tinh th n, thành th  nói chung t ư ưở  t ng c a nh ng ng i không có t ư

ệ ả ờ ị ấ ấ ầ ồ ố ị li u s n xu t tinh th n cũng đ ng th i b  giai c p th ng tr  đó chi ph i” ố 50.

ữ ề ệ ấ ộ ạ ậ   ấ Trong xã h i có giai c p, các giai c p có nh ng đi u ki n sinh ho t v t

ữ ấ ợ ộ ủ ỗ ị ch t khác nhau, nh ng l ấ   ị i ích khác nhau do đ a v  xã h i c a m i giai c p

ộ ủ ứ ứ ấ ộ ị quy đ nh, do đó ý th c xã h i c a các giai c p có n i dung và hình th c phát

ặ ố ậ ể tri n khác nhau ho c đ i l p nhau.

ấ ủ ệ ở ứ ể ộ Tính giai c p c a ý th c xã h i bi u hi n ộ  tâm lý xã h i, cũng nh ư ở

ề ặ ề ấ ả ộ ộ ỗ ệ ư ưở h  t  t ng xã h i. V  m t tâm lý xã h i, m i giai c p đ u có tình c m, tâm

ệ ả ớ ậ ả ạ ộ ặ   tr ng, thói quen riêng có thi n c m hay ác c m v i t p đoàn xã h i này ho c

ộ Ở ộ ệ ư ưở ấ ủ ứ ậ t p đoàn xã h i khác. trình đ  h  t t ng thì tính giai c p c a ý th c xã

ắ ơ ể ệ ề ấ ố ộ ộ h i bi u hi n sâu s c h n nhi u. Trong xã h i có đ i kháng giai c p bao gi ờ

ữ ể ữ ặ ố ậ cũng có nh ng quan đi m t ư ưở  t ng ho c nh ng h  t ệ ư ưở  t ng đ i l p nhau:

ủ ấ ộ ị ộ ủ ố ị ư ưở t  t ng c a giai c p bóc l ấ t và giai c p b  bóc l ấ t, c a giai c p th ng tr  và

ữ ấ ị ờ ạ ị ủ ố ộ ờ ị giai c p b  tr . Nh ng t ư ưở  t ng th ng tr  c a m t th i đ i bao gi cũng là t ư

ị ề ủ ấ ố ế ị ở ờ ạ ưở t ng c a giai c p th ng tr  v  kinh t và chính tr th i đ i đó.

ữ ồ ạ ệ ệ ứ ứ ộ ộ i xã h i và ý th c xã h i d. Quan h  bi n ch ng gi a t n t

ồ ạ ệ ệ ứ ứ ộ ố ớ ộ T n t i xã h i có m i quan h  bi n ch ng v i ý th c xã h i. T n t ồ ạ   i

ộ ấ ồ ạ ứ ộ ế ị ộ ộ xã h i nào thì có ý th c xã h i  y. T n t i xã h i quy t đ nh n i dung, tính

ể ấ ặ ướ ự ế ự ủ ể ậ ộ ch t, đ c đi m, xu h ổ ng v n đ ng, s  bi n đ i và s  phát tri n c a các

ồ ạ ự ứ ế ấ ộ ộ hình thái ý th c xã h i. N u xã h i còn t n t i s  phân chia giai c p thì ý

ố

ộ

ị

50 C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn t pậ , Nxb Chính tr  Qu c gia, Hà N i, 1995, t.3, tr.66.

ấ ị ồ ạ ứ ấ ộ ấ ộ th c xã h i nh t đ nh cũng mang tính giai c p. Khi mà t n t i xã h i, nh t là

141

ươ ứ ả ữ ấ ổ ể ề ph ng th c s n xu t, thay đ i thì nh ng t ư ưở  t ị   ng, quan đi m v  chính tr ,

ậ ế ọ ỹ ẫ ứ ể ẩ ạ ả ớ pháp lu t, tri t h c và c  quan đi m th m m  l n  đ o đ c dù s m hay

ấ ị ứ ự ữ ẽ ộ ổ ộ   mu n cũng s  có nh ng s  thay đ i nh t đ nh. Tuy nhiên, ý th c xã h i

ế ố ị ự ụ ộ ự ặ ặ ả không ph i là y u t hoàn toàn th  đ ng ho c tiêu c c. M c dù ch u s  quy

ố ủ ồ ạ ự ư ữ ứ ộ ộ ị đ nh và s  chí ph i c a t n t i xã h i nh ng ý th c xã h i không nh ng có

ộ ậ ươ ở ạ ố ộ ẽ ố ớ ồ ạ ạ tính đ c l p t ể ng đ i; có th  tác đ ng tr  l i m nh m  đ i v i t n t i xã

ặ ệ ể ượ ộ ộ h i mà đ c bi t là còn có th  v t tr ướ ồ ạ c t n t ậ i xã h i, th m chí có th ể

ượ ướ ấ ồ ạ ề ộ v c r t xa t n t t tr ừ   i xã h i. Đó chính là đi u mà Ph.Ăngghen đã t ng

ờ ợ ị ề ằ ả ử nói r ng, nhi u khi logic ph i ch  đ i l ch s .

ứ ộ e. Các hình thái ý th c xã h i

ứ ị * Ý th c chính tr

ứ ệ ố ị ế ủ ả Hình thái ý th c chính tr  ph n ánh các m i quan h  kinh t ộ    c a xã h i

ệ ữ ư ố ữ ấ ị ằ b ng ngôn ng  chính tr  cũng nh  m i quan h  gi a các giai c p, các dân

ề ự ố ớ ộ ủ ấ ố ộ t c, các qu c gia và thái đ  c a các giai c p đ i v i quy n l c nhà n ướ   c.

ữ ứ ệ ấ ấ ộ ị Hình thái ý th c chính tr  xu t hi n trong nh ng xã h i có giai c p và có nhà

ướ ự ế ể ệ ấ ợ ậ ấ n c, vì v y nó th  hi n tr c ti p và rõ nh t l i ích giai c p.

ứ ấ ị ấ ị Ý th c chính tr , nh t là h  t ệ ư ưở  t ọ   ng chính tr , có vai trò r t quan tr ng

ể ủ ộ ở ị ể ệ ố ớ ự đ i v i s  phát tri n c a xã h i. B i vì, h  t ệ ư ưở  t ng chính tr  th  hi n trong

ươ ị ườ ố ủ ả c ng lĩnh chính tr , trong đ ng l ị   i và các chính sách c a đ ng chính tr ,

ướ ụ ố ộ ủ ồ ờ ị ậ ủ pháp lu t c a nhà n c, đ ng th i cũng là công c  th ng tr  xã h i c a giai

ố ị ẽ ự ộ ẽ ị ế ẩ ạ ấ c p th ng tr . H  t ệ ư ưở  t ng chính tr  ti n b  s  thúc đ y m nh m  s  phát

ể ộ ị ạ ặ ủ ờ ố tri n các m t c a đ i s ng xã h i; ng ượ ạ c l i, h  t ệ ư ưở  t ậ   ng chính tr  l c h u,

ự ể ẽ ả ậ ộ ph n đ ng s  kìm hãm, th m chí kéo lùi s  phát tri n đó.

ị ữ ờ ố ủ ạ H  t ệ ư ưở  t ng chính tr  gi ầ ủ    vai trò ch  đ o trong đ i s ng tinh th n c a

ậ ộ ấ ả ứ ộ xã h i và xâm nh p vào t t c  các hình thái ý th c xã h i khác.

ờ ạ ệ ủ ấ Trong th i đ i hi n nay, h  t ệ ư ưở  t ng c a giai c p công nhân là h  t ệ ư

ế ắ ấ ẫ ạ ộ ọ ưở t ng ti n b , cách m ng và khoa h c đang d n d t giai c p công nhân và

ế ộ ằ ấ ộ ỏ ườ ộ ườ nhân dân lao đ ng đ u tranh nh m xóa b  ch  đ  ng i bóc l t ng ế   i, ti n

ớ ố ẹ ế ộ ư ả ự ộ ơ ớ t i xây d ng xã h i m i t t đ p h n ch  đ  t ủ  b n ch  nghĩa.

ứ ề * Ý th c pháp quy n

ẽ ớ ứ ứ ề ặ ố ị ệ  Ý th c pháp quy n có m i liên h  ch t ch  v i ý th c chính tr . Hình

ứ ệ ề ố ế ủ ả thái ý th c pháp quy n cũng ph n ánh các m i quan h  kinh t ộ    c a xã h i

ứ ữ ề ấ ậ ộ ằ b ng ngôn ng  pháp lu t. Trong xã h i có giai c p, ý th c pháp quy n là

142

ữ ề ả ủ ể ấ ấ ộ ộ toàn b  nh ng t ư ưở  t ng, quan đi m c a m t giai c p v  b n ch t và vai trò

ụ ủ ề ệ ề ậ ướ ủ ủ c a pháp lu t, v  quy n, trách nhi m và nghĩa v  c a nhà n c, c a các t ổ

ứ ủ ủ ề ộ ợ ợ ch c xã h i và c a công dân, v  tính h p pháp và không h p pháp c a hành

ườ ộ vi con ng i trong xã h i.

ứ ạ ứ * Ý th c đ o đ c

ứ ứ ề ệ ệ ạ ộ ố ữ Ý th c đ o đ c là toàn b  nh ng quan ni m v  thi n, ác, t ấ   t, x u,

ụ ề ệ ằ ạ ươ l ữ   ng tâm, trách nhi m, nghĩa v , công b ng, h nh phúc, v.v. và v  nh ng

ữ ứ ự ề ắ ẩ ỉ quy t c đánh giá, nh ng chu n m c đi u ch nh hành vi cùng cách  ng x ử

ớ ớ ữ ữ ộ ớ gi a các cá nhân v i v i nhau và gi a các cá nhân v i xã h i.

ệ ố ứ ứ ứ ữ ề ạ ồ ị ị Ý th c đ o đ c bao g m h  th ng nh ng tri th c v  giá tr  và đ nh

ướ ị ạ ữ ứ ả ưở ứ ạ h ng giá tr  đ o đ c; nh ng tình c m và lý t ng đ o đ c, trong đó tình

ế ố ạ ấ ả ọ ở ứ ả c m đ o đ c là y u t ạ   ế  quan tr ng nh t. B i vì, n u không có tình c m đ o

ấ ả ữ ứ ữ ứ ệ ạ ạ ứ đ c thì t t c  nh ng khái ni m, nh ng ph m trù và tri th c đ o đ c thu

ượ ằ ườ ể ậ nh n đ c b ng con đ ạ   ể ng lý tính không th  chuy n hóa thành hành vi đ o

đ c.ứ

ứ ệ ẩ * Ý th c ngh  thu t ỹ ậ hay ý th cứ  th m m .

ấ ớ ứ ứ ệ ẩ ậ ỹ Ý th c ngh  thu t, hay ý th c th m m , hình thành r t s m t ừ ướ   c tr

ờ ủ ớ ự ự ấ ộ khi xã h i có s  phân chia giai c p, cùng v i s  ra đ i c a các hình thái ngh ệ

thu t. ậ

ứ * Ý th c tôn giáo

ộ ồ ứ ớ ộ Tôn giáo v i tính cách là m t hình thái ý th c xã h i g m có tâm lý tôn

ể ượ ữ ộ giáo và h  t ệ ư ưở  t ng tôn giáo. Tâm lý tôn giáo là toàn b  nh ng bi u t ng,

ề ả ầ ạ ưỡ H  t ệ ư ưở   ng  t ủ tình c m, tâm tr ng c a qu n chúng v  tín ng ng tôn giáo.

ượ ứ ắ ầ ọ ệ ố tôn giáo là h  th ng giáo lý đ c các nhà th n h c và các ch c s c giáo s ỹ

ự ề ạ ộ tôn giáo t o d ng và truy n bá trong xã h i. Tâm lý tôn giáo và h  t ệ ư ưở   ng  t

ẽ ớ ơ ở ệ ạ ặ tôn giáo quan h  ch t ch  v i nhau. Tâm lý tôn giáo t o c  s  cho h  t ệ ư

ễ ậ ầ ưở t ng tôn giáo d  dàng xâm nh p vào qu n chúng.

ủ ế ứ ứ ủ ứ ề ư ả   Ch c năng ch  y u c a ý th c tôn giáo là ch c năng đ n bù ­ h   o.

ứ ố ứ ộ Ch c năng này làm cho tôn giáo có s c s ng lâu dài trong xã h i. Nó gây ra

ữ ườ ả ưở o t ề ự ề ng v  s  đ n bù ở ế ớ  th  gi i bên kia nh ng gì mà con ng i không th ể

ộ ố ự ệ ườ ậ ố ạ ượ đ t đ c trong cu c s ng hi n th c mà con ng i đang s ng. Vì v y, hình

ở ự ứ ứ ự ả ậ ộ ấ thái ý th c xã h i này mang tính ch t tiêu c c, c n tr  s  nh n th c đúng

ề ả ể ồ ề ộ ắ ủ đ n c a con ng ườ ề ế ớ i v  th  gi i, v  xã h i, v  b n thân mình đ  r i luôn luôn

143

ị ợ ụ ủ ể ố ấ ị b  các giai c p th ng tr  l ố   ủ i d ng. Theo quan đi m c a ch  nghĩa Mác, mu n

ộ ủ ả ỏ ờ ồ ỏ ố ả   ồ xóa b  tôn giáo thì ph i xóa b  ngu n g c xã h i c a nó, đ ng th i ph i

ộ ọ ấ ủ ự ứ ậ ườ nâng cao năng l c nh n th c, trình đ  h c v n c a con ng i.

ứ ọ * Ý th c khoa h c

ể ở ộ ấ ị ạ ọ Khoa h c hình thành và phát tri n m t giai đo n nh t đ nh c a s ủ ự

ầ ả ự ủ ể ể ấ ộ ộ phát tri n xã h i, c a nhu c u s n xu t xã h i và s  phát tri n năng l c t ự ư

ủ ườ ấ ủ ự ự ễ ọ duy c a con ng i. Khoa h c là s  khái quát cao nh t c a th c ti n, là

ươ ắ ấ ả ệ ượ ự ủ ệ ấ ph ứ ắ ng th c n m b t t t c  các hi n t ữ   ng c a hi n th c, cung c p nh ng

ề ả ệ ượ ứ ự ấ tri th c chân th c v  b n ch t các hi n t ậ   ng, các quá trình, các quy lu t

ộ ủ ự c a t ủ  nhiên và c a xã h i.

ế ọ t h c ứ * Ý th c tri

ứ ặ ệ ấ ủ ư ủ ứ ứ Hình th c đ c bi ộ   t và cao nh t c a tri th c cũng nh  c a ý th c xã h i

ế ọ ư ế ọ ẻ ế ớ ừ là tri t h c. N u nh  các ngành khoa h c riêng l ứ  nghiên c u th  gi i t các

ừ ế ớ ủ ữ ặ ế ọ ấ ạ khía c nh, t ấ ị  nh ng m t nh t đ nh c a th  gi i đó thì tri t h c, nh t là tri ế   t

ấ ườ ứ ề ế ớ ư ộ ỉ ọ h c Mác ­ Lênin, cung c p cho con ng i tri th c v  th  gi i nh  m t ch nh

ệ ổ ộ ị ủ ử ể ế ể ọ ủ   th  thông qua vi c t ng k t toàn b  l ch s  phát tri n c a khoa h c và c a

ế ọ ệ ủ ậ ầ ố ả chính b n thân tri ớ   t h c. Vì v y, khi đánh giá m i liên h  c a tinh th n v i

ế ọ ằ ẳ ị ừ ộ ủ ầ tri t h c, Hêghen kh ng đ nh r ng, “xét t góc đ  c a tinh th n chúng ta có

ế ọ ầ ế ể ọ th  g i tri t h c chính là cái c n thi t nh t” ấ 51.

ộ ậ ươ ố ủ ứ ộ ng đ i c a ý th c xã h i g. Tính đ c l p t

ộ ườ ứ ớ ồ ạ ạ ậ ­ Ý th c xã h i th ng l c h u so v i t n t ộ i xã h i

ử ề ấ ậ ấ ộ ộ ị ấ   L ch s  xã h i cho th y, nhi u khi xã h i cũ đã m t đi, th m chí đã m t

ẫ ồ ạ ư ứ ộ ộ ấ r t lâu, nh ng ý th c xã h i do xã h i đó sinh ra v n t n t ớ   ẳ i dai d ng v i

ủ ữ ậ ấ ờ ố ề th i gian khá lâu, nh t là nh ng truy n th ng, t p quán, thói quen c a con

ườ ộ ề ứ ộ ớ ờ ộ ng ư   ư i. Và, khi xã h i m i đã ra đ i nh ng ý th c xã h i v  xã h i đó ch a

ậ ứ ệ ấ ả ớ ộ ờ ả n y sinh ngay l p t c, mà ph i m t th i gian sau đó m i xu t hi n. Nguyên

ủ ạ ườ ừ ữ nhân c a tình tr ng này th ấ ng xu t phát t nh ng nguyên nhân sau đây:

ổ ủ ồ ạ ự ế ẽ ạ ộ ộ + M t là, s  bi n đ i c a t n t ộ i xã h i do tác đ ng m nh m , th ườ   ng

ạ ộ ự ủ ự ữ ủ ễ ế ườ xuyên và tr c ti p c a nh ng ho t đ ng th c ti n c a con ng i, th ườ   ng

ớ ố ứ ể ễ ả ộ ộ ị di n ra v i t c đ  nhanh mà ý th c xã h i có th  không ph n ánh k p và tr ở

ậ ủ ạ ậ ả ấ ứ ộ ộ nên l c h u. Ngay c  c p đ  lý lu n c a ý th c xã h i, trong m t s  tr ộ ố ườ   ng

ế

51 Hêghen (1932). Toàn t pậ , t. IX. M. tr. 52 (Ti ng Nga).

ạ ậ ể ở ử ữ ể ấ ờ ị ợ h p có th  tr  nên l c h u, nh t là trong nh ng th i đi m mà l ch s  có tính

144

ấ ướ ư ế ế ể ậ ặ ị ị ch t b ớ ự ế   c ngo t, n u nh  lý lu n đó không k p chuy n bi n k p v i s  bi n

ộ ố ự ứ ệ ả ộ ơ ữ ổ ủ đ i c a hi n th c cu c s ng. H n n a, ý th c xã h i là cái ph n ánh t n t ồ ạ   i

ổ ủ ồ ạ ự ế ỉ ế ộ ộ ổ xã h i nên nói chung ch  bi n đ i sau khi có s  bi n đ i c a t n t i xã h i.

ệ ủ ủ ứ ề ả ạ ố ậ   + Hai là, do s c m nh b o th , trì tr  c a thói quen, truy n th ng, t p

ễ ườ ộ quán có hàng ngàn năm đã ăn sâu bám r  vào con ng ộ   ồ i và c ng đ ng xã h i.

ạ ậ ộ ố ủ ủ ứ ả ặ ộ M t khác, còn do tính l c h u, b o th  c a m t s  hình thái ý th c xã h i.

ớ ợ ứ ắ ộ ữ ữ ủ + Ba là, ý th c xã h i luôn g n v i l ậ   i ích c a nh ng nhóm, nh ng t p

ườ ấ ị ữ ữ ậ ấ ộ đoàn ng i, nh ng giai c p nh t đ nh trong xã h i. Vì v y, nh ng t ư ưở   ng t

ạ ậ ườ ượ ự ượ ộ ư ế ả ộ ữ cũ, l c h u th ng đ c các l c l ng xã h i ph n ti n b  l u gi và

ề ằ ố ạ ự ượ truy n bá nh m ch ng l i các l c l ộ ộ ế ng xã h i ti n b .

ứ ạ ữ ự ễ ấ ậ ộ Nh ng ý th c l c h u, tiêu c c không m t đi m t cách d  dàng. Vì

ự ự ệ ả ộ ớ ườ ậ v y, trong s  nghi p xây d ng xã h i m i ph i th ng xuyên tăng c ườ   ng

ấ ố ạ ữ ư ộ công tác t ư ưở  t ng, đ u tranh ch ng l i nh ng âm m u và hành đ ng phá

ạ ủ ự ượ ữ ề ặ ư ưở ị ỏ ho i c a nh ng l c l ng thù đ ch v  m t t t ữ   ng, kiên trì xóa b  nh ng

ứ ư ữ ề ờ ồ ố ứ tàn d  ý th c cũ, đ ng th i ra s c phát huy nh ng truy n th ng t ư ưở  t ng t ố   t

đ p.ẹ

ể ượ ướ ồ ạ ứ ộ ­ Ý th c xã h i có th  v c t n t t tr ộ i xã h i

ự ả ượ ướ ẽ ả ạ ộ S  ph n ánh v ứ c s  là sáng t o khi ý th c xã h i ph n ánh đúng t tr

ượ ệ ấ ế ấ ủ ồ ạ ữ ả ộ đ ố c nh ng m i liên h  t t y u, b n ch t c a t n t i xã h i. Nói cách khác,

ứ ả ượ ủ ồ ạ ộ ý th c xã h i  ph n ánh đ c cái logic khách quan c a t n t ặ   ộ i xã h i. Đ c

ệ ế ọ bi ữ t nh ng t ư ưở  t ng khoa h c tiên ti n có th  v ể ượ ướ ự t tr ể ủ   c s  phát tri n c a

ự ộ ụ ổ ứ ỉ ạ ồ ạ t n t i xã h i, d  báo đ ượ ươ c t ng lai và có tác d ng t ạ    ch c, ch  đ o ho t

ủ ự ườ ướ ạ ộ ệ ả ễ ộ đ ng th c ti n c a con ng i, h ng ho t  đ ng đó vào vi c gi ế   i quy t

ồ ủ ờ ố ụ ớ ữ ự ể ệ ậ ấ ủ   nh ng nhi m v  m i do s  phát tri n chín mu i c a đ i s ng v t ch t c a

ộ ặ ự ả ượ ướ ẽ ả ưở ư xã h i đ t ra. Nh ng s  ph n ánh v c s  là  o t t tr ng, duy ý chí khi

ự ủ ủ ỉ ườ ự ắ ự ố nó ch  là s  mong mu n ch  quan c a con ng ắ   i, không d a trên s  n m b t

ủ ự ệ cái logic khách quan c a hi n th c.

ủ ủ ấ ạ Ch  nghĩa Mác ­ Lênin là h  t ệ ư ưở  t ấ ủ   ng c a giai c p cách m ng nh t c a

ờ ạ ế ỷ ủ ấ ờ th i đ i ­ giai c p công nhân, tuy ra đ i vào th  k  XIX trong lòng ch  nghĩa

ư ỉ ượ ậ ậ ữ ộ ấ ế ư ả t b n, nh ng đã ch  ra đ c nh ng quy lu t v n đ ng t ộ   ủ t y u c a xã h i

ườ ộ ư ả ủ ằ ỉ loài ng i nói chung, c a xã h i t ộ    b n nói riêng, qua đó ch  ra r ng xã h i

ộ ộ ế ằ ấ ị ẽ ị ế ả ọ ư ả t b n nh t đ nh s  b  thay th  b ng xã h i c ng s n. H c thuy t đó trang b ị

ả ả ậ ắ ấ ộ cho giai c p công nhân và chính đ ng c ng s n vũ khí lý lu n s c bén đ ể

145

ả ả ứ ộ ộ ị gi i phóng mình và gi i phóng nhân dân lao đ ng, các dân t c b  áp b c trên

ế ớ ỏ ị ộ ự ộ toàn th  gi i thoát kh i ách nô d ch, bóc l ộ t, xây d ng m t xã h i m i t ớ ố   t

đ p.ẹ

ờ ạ ế ớ ủ ẫ Trong th i đ i ngày nay, ch  nghĩa Mác – Lênin v n là th  gi i quan và

ươ ả ạ ế ớ ứ ậ ậ ọ ọ ph ng pháp lu n khoa h c cho nh n th c và c i t o th  gi i trên m i lĩnh

ơ ở ậ ươ ự ệ ậ ọ ự v c, là c  s  lý lu n và ph ả ạ   ng pháp lu n khoa h c cho s  nghi p c i t o

ự ộ ủ và xây d ng ch  nghĩa xã h i.

ể ủ ế ừ ự ứ ộ ­ Ý th c xã h i có tính k  th a trong s  phát tri n c a mình

ế ừ ộ ạ ủ ữ ể ậ ộ K  th a là m t trong nh ng tính quy lu t phát tri n n i t ả   i c a b n

ế ừ ứ ộ ậ ọ thân ý th c xã h i, không k  th a thì t ư ưở  t ng, lý lu n, khoa h c không th ể

ế ượ ộ ướ ả ả ỏ ọ ti n lên đ c m t b ế ừ c nào c . Tuy nhiên, k  th a ph i có “l c b ”, k ế

ể ủ ọ ỏ ặ ủ ừ ứ ộ th a và “l c b ” là hai m t c a quá trình phát tri n c a ý th c xã h i.

ế ừ ủ ữ ụ ể Ví d : ch  nghĩa Mác đã k  th a và phát tri n nh ng tinh hoa t ư ưở   ng t

ườ ự ề ế ọ ổ ể ứ ế ủ c a loài ng ế i mà tr c ti p là n n tri t h c c  đi n Đ c, kinh t chính tr ị

ộ ưở ủ ọ ổ ể h c c  đi n Anh và ch  nghĩa xã h i không t ng Pháp.

ệ ậ ế ừ ể ủ ự ắ Quán tri ứ   t sâu s c tính quy lu t k  th a trong s  phát tri n c a ý th c

ặ ộ ệ ự ọ xã h i có ý nghĩa đ c bi ể   ấ ế ừ t quan tr ng. Tính ch t k  th a trong s  phát tri n

ộ ướ ữ ộ ủ ư ưở c a t  t ng là m t trong nh ng nguyên nhân nói rõ vì sao m t n c có trình

ể ươ ề ố ế ộ đ  phát tri n t ng đ i kém v  kinh t ư  nh ng t ư ưở  t ng l ạ ở i ộ    trình đ  phát

ể ơ tri n cao h n.

ụ ướ ế ỷ ề ế Ví d : n c Pháp th  k  XVIII có n n kinh t ể  phát tri n kém n ướ   c

ư ạ ơ ướ ớ Anh, nh ng t ư ưở  t ng thì l ế i tiên ti n h n n c Anh; so v i Anh, Pháp thì

ướ ứ ở ử ầ ạ ậ ế ỷ ề ế ứ ư ở n c Đ c n a đ u th  k  XIX l c h u v  kinh t , nh ng đã đ ng trình

ề ế ọ ơ ộ đ  cao h n v  tri t h c.

ấ ế ừ ủ ộ ắ ứ ấ ộ ớ   Trong xã h i có giai c p, tính ch t k  th a c a ý th c xã h i g n v i

ấ ủ ế ừ ữ ữ ấ ộ ấ tính ch t giai c p c a nó. Nh ng giai c p khác nhau k  th a nh ng n i dung

ờ ạ ứ ủ ướ ế ế ấ ý th c khác nhau c a các th i đ i tr ậ   c. Các giai c p tiên ti n ti p nh n

ả ư ưở ữ ộ ủ ể ạ ế ộ nh ng di s n t t ng ti n b  c a xã h i cũ đ  l i.

ụ ạ ư ả ế ố Ví d : khi làm cách m ng t s n ch ng phong ki n, các nhà t ư ưở   ng t

ấ ư ả ữ ụ ế ủ tiên ti n c a giai c p t s n đã khôi ph c nh ng t ư ưở  t ậ ng duy v t và nhân

ờ ổ ạ ấ ỗ ữ ờ ả ủ b n c a th i c  đ i. Ng ượ ạ c l i, nh ng giai c p l i th i và các nhà t ư ưở   ng t

ụ ữ ế ữ ế ộ ủ c a nó thì ti p thu, khôi ph c nh ng t ư ưở  t ả   ng, nh ng lý thuy t xã h i ph n

ờ ỳ ị ộ ủ ử ướ ữ ế ế ấ ướ ti n b  c a nh ng th i k  l ch s  tr c. Giai c p phong ki n các n c Tây

146

ổ ở ờ ỳ ứ ế ọ ủ Âu trung c th i k  suy thoái đã ra s c khai thác tri t h c c a Platôn và

ế ố ữ ệ ố ế ọ ủ ố nh ng y u t duy tâm trong h  th ng tri t h c c a Arixt ờ ỳ ổ ạ   t th i k  c  đ i

ơ ở ế ạ ế ọ ủ ạ Hy L p, bi n chúng thành c  s  tri t h c c a các giáo lý đ o Thiên chúa;

ế ự ư ả ế ỷ ế ỷ ử ầ ặ ho c vào n a sau th  k  XIX và đ u th  k  XX các th  l c t ả    s n ph n

ụ ữ ư ể ồ ế ọ ộ đ ng đã ph c h i và phát tri n nh ng trào l u tri t h c duy tâm, tôn giáo

ướ ư ủ ữ ớ ơ ớ ủ ớ d i nh ng cái tên m i nh  ch  nghĩa Cant m i, ch  nghĩa Tômát m i, đ ể

ạ ủ ấ ủ ố ch ng l i phong trào c a giai c p công nhân và h  t ệ ư ưở  t ng c a nó là ch ủ

nghĩa Mác.

ủ ế ọ ế ừ ủ ứ ề ể Quan đi m c a tri ộ   t h c Mác ­ Lênin v  tính k  th a c a ý th c xã h i

ố ớ ự ầ ủ ự ề ệ ớ có ý nghĩa to l n đ i v i s  nghi p xây d ng n n văn hóa tinh th n c a xã

ủ ủ ấ ạ ằ ộ ộ ộ h i xã h i ch  nghĩa. V.I.Lênin nh n m nh r ng: văn hóa xã h i ch  nghĩa

ữ ự ề ố ố ẹ ầ c n phát huy nh ng thành t u và truy n th ng t ấ ủ ề t đ p nh t c a n n văn hóa

ạ ừ ổ ơ ở ế ớ ườ ế nhân lo i t c  chí kim trên c  s  th  gi i quan mácxít. Ng i vi t: “Văn

ậ ủ ổ ự ữ ể ế ả ả ợ ố ứ   hóa vô s n ph i là s  phát tri n h p quy lu t c a t ng s  nh ng ki n th c

ườ ị ủ ộ ư ả ố mà loài ng i đã tích lũy đ ượ ướ c d i ách th ng tr  c a xã h i t ộ    b n, xã h i

52.

ộ ủ ọ ủ ị ủ ọ c a b n đ a ch  và xã h i c a b n quan liêu”

ữ ủ ể ề ắ ủ N m v ng quan đi m trên đây c a ch  nghĩa Mác ­ Lênin v  tính k ế

ừ ủ ố ớ ứ ộ ộ ổ ọ th a c a ý th c xã h i có ý nghĩa quan tr ng đ i v i công cu c đ i m i ớ ở

ướ ự ệ ả ị n c ta hi n nay trên lĩnh v c văn hóa, t ư ưở  t ẳ ng, Đ ng ta kh ng đ nh, trong

ề ở ộ ố ế ư ệ đi u ki n kinh t ế ị ườ  th  tr ng và m  r ng giao l u qu c t ả ặ , ph i đ c bi ệ   t

ữ ả ắ ế ừ ộ quan tâm, gi gìn và nâng cao b n s c văn hóa dân t c, k  th a và phát huy

ứ ậ ề ố ố ẹ ự ế ộ ạ truy n th ng đ o đ c, t p quán t t đ p và lòng t hào dân t c. Ti p thu tinh

ế ớ ề ẹ ệ ộ hoa các dân t c trên th  gi i, làm giàu đ p thêm n n văn hóa Vi t Nam.

ự ạ ữ ự ộ ộ ­ S  tác đ ng qua l ứ i gi a các hình thái ý th c xã h i trong s  phát

ể ủ tri n c a chúng

ộ ậ ươ ố ủ ộ ượ ể Tính đ c l p t ứ ng đ i c a ý th c xã h i còn đ ệ c bi u hi n thông

ự ả ưở ữ ứ ẫ ộ qua s  tác đ ng và  nh h ng l n nhau gi a các hình thái ý th c trong quá

ể ủ ứ ứ ả ộ ộ ồ   ỗ trình phát tri n c a ý th c xã h i. M i hình thái ý th c xã h i ph n ánh t n

ứ ộ ươ ạ t ộ i xã h i theo m t cách th c và ph ứ   ề ng pháp riêng ­ đi u đó làm cho ý th c

ộ ở ả ạ ộ xã h i tr  nên sinh đ ng, phong phú và đa d ng. Trong khi ph n ánh t n t ồ ạ   i

ộ

ơ

ế 52 V.I.Lênin: Toàn t pậ , Nxb Ti n b , Mátxc va, 1977, t.41, tr.361.

ứ ộ ộ ệ ậ ộ xã h i, các hình thái ý th c xã h i không hình thành m t cách bi t l p mà

147

ươ ả ưở ề ẫ chúng luôn t ng tác và  nh h ậ ng l n nhau, xâm nh p vào nhau và đ u tác

ở ạ ồ ạ ộ ộ đ ng tr  l i t n t i xã h i.

ứ ứ ữ ự ẫ ộ ị Trong s  tác đ ng l n nhau gi a các hình thái ý th c, ý th c chính tr  có

ặ ệ ứ ấ ạ ọ ị vai trò đ c bi ị ủ t quan tr ng, ý th c chính tr  c a giai c p cách m ng đ nh

ướ ự ể ề ướ ộ ủ ế h ng cho s  phát tri n theo chi u h ứ   ng ti n b  c a các hình thái ý th c

ư ậ ứ ở ộ ọ ị khác. S  dĩ ý th c chính tr  có vai trò quan tr ng nh  v y là vì trong xã h i có

ị ề ấ ấ ố ế ữ ố giai c p, giai c p th ng tr  v  kinh t luôn gi ị ề ờ ố    vai trò th ng tr  v  đ i s ng

ị ủ ẽ ở ứ ấ ầ tinh th n và ý th c chính tr  c a giai c p đó s  tr thành h  t ệ ư ưở  t ng chi

ộ ờ ố ứ ử ộ ố ị ị ph i toàn b  đ i s ng xã h i. Ngoài hình thái ý th c chính tr  ra, l ch s  phát

ủ ứ ể ấ ườ ở ỗ ờ ạ ộ tri n c a ý th c xã h i cho th y, thông th ng m i th i đ i, tùy theo

ử ụ ể ữ ữ ứ ả ổ ị nh ng hoàn c nh l ch s  c  th  có nh ng hình thái ý th c nào đó n i lên

ứ ế ạ ầ ộ ộ Ở hàng đ u và tác đ ng m nh đ n các hình thái ý th c xã h i khác. ạ    Hy L p

ế ọ ệ ặ ậ ệ ở ổ ạ c  đ i, tri t h c và ngh  thu t đóng vai trò đ c bi ớ t to l n; còn Tây Âu

ả ổ ưở ẽ ế ặ ầ ạ ọ ộ trung c  thì tôn giáo  nh h ng m nh m  đ n m i m t tinh th n xã h i nh ư

ế ọ ạ ứ ề Ở ệ ị ử tri ậ t h c, đ o đ c, ngh  thu t, chính tr , pháp quy n. ạ ị  giai đo n l ch s  sau

ị ạ ế ộ ớ ứ này thì ý th c chính tr  l i đóng vai trò to l n tác đ ng đ n các hình thái ý

ứ Ở ế ỷ ử ở ứ ế ỷ ố ộ th c xã h i khác. Pháp n a sau th  k  XVIII và Đ c cu i th  k  XIX,

ế ọ ấ ể ữ ụ ề ọ ọ tri t h c và văn h c là công c  quan tr ng nh t đ  tuyên truy n nh ng t ư

ị ủ ự ượ ủ ấ ộ ị ưở t ng chính tr , là vũ đài c a cu c đ u tranh chính tr  c a các l c l ng xã

ủ ế ề ệ ướ ạ ộ ệ ộ h i tiên ti n. Trong đi u ki n c a n ữ c ta hi n nay, nh ng ho t đ ng t ư

ư ế ọ ờ ườ ệ ậ ọ ố ưở t ng nh  tri t h c, văn h c ngh  thu t, v.v. mà tách r i đ ng l i chính tr ị

ỏ ơ ủ ữ ể ẽ ắ ả ầ   đúng đ n c a Đ ng s  không tránh kh i r i vào nh ng quan đi m sai l m,

ự ủ ể ệ ạ ự không th  đóng góp tích c c vào s  nghi p cách m ng c a nhân dân.

ở ạ ồ ạ ứ ộ ộ ­  Ý th c xã h i tác đ ng tr  l i t n t ộ i xã h i

ậ ị ử ữ ủ ố ạ Ch  nghĩa duy v t l ch s  không nh ng ch ng l ể   i quan đi m duy tâm

ệ ố ủ ứ ể ỏ ậ   ộ tuy t đ i hóa vai trò c a ý th c xã h i, mà còn bác b  quan đi m duy v t

ườ ủ ậ ế ủ ậ ầ t m th ng, hay ch  nghĩa duy v t kinh t ự ủ   ụ  ph  nh n tác d ng tích c c c a ý

ờ ố ứ ộ ộ ế ự ể th c xã h i trong đ i s ng xã h i. Ph.Ăngghen vi ề ặ   t: “S  phát tri n v  m t

ậ ị ế ọ ự ệ ề ậ ọ chính tr , pháp lu t, tri t h c, tôn giáo, văn h c, ngh  thu t,... đ u d a vào

ể ế ấ ả ả ưở ẫ ự s  phát tri n kinh t ư . Nh ng t t c  chúng cũng có  nh h ng l n nhau và

ả ưở ơ ở ế ế ề ệ ả nh h ng đ n c  s  kinh t . Hoàn toàn không ph i đi u ki n kinh t ế    là

ủ ộ ứ ụ ấ ọ ộ ỉ nguyên nhân duy nh t ch  đ ng, còn m i th  khác ch  có m t tác d ng th ụ

148

ạ ự ộ ạ ơ ở ấ ế ế ộ đ ng. Trái l i, có s  tác đ ng qua l i trên c  s  t t y u kinh t ộ , là m t tính

53.

ờ ự ạ ườ ấ ế t ế t y u, xét đ n cùng bao gi cũng t v ch ra con đ ủ ng đi c a nó”

ứ ưở ủ ư ưở ố ớ ự ể ộ ộ ả M c đ   nh h ng c a t t ng  đ i v i s  phát tri n xã h i ph ụ

ấ ủ ệ ị ữ ề ộ ố ử ụ ể thu c vào nh ng đi u ki n l ch s  c  th ; vào tính ch t c a các m i quan h ệ

ế ử ủ ấ ả ị kinh t mà trên đó t ư ưở  t ọ   ng n y sinh; vai trò l ch s  c a giai c p mang ng n

ắ ủ ư ưở ứ ộ ố ớ ờ ư ưở c  t  t ả ng; vào m c đ  ph n ánh đúng đ n c a t t ng đ i v i các nhu

ộ ở ộ ủ ư ưở ủ ứ ể ộ ầ c u phát tri n c a xã h i; vào m c đ  m  r ng c a t t ầ   ng trong qu n

ở ầ ệ ứ ư ưở chúng. Cũng do đó, đây c n phân bi ủ t vai trò c a ý th c t t ế ng ti n b ộ

ộ ố ớ ự ế ể ả ộ và ý th c t ứ ư ưở  t ng ph n ti n b  đ i v i s  phát tri n xã h i.

ở ạ ủ ộ ố ớ ồ ạ ự ứ ộ ộ S  tác đ ng tr  l i c a ý th c xã h i đ i v i t n t ễ i xã h i di n ra theo

ướ ượ ộ ế ứ ế ả ộ hai khuynh h ng trái ng c nhau. N u là ý th c xã h i ti n b , ph n ánh

ủ ờ ố ể ậ ộ ợ đúng quy lu t phát tri n khách quan c a đ i s ng xã h i và phù h p v i l ớ ợ   i

ẩ ồ ạ ủ ầ ể ộ ộ ích c a qu n chúng lao đ ng thì nó thúc đ y t n t i xã h i phát tri n. Trái

ứ ạ ự ế ả ậ ộ ộ ạ l i, n u là ý th c l c h u, ph n đ ng thì nó tác đ ng làm kìm hãm s  phát

ể ủ ồ ạ ộ tri n c a t n t i xã h i.

ử ề ư ậ ậ ị ủ ủ ộ ậ   Nh  v y, nguyên lý c a ch  nghĩa duy v t l ch s  v  tính đ c l p

ứ ạ ủ ị ố ủ ứ ứ ộ ỉ ươ t ng đ i c a ý th c xã h i ch  ra b c tranh phong phú và ph c t p c a l ch

ờ ố ủ ứ ể ầ ộ ộ ử s  phát tri n ý th c xã h i và c a đ i s ng tinh th n xã h i nói chung; nó

ỏ ọ ể ầ ườ ề ố bác b  m i quan đi m siêu hình, máy móc, t m th ệ ữ   ng v  m i quan h  gi a

ơ ở ứ ấ ậ ộ ộ ồ ờ ồ ạ t n t i xã h i và ý th c xã h i. Đ ng th i nó cung c p c  s  lý lu n và

ươ ọ ể ọ ph ữ   ng pháp khoa h c đ  các khoa h c chuyên ngành đi sâu khám phá nh ng

ẩ ộ ủ ờ ố “bí  n” c a đ i s ng xã h i.

Ế Ọ Ề V. TRI T H C V  CON NG ƯỜ I

ườ ả ấ ệ 1. Khái ni m con ng i và b n ch t con ng ườ i

ườ ự ọ ể a. Con ng ộ i là th c th  sinh h c ­ xã h i

ườ ộ ở ộ Theo C.Mác, con ng ậ i là m t sinh v t có tính xã h i ộ  trình đ  phát

ấ ủ ể ủ ể ủ ị ủ ị ử tri n cao nh t c a gi ớ ự i t ử   ộ  nhiên và c a l ch s  xã h i, là ch  th  c a l ch s ,

ấ ả ự ủ ề ươ ạ sáng t o nên t t c  các thành t u c a văn minh và văn hóa. V  ph ệ   ng di n

ọ ườ ự ủ ể ả ẩ ộ sinh h c, con ng ậ i là m t th c th  sinh v t, là s n ph m c a gi ớ ự i t nhiên,

ố

ộ

ị

53 C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn t pậ , Nxb Chính tr  Qu c gia, Hà N i, 1999, t.1, tr.39, 271.

ộ ộ ậ ộ là m t đ ng v t xã h i.

149

ươ ự ệ ọ ườ ụ ả ề V  ph ể ng di n th c th  sinh h c, con ng i còn ph i ph c tùng các

ậ ủ ư ế ề ậ ọ quy lu t c a gi ớ ự i t nhiên, các quy lu t sinh h c nh  di truy n, ti n hóa sinh

ọ ủ ườ ọ h c và các quá trình sinh h c c a gi ớ ự i t nhiên. Con ng ậ   ộ ộ i là m t b  ph n

ệ ủ ư ạ ổ ặ đ c bi ọ t, quan tr ng c a gi ớ ự i t nhiên, nh ng l ể ế i có th  bi n đ i gi ớ ự  i t

ự ậ ả nhiên và chính b n thân mình, d a trên các quy lu t khách quan. Đây chính là

ể ệ ặ ệ ấ ữ ườ ể đi m khác bi t đ c bi ọ t, r t quan tr ng gi a con ng ự i và các th c th  sinh

ề ặ ể ườ ố ả ằ ẩ ự ọ h c khác. V  m t th  xác, con ng ữ i s ng b ng nh ng s n ph m t nhiên,

54.

ướ ứ ự ệ ầ ẩ ở dù là d i hình th c th c ph m, nhiên li u, áo qu n, nhà , v.v…

ườ ạ ộ ự ể ộ ộ ộ Con ng ạ   i còn là m t th c th  xã h i có các ho t đ ng xã h i. Ho t

ấ ủ ộ ườ ả ấ ộ ườ ọ ộ đ ng xã h i quan tr ng nh t c a con ng i là lao đ ng s n xu t. “Ng i là

ỏ ạ ể ằ ầ ấ ậ ố ộ gi ng v t duy nh t có th  b ng lao đ ng mà thoát kh i tr ng thái thu n túy

ả ạ ủ ả ầ ộ ọ là loài v t”ậ 55. Lao đ ng đã góp ph n c i t o b n năng sinh h c c a con

ườ ườ ở ườ ng i, làm cho con ng i tr  thành con ng ộ   ủ i đúng nghĩa c a nó. Lao đ ng

ế ệ ề ầ ế ủ ế ế ị ự là đi u ki n kiên quy t, c n thi t và ch  y u quy t đ nh s  hình thành và

ủ ể ườ ả ề ươ ọ ẫ ệ ươ phát tri n c a con ng i c  v  ph ng di n sinh h c l n ph ệ ng di n xã

h i. ộ

ườ ệ ẫ ỉ ạ ộ Trong ho t đ ng con ng i không ch  có các quan h  l n nhau trong

ữ ệ ệ ạ ấ ộ ả s n xu t, mà còn có hàng lo t các quan h  xã h i khác. Nh ng quan h  đó

ể ệ ữ ể ạ ộ ngày càng phát tri n phong phú, đa d ng, th  hi n nh ng tác đ ng qua l ạ   i

ữ ọ ớ gi a h  v i nhau.

ườ ủ ị ử ủ ả ẩ ả b. Con ng i là s n ph m c a l ch s  và c a chính b n thân con

ng iườ

ồ ạ ữ ề ể ệ ắ ớ ế Con luôn t n t i và phát tri n g n v i nh ng đi u ki n kinh t ộ    ­ xã h i

ấ ị ử ủ ấ ả ộ nh t đ nh, chính ị  lao đ ng s n xu t và làm ra l ch s  c a chính mình, làm cho

ữ ườ ồ ạ ư ầ ư ằ ườ ọ ở h  tr  thành nh ng con ng i nh  đang t n t i. C n l u ý r ng con ng i là

ủ ả ủ ị ử ẩ ườ ư ườ ả s n ph m c a l ch s  và c a b n thân con ng i, nh ng con ng ớ   i, khác v i

ụ ộ ể ị ử ậ ổ ườ con v t, không th  đ ng đ  l ch s  làm mình thay đ i, mà con ng i còn là

ủ ể ủ ị ử ch  th  c a l ch s .

ườ ừ ủ ể ủ ị ử ừ ủ ị ẩ ả c. Con ng i v a là ch  th  c a l ch s , v a là s n ph m c a l ch

ậ

54 Xem: C.Mác và Ph.Ăngghen (2000). Toàn t p, t.42. Sđd.

tr. 135, 137.

ậ

55 C.Mác và Ph.Ăngghen (1994), Toàn t p, t. 20, Sđd.

tr.673.

sử

150

ườ ừ ủ ị ử ự ả ử ị Con ng ẩ i v a là s n ph m c a l ch s  t ộ    nhiên và l ch s  xã h i,

ờ ạ ư ủ ể ủ ị ử ở ạ ộ ồ nh ng đ ng th i, l ộ   i là ch  th  c a l ch s  b i lao đ ng và sáng t o là thu c

ộ ố ườ ườ ậ ề ộ ị tính xã h i t ủ i cao c a con ng i. Con ng ử ủ   i và đ ng v t đ u có l ch s  c a

ử ư ườ ử ộ ớ ị ậ ị ị mình, nh ng l ch s  con ng ử ủ ộ   i khác v i l ch s  đ ng v t. L ch s  c a đ ng

ầ ủ ố ủ ử ự ể ầ ồ ị ậ v t “là l ch s  ngu n g c c a chúng và s  phát tri n d n d n c a chúng cho

ử ấ ủ ư ệ ả ạ ị ế đ n tr ng thái hi n nay c a chúng. Nh ng l ch s   y không ph i do chúng

ự ừ ự ệ ị ử ấ   làm ra, và trong ch ng m c mà chúng có tham d  vào vi c làm ra l ch s   y,

ề ế ễ ề ả ố thì đi u đó di n ra mà chúng không h  bi ủ   t và không ph i do ý mu n c a

chúng.

ở Con ng ườ ồ ạ i t n t ể i và phát tri n luôn luôn ộ ệ ố  trong m t h  th ng môi

ườ ộ ề ệ ự ị ả ề tr ng xác đ nh. Đó là toàn b  đi u ki n t ệ   ộ  nhiên và xã h i, c  đi u ki n

ờ ố ệ ự ấ ẫ ế ế ế ặ ầ ủ   ậ v t ch t l n tinh th n, có quan h  tr c ti p ho c gián ti p đ n đ i s ng c a

ườ ệ ề ầ ộ ế ấ ế con ng ữ i và xã h i. Đó là nh ng đi u ki n c n thi t y u, không th t, t ể

ố ớ ự ồ ạ ế ể ủ ườ thi u đ i v i s  t n t i và phát tri n c a con ng i.

ả ườ ổ ệ ấ d. B n ch t con ng ộ i là t ng hòa các quan h  xã h i

ạ ộ ạ ộ ở ệ ị ữ ử ề Trong sinh ho t xã h i, khi ho t đ ng ấ    nh ng đi u ki n l ch s  nh t

ườ ể ồ ạ ệ ớ ị đ nh con ng i có quan h  v i nhau đ  t n t ể i và phát tri n. “Trong tính

ự ủ ấ ủ ệ ườ ệ ổ ả hi n th c c a nó, b n ch t c a con ng i là t ng hòa các quan h  xã h i” ộ 56.

ả ườ ượ ể ệ ở ữ ấ ủ B n ch t c a con ng i luôn đ c hình thành và th  hi n nh ng con

ườ ử ụ ể ụ ể ệ ị ự ữ ệ ng ề i hi n th c, c  th  trong nh ng đi u ki n l ch s  c  th . Các quan h ệ

ấ ủ ộ ạ ườ ư ả ả xã h i t o nên b n ch t c a con ng ự ế ợ   i, nh ng không ph i là s  k t h p

ả ặ ơ ổ ộ ạ ớ gi n đ n ho c là t ng c ng chúng l ỗ   ự ổ i v i nhau mà là s  t ng hòa chúng; m i

ệ ộ ộ ị ạ quan h  xã h i có v  trí, vai trò khác nhau, có tác đ ng qua l ờ   i, không tách r i

ứ ệ ề ệ ộ ạ nhau. Các quan h  xã h i có nhi u lo i: Quan h  quá kh , quan h  hi n t ệ ệ ạ   i,

ệ ự ệ ậ ệ ế ế ấ ấ ầ quan h  v t ch t, quan h  tinh th n, quan h  tr c ti p, gián ti p, t t nhiên

ệ ượ ặ ặ ấ ẫ ệ ế ệ ả ho c ng u nhiên, b n ch t ho c hi n t ng, quan h  kinh t , quan h  phi

ế ấ ả ề ệ ầ ả kinh t ấ   , v.v.. T t c  các quan h  đó đ u góp ph n hình thành lên b n ch t

ườ ề ệ ặ ớ ộ ủ c a con ng ặ   ổ i. Các quan h  xã h i thay đ i thì ít ho c nhi u, s m ho c

ả ấ ộ ườ ẽ ổ mu n, b n ch t con ng i cũng s  thay đ i theo.

ộ ụ ể ệ ị ườ ớ Trong các quan h  xã h i c  th , xác đ nh, con ng ể ộ   i m i có th  b c

ự ự ủ ữ ệ ả ấ ộ ộ ượ l  đ c b n ch t th c s  c a mình, và cũng trong nh ng quan h  xã h i đó

ậ

56 C.Mác và Ph.Ăngghen (1995), Toàn t p, t. 3. Sdd.

tr.11.

ả ấ ườ ủ ườ ớ ượ ể ệ thì b n ch t ng i c a con ng i m i đ ộ   c phát tri n. Các quan h  xã h i

151

ế ị ố ươ khi đã hình thành thì có vai trò chi ph i và quy t đ nh các ph ệ ng di n khác

ờ ố ườ ế ườ ầ ủ c a đ i s ng con ng i khi n cho con ng ộ   i không còn thu n túy là m t

ộ ộ ậ ậ ộ ườ ậ ẩ ộ đ ng v t mà là m t đ ng v t xã h i. Con ng i “b m sinh đã là sinh v t có

ự ự ề ể ề ể ậ ạ ộ   tính xã h i”ộ 57. Khía c nh th c th  sinh v t là ti n đ  trên đó th c th  xã h i

ể ố ồ ạ t n t i, phát tri n và chi ph i.

ệ ượ ườ ề ả ườ 2. Hi n t ng tha hóa con ng ấ i và v n đ  gi i phóng con ng i

ấ ủ ệ ượ ự ườ a.  Th c ch t c a hi n t ng tha hóa con ng ủ   ộ i là lao đ ng c a

ườ ị con ng i b  tha hóa

ấ ủ ự ị ộ   ộ Theo C. Mác, th c ch t c a lao đ ng b  tha hóa là quá trình lao đ ng

ủ ả ẩ ộ ừ ỗ ể ụ ụ ườ ể ể và s n ph m c a lao đ ng t ch  đ  ph c v  con ng i, đ  phát tri n con

ườ ị ế ự ượ ố ậ ố ị ị ng i đã b  bi n thành l c l ng đ i l p, nô d ch và th ng tr  con ng ườ   i.

ệ ượ ườ Nguyên nhân gây nên hi n t ng tha hóa con ng i là ch  đ  t ế ộ ư ữ    h u

ấ ấ ẩ ề ư ệ ả v  t ư  li u s n xu t. Nh ng tha hoá con ng ườ ượ i đ c đ y lên cao nh t trong

ộ ư ả ế ộ ự ủ xã h i t ộ ề ệ   ạ  b n ch  nghĩa. Ch  đ  đó đã t o ra s  phân hóa xã h i v  vi c

ữ ư ế ư ệ ế ạ ả ấ ố ườ chi m h u t nhân t li u s n xu t khi n đ i đa s  ng ộ i lao đ ng tr ở

ộ ố ả ở ư ả ế ộ thành vô s n, m t s  ít tr  thành t ữ  s n, chi m h u toàn b  các t ư ệ ả    li u s n

ấ ủ ữ ậ ộ ườ ả ả ộ xu t c a xã h i. Vì v y nh ng ng i vô s n bu c ph i làm thuê cho các nhà

ư ả ộ ự ộ ư ả t ả ể  s n, ph i đ  các nhà t s n bóc l ắ ầ   t mình và s  tha hóa lao đ ng b t đ u

ế ộ ộ ị ừ t ự    đó. Lao đ ng b  tha hóa là n i dung chính y u, là nguyên nhân, là th c

ấ ủ ự ủ ườ ch t c a s  tha hóa c a con ng i.

ườ ị ườ ị ấ ộ Con ng i b  tha hóa là con ng ứ   i b  đánh m t mình trong lao đ ng, t c

ạ ộ ấ ủ ả ặ ườ ộ ư trong ho t đ ng đ c tr ng, b n ch t c a con ng ạ ộ   i. Lao đ ng là ho t đ ng

ạ ủ ườ ặ ỉ ở ườ ứ ề sáng t o c a con ng ư i, là đ c tr ng ch  có con ng i ch  không h  có ở

ậ ườ ạ ộ ư ạ ở ̣ ̣ ̣ ̣ con v t, là hoat đông ng i, nh ng khi ho t đ ng nó l i tr  thành hoat đông

ị ưỡ ậ ộ ứ ề ệ ộ ở ộ ị ủ c a con v t. Lao đ ng b  c ng b c, b  ép bu c b i đi u ki n xã h i. Con

ườ ả ể ả ể ể ạ ộ ng ẩ   i lao đ ng không ph i đ  sáng t o, không ph i đ  phát tri n các ph m

ườ ự ồ ạ ủ ể ả ể ề ả ọ ỉ ấ ch t ng i mà ch  là đ  đ m b o s  t n t i c a th  xác h . Đi u đó có

ự ứ ủ ệ ậ ằ ọ ọ ố nghĩa r ng h  đang th c hi n ch c năng c a con v t. Khi h  ăn u ng, sinh

ọ ạ ẻ ườ ọ ượ ự ấ con đ  cái thì h  l i là con ng i vì h  đ c t do. Tính ch t trái ng ượ   c

ủ ự ư ậ ứ ủ ể ầ ệ trong ch c năng nh  v y là bi u hi n đ u tiên c a s  tha hóa c a con ng ườ   i.

ộ ườ ủ ể ̣ ̣ Trong hoat đông lao đ ng, con ng i là ch  th  trong quan hê v i t ̣ ớ ư

ậ

ố

ộ

ị

57 C.Mác và Ph.Ăngghen (1995), Toàn t p, t. 2.

Nxb. Chính tr  qu c gia, Hà N i. tr.200.

ệ ả ế ộ ư ữ ư ả ề ư ệ ả ấ ấ ư li u s n xu t. Nh ng vì trong ch  đ  t h u t b n v  t li u s n xu t thì

152

ườ ụ ả ộ ộ ư ệ ả ư ệ ả ấ ấ ng i lao đ ng ph i ph  thu c vào các t li u s n xu t. T  li u s n xu t là

ườ ạ ả ẩ ộ do con ng ư ậ i t o ra. Nh  v y, con ng ườ ị ệ i b  l thu c vào chính s n ph m do

ể ặ ạ ư ệ ạ ườ chính mình t o ra. M t khác, đ  có t li u sinh ho t, ng ộ   ộ i lao đ ng bu c

ủ ư ả ẩ ả ả ộ ở ph i lao đ ng cho các ch  t ủ ọ  b n, s n ph m c a h  làm ra tr  nên xa l ạ ớ    v i

ượ ộ ọ ắ ọ ệ ủ ở ữ ộ ơ ọ h  và đ ể c ch  s  h u dùng đ  trói bu c h , b t h  l ề  thu c nhi u h n vào

ủ ở ữ ậ ẩ ộ ộ ị ả   ch  s  h u và vào các v t ph m lao đ ng. Lao đ ng b  tha hóa đã làm đ o

ộ ủ ệ ườ ộ ở ộ l n quan h  xã h i c a ng ồ ậ i lao đ ng. Các đ  v t đã tr  thành xa l ạ ở  , tr

ụ ố ộ ị ườ ̣ ữ ườ thành công c  th ng tr , trói bu c con ng i. Quan hê gi a ng ộ   i lao đ ng

ủ ở ữ ư ệ ả ị ả ộ ả ấ ớ v i ch  s  h u t ̣   li u s n xu t cũng b  đ o l n. Đúng ra đó ph i là quan hê

ườ ớ ườ ự ế ư ự ệ ữ gi a ng i v i ng i, nh ng trong th c t nó l ạ ượ i đ c th c hi n thông qua

ườ ố ề ạ ộ ườ ẩ ố ậ s  v t ph m do ng i lao đ ng t o ra và s  ti n công mà ng ộ   i lao đ ng

ượ ̣ ữ ả ườ ườ ế ằ ị đ c tr . Quan hê gi a ng i và ng ệ ữ   i đã b  thay th  b ng quan h  gi a

ườ ủ ứ ể ậ ng ệ i và v t. Đó là bi u hi n th  hai c a tha hóa.

ố ả ệ ầ ạ ệ   ọ Trong b i c nh cách m ng khoa h c ­ công ngh  và toàn c u hóa hi n

ể ệ ậ ủ ự ạ ộ nay, khía c nh này c a s  tha hóa lao đ ng ngày càng th  hi n t p trung và

ự ự ệ ế ạ ộ rõ nét khi n cho s  phân c c giàu nghèo trong xã h i hi n đ i ngày càng dãn

ề ỷ ệ ể ủ ớ ự ạ ậ ọ ộ r ng theo chi u t l thu n v i s  phát tri n c a cách m ng khoa h c ­ công

ệ ầ ngh  và toàn c u hóa.

ễ ả ỏ ộ ể ộ b.  Vĩnh vi n gi i phóng toàn th  xã h i kh i ách bóc l t, ách áp

b cứ

ữ ộ ả ố Đây là m t trong nh ng t ư ưở  t ể   ủ ng căn b n, c t lõi c a các nhà kinh đi n

ủ ề ườ ả ủ c a ch  nghĩa Mác ­ Lênin v  con ng i. Gi i phóng con ng ườ ượ i đ c các

ể ể ề ậ ộ ề nhà kinh đi n tri n khai trong nhi u n i dung lý lu n và trên nhi u ph ươ   ng

ế ộ ở ữ ư ế ể ệ ấ ấ di n khác nhau. Đ u tranh giai c p đ  thay th  ch  đ  s  h u t nhân t ư

ề ư ệ ủ ấ ả ươ ứ ả ấ ư ả ả b n ch  nghĩa v  t li u s n xu t và ph ng th c s n xu t t b n ch ủ

ể ả ườ ề ươ ệ ộ nghĩa, đ  gi i phóng con ng i v  ph ị ng di n chính tr  là n i dung quan

ụ ự ủ ắ ầ ọ ườ ủ ộ tr ng hàng đ u. Kh c ph c s  tha hóa c a con ng ủ   i và c a lao đ ng c a

ự ự ủ ứ ế ạ ở ộ ườ ọ h , bi n lao đ ng sáng t o tr  thành ch c năng th c s  c a con ng ộ   i là n i

dung có ý nghĩa then ch t.ố

ư ưở ề ả ườ ế ọ T  t ng v  gi i phóng con ng i trong tri t h c Mác ­ Lênin hoàn

ớ ả ườ ủ ế ọ toàn khác v i các t ư ưở  t ng gi i phóng con ng i c a các h c thuy t khác đã

ồ ạ ử ệ ị ả ườ và đang t n t i trong l ch s . Tôn giáo quan ni m gi i phóng con ng i là s ự

ả ộ ố ỏ ể ờ ể ạ ỏ ộ ổ ế gi i thoát kh i cu c s ng t m, kh i b  kh  cu c đ i đ  lên cõi Ni t bàn

153

ặ ườ ở ế ế ế ọ ậ ho c lên Thiên đ ng ộ ố ọ  ki p sau. M t s  h c thuy t tri t h c duy v t cũng

ả ườ ằ ươ ệ ề đã đ  xu t t ấ ư ưở  t ng gi i phóng con ng ộ i b ng m t vài ph ng ti n nào đó

ờ ố ứ ế ậ ấ ạ ộ ị ệ   trong đ i s ng xã h i: Pháp lu t, đ o đ c, chính tr . Tính ch t phi n di n,

ứ ề ẹ ậ ườ ề ệ ộ ạ h n h p, siêu hình trong nh n th c v  con ng i, v  các quan h  xã h i và

ế ề ề ệ ị ữ ữ ế ể ạ ử do nh ng h n ch  v  đi u ki n l ch s  đã khi n cho nh ng quan đi m đó sa

ườ ậ vào l p tr ng duy tâm, siêu hình.

ể ự ự ủ ỗ ườ ề ệ ự c.  S  phát tri n t do c a m i ng i là đi u ki n cho s phát

ể ự ủ ấ ả ọ tri n t do c a t t c  m i ng ườ i

ế ộ ữ ư ế ư ủ ̉ Khi ch  đ  chi m h u t nhân t ộ   ị ủ  ban ch  nghĩa b  th  tiêu, lao đ ng

ị ự ộ ̉ không còn b  tha hóa, con ng ườ ượ i đ c giai phóng, khi đó xã h i là s  liên

ệ ủ ể ự ườ hi p c a các cá nhân, con ng ườ ắ ầ ượ i b t đ u đ c phát tri n t do. Con ng i là

ữ ấ ấ ớ ộ ộ ự ố s  th ng nh t gi a cá nhân và xã h i, cá nhân v i giai c p, dân t c và nhân

ấ ủ ạ ả ườ ổ ộ ̣ lo i, b n ch t c a con ng i là t ng hòa các quan hê xã h i.

ể ự ậ ủ ỗ ườ ấ ế ệ ự Do v y, s  phát tri n t do c a m i ng ề t y u là đi u ki n cho s i t ự

ể ự ủ ọ ườ ự ề phát tri n t do c a m i ng i. Dĩ nhiên, đi u đó cũng có nghĩa là s  phát

ể ự ủ ọ ườ ự ủ ự ề ề ể tri n t do c a m i ng ộ i, s  phát tri n c a xã h i là ti n đ  cho s  phát

ể ủ ể ự ự ỗ ủ ỗ ườ tri n c a m i cá nhân trong đó. S  phát tri n t do c a m i ng ỉ i ch  có th ể

ườ ỏ ự ỏ ự ị ạ ượ đ t đ c khi con ng i thoát kh i s  tha hóa, thoát kh i s  nô d ch do ch ế

ư ệ ấ ị ủ ả ệ ể ự ệ ộ ư ữ đ  t h u các t li u s n xu t b  th  tiêu tri t đ , khi s  khác bi ữ   t gi a

ữ ộ ộ ị thành th  và nông thôn, gi a lao đ ng trí óc và lao đ ng chân tay không còn,

ườ ộ ở ự ộ ộ ị khi con ng i không còn b  trói bu c b i s  phân công lao đ ng xã h i.

ủ ầ ộ ệ 3. Quan h  cá nhân và xã h i; vai trò c a qu n chúng nhân dân và

ụ lãnh t ử ị  trong l ch s .

ệ ữ ộ a. Quan h  gi a cá nhân và xã h i

ườ ụ ể ạ ộ ệ ­ Khái ni m cá nhân :  chính là con ng i c  th  đang ho t đ ng trong

ấ ớ ể ệ ộ ộ ị ơ m t xã h i xác đ nh th  hi n tính đ n nh t v i tính cách là cá th  v  ph ể ề ươ   ng

ề ươ ệ ọ ớ ệ ộ di n sinh h c, v i tính cách là nhân cách v  ph ng di n xã h i.

ệ ớ ườ ổ ế ề ả ể ỉ Khác v i khái ni m con ng ấ   i dùng đ  ch  tính ph  bi n v  b n ch t

ườ ệ ấ ạ ặ ỗ ng i trong m i cá nhân, khái ni m cá nhân nh n m nh tính đ c thù riêng

ệ ủ ể ề ỗ ươ ệ ộ ộ ỉ bi t c a m i cá th  v  ph ể ừ   ng di n xã h i. Cá nhân là m t ch nh th  v a

ấ ệ ệ ạ ừ ơ mang tính đ n nh t, cá bi t, riêng bi ờ ố   ổ ế i v a có tính ph  bi n, có đ i s ng t l

ệ ầ ợ ư ọ riêng, có nguy n v ng, nhu c u và l i ích riêng. Nh ng cá nhân cũng bao

ứ ự ổ ế ữ ệ ậ ộ ứ   hàm tính chung, ph  bi n, ch a đ ng các quan h  xã h i và nh ng nh n th c

154

ự ệ ệ ộ ộ   ứ chung giúp cho vi c th c hi n các ch c năng xã h i và cá nhân trong cu c

ụ ể ủ ờ ố ủ ọ ấ ị ử ờ ủ ọ đ i c a h  và mang tính ch t l ch s  ­ c  th  c a đ i s ng c a h . Do đó, cá

ờ ế ố ấ ả ộ ư ặ ộ nhân bao gi cũng mang b n ch t xã h i, y u t ả    xã h i là đ c tr ng căn b n

ạ ộ ả ố ể ạ đ  t o nên cá nhân do cá nhân luôn ph i s ng và ho t đ ng trong các nhóm

ậ ồ ộ ộ ị ử khác nhau, các c ng đ ng và các t p đoàn xã h i có tính l ch s .

ộ ố ệ ­ Khái ni m xã h i ạ ộ : Xã h i do các cá nhân t o nên. Các cá nhân s ng và

ạ ộ ậ ộ ộ ồ ho t đ ng trong các nhóm, c ng đ ng và t p đoàn xã h i khác nhau, mang

ử ấ ị ị tính l ch s  nh t đ nh.

ộ ờ ộ Cá nhân và xã h i không tách r i nhau. Xã h i do các cá nhân c  th ụ ể

ầ ử ủ ạ ộ ộ ố ộ ỗ ợ h p thành, m i cá nhân là m t ph n t c a xã h i s ng và ho t đ ng trong

ộ xã h i đó.

ệ ộ ấ ế ệ ồ ạ ề ề ề Quan h  cá nhân – xã h i là t t y u, là ti n đ  và đi u ki n t n t i và

ủ ả ệ ấ ươ ụ ể ẫ ộ ộ   phát tri n c a c  cá nhân l n xã h i. Đ ng nhiên, quan h   y ph  thu c

ử ụ ể ủ ừ ệ ị ể ề ộ ộ vào đi u ki n l ch s  c  th , vào trình đ  phát tri n xã h i và c a t ng cá

ặ ệ ấ ủ ụ ộ ộ nhân, đ c bi ả t là ph  thu c vào b n ch t c a xã h i.

ệ ộ ộ Quan h  cá nhân ­ xã h i là khác nhau trong xã h i có phân chia giai

ự ố ữ ấ ấ ẫ ộ ấ c p và xã h i không phân chia giai c p. S  th ng nh t và mâu thu n gi a cá

ạ ị ụ ừ ạ ộ ộ ộ ị ử nhân và xã h i là m t ph m trù l ch s , ph  thu c vào t ng giai đo n l ch s ử

khác nhau.

ể ệ ở ộ ự ố ấ ộ S  th ng nh t cá nhân – xã h i còn th  hi n ộ  m t góc đ  khác trong

ườ ấ ườ ệ ạ ườ ệ quan h  con ng i giai c p và con ng i nhân lo i. Quan h  con ng i giai

ườ ỉ ồ ạ ấ ộ ấ c p và con ng ạ i nhân lo i ch  t n t i trong xã h i có phân chia giai c p, do

ử ỗ ị ườ ấ ộ ậ v y nó có tính l ch s . M i con ng ề   i cá nhân trong xã h i có giai c p đ u

ủ ấ ầ ấ ớ ộ ộ   mang tính giai c p do nó luôn là thành viên c a m t giai c p, t ng l p xã h i

ạ ộ ệ ộ ị ố xác đ nh. Các quan h  xã h i mà nó s ng và ho t đ ng trong đó luôn có quan

ế ị ệ ấ ố ệ h  giai c p và các quan h  đó luôn đóng vai trò quy t đ nh, chi ph i các hành

ạ ộ ủ ặ ệ ị ợ ạ ộ ự ệ vi và ho t đ ng c a nó, đ c bi t, quy đ nh l i ích và ho t đ ng th c hi n các

ề ề ấ ấ ặ ỗ ộ ợ l i ích  y. M t khác, m i cá nhân, dù thu c v  giai c p nào cũng đ u mang

ạ ạ ồ ộ ườ ổ ế ộ ấ tính nhân lo i. Nhân lo i là c ng đ ng ng i ph  bi n r ng rãi nh t, đ ượ   c

ạ ượ ử ề ạ ố ị hình thành trong su t chi u dài l ch s  nhân lo i. Tính nhân lo i đ c th ể

ữ ệ ạ ắ ẩ ị ự   hi n trong các giá tr  chung toàn nhân lo i, trong nh ng quy t c, chu n m c

ề ả ệ ấ ợ ừ ả ấ ườ ủ chung xu t hi n trên n n t ng l i ích chung, t b n ch t ng i c a các cá

ạ ạ ộ ồ nhân t o nên c ng đ ng nhân lo i.

155

ạ ấ ỗ ườ ừ ố Tính giai c p và tính nhân lo i trong m i con ng ấ ừ   i v a th ng nh t v a

ệ ạ ằ ẫ ậ khác bi ề ả   t, th m chí mâu thu n nhau. Tính nhân lo i là vĩnh h ng, là n n t ng

ộ ố ở ọ ườ ệ ố ị ấ ủ c a cu c s ng m i con ng i, dù khác bi ộ   t màu da, qu c t ch, giai c p, t c

ườ ớ ộ ổ ấ ọ ng i, hay gi ỉ i, đ  tu i, h c v n, v.v… Ch  có khi nào không còn t n t ồ ạ   i

ư ấ ạ ạ ớ ở ỗ ạ ị nhân lo i thì khi đó tính nhân lo i m i m t đi. Nh ng, m i giai đo n l ch

ấ ấ ử s  khác nhau l ạ ồ ạ i t n t ệ ủ   i các giai c p khác nhau. Các giai c p và quan h  c a

ổ ườ ề ệ ế ộ ị ế chúng bi n đ i th ng xuyên do các đi u ki n kinh t , chính tr , xã h i luôn

thay đ i. ổ

ủ ầ ụ ị ử b. Vai trò c a qu n chúng nhân dân và lãnh t trong l ch s

ữ ậ ợ ầ u n chúng nhân dân ­  Khái ni m qệ ả   ỉ ậ   là thu t ng  ch  t p h p đông đ o

ữ ườ ạ ộ ờ ộ ị nh ng con ng i ho t đ ng trong m t không gian và th i gian xác đ nh, bao

ạ ộ ề ấ ầ ầ ộ ớ ồ g m nhi u thành ph n, t ng l p xã h i và giai c p đang ho t đ ng trong

ộ ị ộ m t xã h i xác đ nh.

ữ ệ ấ ệ ­ Khái ni m vĩ nhân: Là nh ng cá nhân ki ự   t xu t trong các lĩnh v c

ế ệ ớ ệ ậ ầ ọ ị chính tr , kinh t , khoa h c, ngh  thu t. trong mói quan h  v i qu n chúng

ụ ữ ệ ạ ấ nhân dân, lãnh t là nh ng cá nhân ki ủ   t xu t do phong trào cách m ng c a

ầ ạ qu n chúng nhân dân t o nên.

ủ ủ ể ậ ả Các nhà kinh đi n c a ch  nghĩa Mác ­ Lênin đã lu n gi ậ   i và lu n

ệ ữ ứ ủ ắ ộ ố ụ ch ng m t cách đúng đ n m i quan h  gi a vai trò c a lãnh t ủ    và vai trò c a

ự ầ ầ ộ ể qu n chúng nhân dân trong s  phát tri n xã h i. Qu n chúng nhân dân là ch ủ

ủ ị ử ự ể ể ạ ộ ủ   th  sáng t o chân chính, là đ ng l c phát tri n c a l ch s . Vai trò đó c a

ầ ượ ể ệ ở ộ qu n chúng nhân dân đ c th  hi n các n i dung sau đây:

ế ố ủ ự ượ ế ị ả ả ấ ầ

­ Y u t

căn b n và quy t đ nh c a l c l ng s n xu t là qu n chúng

ế ố ộ ấ ấ ộ nhân dân lao đ ng. Đó là y u t ạ  đ ng nh t, cách m ng nh t trong l c l ự ượ   ng

ấ ươ ứ ả ấ ậ ể ẩ ộ ả s n xu t, làm cho ph ng th c s n xu t v n đ ng và phát tri n, thúc đ y xã

ự ượ ơ ả ủ ấ ể ộ h i phát tri n. Đó là l c l ộ ủ   ộ ả ng c  b n c a xã h i s n xu t ra toàn b  c a

ự ồ ạ ơ ở ề ấ ậ ộ ề ả ậ c i v t ch t, là ti n đ  và c  s  cho s  t n t ể ủ   i, v n đ ng và phát tri n c a

ờ ỳ ị ộ ọ ọ ử m i xã h i, trong m i th i k  l ch s .

ư ở ạ ọ ộ ộ ạ

­ Trong m i cu c cách m ng xã h i cũng nh

ế    các giai đo n bi n

ự ượ ủ ầ ộ ủ ế ơ ả ộ đ ng c a xã h i, qu n chúng nhân dân luôn là l c l ng ch  y u, c  b n và

ế ị ắ ọ ợ ủ ữ ể ạ ộ quy t đ nh m i th ng l ế   i c a các cu c cách m ng và nh ng chuy n bi n

ờ ố ự ủ ệ ạ ầ ộ ủ c a đ i s ng xã h i. Cách m ng là s  nghi p c a qu n chúng nhân dân.

ủ ể ế ọ ắ ầ ừ ự ể ủ Theo quan đi m c a tri t h c Mác ­ Lênin, b t đ u t s  phát tri n c a các

156

ấ ị ế ể ạ ấ ả ộ ự ượ l c l ẫ   ng s n xu t, đ n m t giai đo n phát tri n nh t đ nh nó mâu thu n

ệ ả ệ ấ ạ ấ ộ ộ ớ v i các quan h  s n xu t, làm xu t hi n các cu c cách m ng xã h i. Nh ư

ắ ầ ừ ủ ạ ọ ộ ạ ộ ậ v y, nguyên nhân c a m i cu c cách m ng là b t đ u t ả    ho t đ ng s n

ọ ự ự ấ ậ ấ ủ ầ xu t v t ch t c a qu n chúng nhân dân. H  th c s  là ch  th , l c l ủ ể ự ượ   ng

ự ơ ả ủ ủ ố ả ộ ọ ế căn b n và ch  ch t, là đ ng l c c  b n c a m i quá trình kinh t ị   , chính tr ,

ủ ạ ọ ộ ọ ộ ộ ệ văn hóa, xã h i, khoa h c và công ngh , và c a m i cu c cách m ng xã h i.

ờ ố ầ ộ ị ầ ­ Toàn b  các giá tr  văn hóa, tinh th n và đ i s ng tinh th n nói chung

ế ủ ự ữ ạ ạ ầ ầ   ề đ u do qu n chúng nhân dân sáng t o ra. Nh ng sáng t o tr c ti p c a qu n

ồ ự ự ề ệ ề ề chúng nhân dân trong lĩnh v c này là đi u ki n, ti n đ , là ngu n l c thúc

ể ủ ạ ộ ạ ủ   ầ ẩ ự đ y s  phát tri n c a văn hóa, tinh th n. Ho t đ ng phong phú, đa d ng c a

ự ứ ễ ậ ả ạ ầ ồ qu n chúng nhân dân trong th c ti n là ngu n m ch c m h ng vô t n, là

ấ ệ ờ ạ ệ ấ ậ ồ ọ ch t li u không bao gi c n ki t, là ngu n tài nguyên b t t n cho m i sáng

ầ ầ ườ ạ ọ ư ữ ạ t o tinh th n. Qu n chúng nhân dân cũng là ng i g n l c, l u gi ề   , truy n

ổ ế ầ ượ ị bá và ph  bi n các giá tr  tinh th n làm cho nó đ ọ ọ c ch n l c, đ ượ ả ồ   c b o t n

vĩnh vi n.ễ

ụ ệ ứ ấ ả ắ ậ ượ Lãnh t hay cá nhân ki t xu t ph i nh n th c đúng đ n đ c các quy

ể ậ ộ ế ế ắ ủ ờ ố lu t khách quan c a đ i s ng xã h i, hi u bi ể   t sâu s c các xu th  phát tri n

ờ ạ ủ ủ ế ả ạ ộ ố ủ c a qu c gia dân t c, c a th i đ i và c a phong trào; ph i có k  ho ch,

ươ ế ượ ệ ạ ộ ầ ch ng trình, bi n pháp và chi n l c ho t đ ng cho phong trào qu n chúng

ệ ề ả ả ớ ợ ị ử ụ ể   nhân dân và cho b n thân phù h p v i đi u ki n và hoàn c nh l ch s  c  th ;

ụ ụ ượ ế ả ầ ờ ồ đ ng th i lãnh t cũng ph i thuy t ph c đ ố   c qu n chúng nhân dân, th ng

ủ ọ ậ ấ ộ ợ nh t ý chí và hành đ ng c a h , t p h p và t ổ ứ ự ượ  ch c l c l ệ   ể ự ng đ  th c hi n

ế ạ ươ ế ượ thành công các k  ho ch, ch ng trình, chi n l ụ c và các m c tiêu đã đ ượ   c

ị xác đ nh.

ạ ộ ủ ụ ự ể ặ ẩ Ho t đ ng c a lãnh t ể ủ    có th  thúc đ y ho c kìm hãm s  phát tri n c a

ầ ừ ự ể ẩ ặ phong trào qu n chúng nhân dân, t đó có th  thúc đ y ho c kìm hãm s  phát

ạ ộ ủ ể ộ ụ ẽ ẩ ự ế ể ộ tri n xã h i. Ho t đ ng c a lãnh t s  thúc đ y s  phát tri n xã h i, n u h ọ

ủ ự ể ậ ộ ộ hành đ ng theo các quy lu t khách quan c a s  phát tri n xã h i, và ng ượ   c

ặ ạ ự ậ ự ữ ể ộ ộ ạ ẽ l i, s  kìm hãm s  phát tri n xã h i ho c t o nên nh ng s  v n đ ng quanh

ứ ạ ộ ụ co, ph c t p cho xã h i. Lãnh t ớ  cũng có vai trò to l n đ i v i s  t n t ố ớ ự ồ ạ   i,

ạ ộ ủ ổ ữ ứ ầ ọ ho t đ ng c a các t ch c qu n chúng nhân dân mà h  là nh ng ng ườ ổ  i t

ứ ề ậ ặ ụ ắ ờ ạ ị ữ ớ ch c ho c sáng l p và đi u hành. Các lãnh t g n v i nh ng th i đ i l ch s ử

157

ụ ể ọ ỉ ấ ị ữ ể ậ nh t đ nh và nh ng phong trào c  th , do v y, h  ch  có th  hoàn thành đ ượ   c

ờ ạ ụ ủ ữ ệ nh ng nhi m v  c a th i đ i và phong trào đó mà thôi.

ụ ớ ệ ố ầ ệ ữ Quan h  gi a lãnh t ấ    v i qu n chúng nhân dân là quan h  th ng nh t,

ể ệ ứ ệ ộ bi n ch ng th  hi n trên các n i dung sau đây:

ụ ợ ủ ầ ụ ố

­ M c đích và l

i ích c a qu n chúng nhân dân và lãnh t ấ    là th ng nh t.

ạ ủ ế ị ự ể ả ố Đó là đi m then ch t và căn b n quy t đ nh s  thành b i c a phong trào và

ủ ấ ụ ợ ủ ệ ề ọ ệ ự s  xu t hi n c a lãnh t ể ể . L i ích c a h  có th  bi u hi n trên nhi u khía

ư ợ ế ầ ắ ố ạ c nh khác nhau, nh ng l ế   i ích luôn là c u n i, liên k t, là m t xích quy t

ự ể ầ ộ ụ ể ế ố ị đ nh, là đ ng l c đ  qu n chúng nhân dân và lãnh t có th  k t thành kh i xã

ấ ề ố ộ ợ ủ ộ h i th ng nh t v  ý chí và hành đ ng. Tuy nhiên, l ậ   ọ i ích c a h  luôn v n

ử ố ả ừ ụ ế ổ ị ị ị ộ ộ đ ng, bi n đ i không ng ng ph  thu c vào đ a v  l ch s , b i c nh khách

ầ ụ ủ ọ ồ ạ quan mà phong trào qu n chúng nhân dân và lãnh t c a h  đang t n t i và

ạ ộ ụ ự ứ ụ ậ ậ ộ ho t đ ng trong đó, ph  thu c vào năng l c nh n th c và v n d ng các quy

ể ự ệ ậ ợ lu t khách quan đ  th c hi n các l i ích đó.

ọ ạ ủ ầ ụ

­ Qu n chúng nhân dân và phong trào c a h  t o nên các lãnh t

và

ữ ề ể ệ ề ụ ệ ấ ề nh ng đi u ki n, ti n đ  khách quan đ  các lãnh t xu t hi n và hoàn thành

ử ặ ụ ệ ọ ị ụ ủ ả ẩ các nhi m v  mà l ch s  đ t ra cho h . Lãnh t ờ ạ    là s n ph m c a th i đ i,

ệ ủ ọ ủ ấ ả ồ ả ự ủ ộ c a c ng đ ng, c a phong trào. S  xu t hi n c a h  và kh  năng gi ế   i quy t

ượ ụ ủ ị ử ẽ ệ ề ậ ặ đ ẩ   ặ c các nhi m v  c a l ch s  nhanh ho c ch m, nhi u ho c ít s  thúc đ y

ể ủ ầ ộ ự ậ s  v n đ ng, phát tri n c a phong trào qu n chúng nhân dân.

ệ ố ứ ữ ấ ầ ố ệ ­ Trong m i quan h  th ng nh t bi n ch ng gi a qu n chúng nhân dân

ụ ế ị ủ ủ ẳ và lãnh t ầ   ị , ch  nghĩa Mác ­ Lênin kh ng đ nh vai trò quy t đ nh c a qu n

ủ ờ ồ ụ ầ chúng nhân dân đ ng th i đánh giá cao vai trò c a lãnh t . Qu n chúng nhân

ự ượ ố ớ ự ể ủ ị ế ị ử dân là l c l ng đóng vai trò quy t đ nh đ i v i s  phát tri n c a l ch s  xã

ự ủ ự ể ộ ụ ườ ẫ ị ộ h i, là đ ng l c c a s  phát tri n đó. Lãnh t là ng ắ i d n d t, đ nh h ướ   ng

ẩ ự ể ẩ cho phong trào, thúc đ y phong trào phát tri n, do đó mà thúc đ y s  phát

ể ủ ị ử ộ tri n c a l ch s  xã h i.

ấ ườ ạ ở ệ ự ề 4. V n đ  con ng ệ i trong s  nghi p cách m ng Vi t Nam

ư ưở ề ồ ườ ể ườ T  t ng H  Chí Minh v  con ng i và phát tri n con ng ự ậ   i là s  v n

ể ề ậ ạ ườ ủ ủ ụ d ng sáng t o và phát tri n lý lu n v  con ng i c a ch  nghĩa Mác ­ Lênin

ả ệ ờ ạ ớ ủ ố ả ư ưở vào hoàn c nh Vi t Nam trong b i c nh m i c a th i đ i. T  t ng đó đã

ề ả ệ ậ ạ ỉ ị và đang là “kim ch  nam”, là n n t ng lý lu n cho vi c ho ch đ nh các ch ủ

ươ ề ườ ể ườ ệ ề tr ng chính sách v  con ng i và phát tri n con ng i, cho vi c đi u hành

158

ờ ố ả ộ ườ ừ ụ ộ và qu n lý đ i s ng xã h i. Con ng ự ủ   ừ i v a là m c tiêu v a là đ ng l c c a

ể ố ế ượ ả ộ ự s  phát tri n, là n i dung c t lõi, là t ư ưở  t ng căn b n trong chi n l c phát

ể ề ệ ợ ớ tri n con ng ườ ủ ướ i c a n c ta hi n nay. Đi u này cũng phù h p v i xu h ướ   ng

ủ ư ưở ộ ủ ế ạ ượ ố ợ chung c a t t ng ti n b  c a nhân lo i, đã đ c Liên H p Qu c chính

ứ ậ ụ ở ầ th c v n d ng quy mô toàn c u.

ườ ừ ự ủ ự ụ ồ ộ ố Con ng ể   i v a là m c tiêu, là ngu n g c, là đ ng l c c a s  phát tri n

ủ ẳ ộ ị ườ ử xã h i. Ch  nghĩa Mác ­ Lênin kh ng đ nh con ng ủ ể ị i là ch  th  l ch s  xã

ể ượ ụ ể ồ ộ h i. Quan đi m đó đã đ c c  th  hóa trong t ư ưở  t ế   ng H  Chí Minh và ti p

ượ ả ả ệ ụ ể ự ệ ổ ụ t c đ ộ c Đ ng C ng s n Vi t Nam c  th  hóa vào s  nghi p đ i m i ớ ở

ệ ệ ể ườ ừ Vi t Nam hi n nay trong quan  đi m xem con ng ụ i v a  là m c tiêu, là

ự ủ ự ể ể ấ ộ ố ồ ộ ạ   ngu n g c, là đ ng l c c a s  phát tri n xã h i. Quan đi m đó nh n m nh

ự ự ủ ườ ủ ể vai trò ch  th  tích c c, t ạ  giác, sáng t o c a con ng ồ   i, xem đó là ngu n

ự ủ ự ệ ể ạ ộ ộ ố g c, đ ng l c c a s  phát tri n xã h i hi n đ i. Phát huy vai trò con ng ườ   i

ự ự ạ ộ ạ chính là phát huy tính tích c c, t giác, sáng t o đó trong quá trình ho t đ ng,

ệ ố ự ủ ư ề ẩ ặ ấ ằ b ng vi c phát huy t i đa các đ c tr ng v  ph m ch t, năng l c c a chính

ữ ụ ế ế ể ế ạ ắ ả ọ h , kh c ph c và gi m thi u nh ng khi m khuy t, h n ch  trên các ph ươ   ng

ủ ệ ườ ự di n khác nhau c a con ng i. Phát huy vai trò con ng ườ ượ i đ ệ   c th c hi n

ạ ộ ạ ộ ạ ộ ứ ẫ ự ễ ậ ậ ả ấ   trong c  ho t đ ng nh n th c l n ho t đ ng th c ti n, ho t đ ng v t ch t

ạ ộ ự ứ ả ậ ầ ư ồ và ho t đ ng tinh th n, bao g m c  năng l c nh n th c, t ộ    duy, hành đ ng

ị ạ ứ ẩ ấ ẫ l n các ph m ch t chính tr  đ o đ c v.v..

ệ ệ ệ ệ Vi c phát huy vai trò con ng ườ ở i Vi ề t Nam trong đi u ki n hi n nay

ượ ỳ ạ ộ ạ ả ấ ả ọ đã đ c Đ ng ta chú tr ng nh n m nh trong các k  đ i h i Đ ng, trong các

ệ ủ ấ ươ ủ ươ văn ki n c a Ban Ch p hành Trung ng, trong các ch  tr ng, chính sách,

ự ề ể ả ế ộ qu n lý và đi u hành s  phát tri n kinh t , xã h i nói chung.

ạ ấ ấ ả ộ  + M t m t ệ ặ , Đ ng ta nh n m nh vi c đ u tranh không khoan nh ượ   ng

ế ề ố ạ ấ ch ng thóai hóa, bi n ch t, suy thóai v  chính tr , t ị ư ưở  t ố   ứ ng đ o đ c, ch ng

ư ậ ấ ự ủ ữ ữ ặ ườ ệ ạ l i nh ng thói h  t t x u, nh ng đ c tính tiêu c c c a con ng i Vi t Nam

ể ủ ở ự ả ườ ộ đang c n tr  s  phát tri n c a chính con ng i và xã h i.

ả ả ệ ế ệ ạ ấ ặ + M t khác ộ , Đ ng C ng s n Vi t Nam cũng nh n m nh đ n vi c xây

ườ ệ ấ ướ ứ ể ầ ệ ự d ng con ng i Vi t Nam đáp  ng yêu c u phát tri n đ t n ớ   c hi n nay v i

ữ ứ nh ng đ c tính sau đây:

ầ ướ ự ườ ộ ậ ấ ộ ­ Có tinh th n yêu n c, t c ộ   ấ ng dân t c, ph n đ u vì đ c l p dân t c

ủ ộ ươ ấ ướ và ch  nghĩa xã h i, có ý chí v ư n lên đ a đ t n ỏ c thoát kh i nghèo nàn,

159

ế ớ ậ ự ệ ấ ế ớ ạ l c h u, đoàn k t v i nhân dân th  gi i trong s  nghi p đ u tranh vì hòa

ộ ậ ủ ế ộ ộ ộ bình, đ c l p dân t c, dân ch  và ti n b  xã h i.

ứ ậ ế ể ấ ấ ợ

­ Có ý th c t p th , đoàn k t, ph n đ u vì l

i ích chung.

ố ố ế ệ ầ ạ ố

­ Có l

ự   i s ng lành m nh, n p s ng văn minh, c n ki m, trung th c,

ỷ ươ ọ ướ ướ ủ ộ ồ nhân nghĩa, tôn tr ng k  c ng phép n c, quy c c a c ng đ ng; có ý

ứ ả ệ ệ ả ườ th c b o v  và c i thi n môi tr ng sinh thái.

ỉ ớ ươ ộ ề ệ ậ

­ Lao đ ng chăm ch  v i l

ạ   ng tâm ngh  nghi p, có kĩ thu t, sáng t o,

ợ ủ ả ể ậ ấ năng su t cao vì l ộ i ích c a b n thân, gia đình, t p th  và xã h i

ườ ọ ậ ể ế ộ

­ Th

ng xuyên h c t p, nâng cao hi u bi t, trình đ  chuyên môn, trình

ả

ả

ị ầ

ấ

ộ

ươ

ứ Văn ki n H i ngh  l n th  5 Ban ch p hành Trung

ng khóa

t Nam (1998).

ộ

ị

ệ ệ ộ 58 Đ ng C ng s n Vi ố VIII. Nxb. Chính tr  qu c gia, Hà N i. tr. 58­59.

ỹ ộ ẩ đ  th m m  và th  l c” ể ự 58.

160