VĂN HÓA - NGHỆ THUẬT
18
TET IN VIETNAMESE LITERATURE - A CASE STUDY OF TET
IN VIETNAMESE PROSE AFTER 1986
Nguyen Thi Ha
Thanh Hoa University of Culture, Sports and Tourism
Email: nguyenthiha@dvtdt.edu.vn
Received:
09/11/2022
Reviewed:
29/11/2022
Revised:
20/12/2022
Accepted:
03/01/2023
Released:
09/01/2023
DOI: https://doi.org/10.55988/2588-1264/104
The cultural imprints of the nation such as the conception of beauty, love, ancestor
worship, communication, dressing, Tet festival... reflected in a large number of literature
works are clear proofs of the inner force of culture in the movement and development of the
country. Accordingly, the strong vitality and unique identity of Vietnamese culture in the
country's literature in particular and the national life in general are affirmed. In which, Tet is
also a topic exploited in the literature. With an approach to intercultural literature, and
topics from medieval literature to modern literature, the article focuses on introducing the
picture of Tet through a multi-dimensional perspective in literature, especially Tet in
Vietnamese prose from 1986 to present.
Keywords: Tet; Vietnamese literature; Vietnamese modern prose after 1986.
1. Giới thiệu
Nghiên cứu văn học từ góc nhìn văn hoá giúp chúng ta soi rọi những giá trị về đời sống
tinh thần của dân tộc qua các thời kì lịch sử. Có thể nói, trong thời kì hội nhập, tiếp cận văn
học từ góc nhìn văn hoá là một hướng tiếp cận giữ gìn và phát triển những giá trị văn hóa
truyền thống Việt Nam trước nguy cơ văn hóa dân tộc ngày càng bị mai một. Trong đó, văn
hoá Tết là một văn hóa biểu trương, tổng hòa các hoạt động văn hóa, thiết chế văn hóa của
người Việt. Nền văn học sau 1986 nằm trong sự vận động, phát triển và đổi mới của toàn xã
hội. Điều kiện lịch sử, xã hội và văn hóa truyền thống đã tạo điều kiện cho tản văn phát
triển vượt trội. Tản văn Việt Nam sau 1986 như được tiếp sức, gia tăng nhanh chóng về số
lượng sáng tác, sự đa dạng đề tài, chủ đề và sự tham gia của đông đảo đội ngũ sáng tác. Nội
dung phản ánh tập trung các vấn đề nóng bỏng của hiện thực đời sống, như: sinh thái, văn
hóa, xã hội, y tế, giáo dục, tình yêu, quê hương, đất nước; nét đẹp văn hóa của dân tộc... đặc
biệt là văn hoá Tết với những giá trị truyền thống, hiện đại, đặc trưng, độc đáo.
VĂN HÓA - NGHỆ THUẬT
19
2. Tổng quan nghiên cứu vấn đề
Việc nghiên cứu về văn hoá trong văn học Tết của văn học Việt Nam đã có rất nhiều
công trình khoa học công phu, giá trị như: “Cảm nhận về văn hoá và văn học trong hành trình
đổi mới” của Nguyễn Duy Bắc [1]; “Văn học và văn hóa, vấn đề và suy nghĩ” Nguyễn Văn
Hạnh [4]... Về tản văn có công trình nghiên cứu “Tản văn hiện đại Việt Nam” của Lê Trà My
[6]. Tuy nhiên, theo khảo sát của chúng tôi, nghiên cứu chuyên sâu về đề tài Tết chỉ có bài
“Phong tục lễ tết cổ truyền của người Việt trong văn học trung đại Việt Nam” của Trần Thị
Kim Thu [9]. Bài viết nghiên cứu về Tết cổ truyền trong văn học trung đại Việt Nam.
Trên cơ sở kế thừa những công trình đi trước, từ thực tế cho thấy, việc đầu tư, nghiên
cứu về Tết trong văn học Việt Nam - trường hợp nghiên cứu về Tết trong tản văn sau 1986 là
một việc làm có ý nghĩa thiết thực cả về khoa học và thực tiễn.
3. Cách tiếp cận và phương pháp nghiên cứu
Để nghiên cứu về văn học từ góc nhìn văn hoá, tác giả bài viết đã sử dụng linh hoạt
nhiều phương pháp nghiên cứu như: (1) Phương pháp nghiên cứu lịch sử - xã hội nhằm tìm ra
các điều kiện lịch sử, văn hóa, xã hội của văn học Việt Nam nói chung và tản văn nói riêng,
với diện mạo và sự vận động của thể tản văn, nội dung lịch sử - xã hội được thể hiện trong tản
văn qua đề tài Tết; (2) Phương pháp nghiên cứu liên ngành (văn hóa học, xã hội học, ngôn
ngữ học) trong việc tìm hiểu văn hóa vùng miền, làm cơ sở phân tích nội dung và nghệ thuật
của các tác phẩm văn học. Ngoài ra, tác giả còn sử dụng các thao tác nghiên cứu hỗ trợ như:
phân tích, tổng hợp, khái quát nhằm chỉ ra diện mạo, đặc điểm của các tác phẩm văn học về
đề tài Tết trong đời sống văn học Việt Nam.
4. Kết quả nghiên cứu
4.1. Tết trong văn học Việt Nam
Xuân về là một phần trong chu trình tuần hoàn vĩnh hằng của thiên nhiên, vũ trụ. Mùa
xuân đồng nghĩa với những biến đổi vi tế của đất trời trong giây phút thiêng liêng chuyển từ
năm cũ sang năm mới. Mùa xuân cũng đồng nghĩa với Tết, với niềm hân hoan của đất trời và
lòng người. Từ thời Lý Trần, vua Trần Thánh Tông đã viết: “Vạn tử thiên hồng không lạn
mạn/ Xuân hoa như hứa vị thùy khai” (Nghìn hồng muôn tía luống những đua tươi/ Không
biết những hoa xuân kia vì ai mà nở). Vạn Hạnh thiền sư cũng đã viết về cái lẽ biến thiên của
trời đất và con người: “Thân như điện ảnh hữu hoàn vô/ Hoa cỏ xuân tươi thu hựu khô (Thân
như bóng chớp, có rồi không/ Cây cối xuân tươi, thu não nùng)”. Cái phong vị Tết xưa tao
nhã ấy đã được các nhà thơ mới “ký họa” trong những bức tranh xuân sống động thấm đẫm
sắc màu.
Đối với người Việt, Tết nguyên đán là ngày lễ cổ truyền lớn nhất, lâu đời nhất và có
phạm vi phổ biến rộng rãi nhất trong cả nước. Nó có nguồn gốc từ không gian văn minh lúa
nước của người Việt cổ, mang ý nghĩa vui mừng được mùa lúa sau một năm gieo trồng vất vả
và mừng mùa cấy trồng mới. Đó là một ngày lễ mang tính biểu trưng, tổng hoà các hoạt động,
thiết chế văn hoá của nhân dân. Theo nhà nghiên cứu Trần Ngọc Thêm, “Tết nguyên đán
(nguyên = bắt đầu, đán = buổi sáng); nó còn được gọi là Tết ta… hoặc Tết cả”. Nét đẹp truyền
thống về Tết Việt thời kỳ phong kiến được lưu lại qua nếp sống cộng đồng về văn hóa vật
VĂN HÓA - NGHỆ THUẬT
20
chất (trang trí nhà cửa, mua sắm Tết, ăn uống), văn hóa tinh thần (cúng kính, chơi hoa, dựng
nêu, đốt pháo, đón giao thừa, khai xuân, hái lộc, chơi xuân, chúc Tết) [8; tr50].
Trong tâm thức của người Việt, văn hóa là mạch nguồn không bao giờ vơi cạn, nó luôn
tràn chảy trong văn chương từ thời trung đại đến hiện đại, đặc biệt là văn hoá Tết. Đối với văn
học, Tết cũng được ghi lại khá đặc sắc qua nhiều tác phẩm của các tác giả tiêu biểu. Qua khảo
sát tư liệu văn học về phong tục lễ Tết cổ truyền, cho thấy các tác phẩm đã ghi lại phong tục
lễ Tết dân tộc dù được sáng tác một cách chủ quan hay khách quan cũng đã giúp người viết có
cái nhìn toàn diện về những giá trị truyền thống của văn hóa Việt trong dòng chảy văn học
trung đại.
Dấu ấn của các phong tục Tết cổ truyền được thể hiện đa dạng trong các yếu tố như: nhan
đề, nội dung, ngôn từ, thể loại văn học. Từ những huyền tích về tục gói bánh chưng, bánh giầy
được Lĩnh Nam chích quái phản ánh về cái Tết của cư dân nông nghiệp lúa nước từ thời Hùng
Vương đến thơ văn của những tên tuổi lớn như: Nguyễn Trãi, Nguyễn Khuyến, Trần Tế Xương,
Nguyễn Công Trứ, Cao Bá Quát... đã thể hiện giá trị văn hóa Tết cổ truyền của người Việt. Với
các tác phẩm nổi tiếng như: “Đào Hoa Thi” - Nguyễn Trãi, Xuân tiêu thứ lữ - Nguyễn Du,
“Cảm tết” - Trần Tế Xương, “Khai bút” - Nguyễn Khuyến, “Năm mới chúc nhau” - Tú
Xương... phong tục lễ tết cổ truyền của người Việt được khắc họa sâu sắc qua các hoạt động
như: thưởng hoa, sắm Tết, dựng cây nêu, đốt pháo, đón giao thừa, mừng xuân, chúc tết, chơi
xuân... Qua đó, những giá trị văn hóa về lễ tết như có chiều sâu và sức sống cho văn học [9].
Phong tục tết cũng xuất hiện trong các tác phẩm của Đào Duy Anh, Nhất Thanh, Phan Kế
Bính… như “An Nam phong tục”, “Đất lề quê thói”, “Việt Nam phong tục”… Cái phong vị Tết
xưa tao nhã ấy đã được các nhà thơ mới “ký họa” trong những bức tranh xuân sống động thấm
đẫm sắc màu, tiêu biểu là “Ông đồ già” trong thơ Vũ Đình Liên. Hay Tết trong thơ Đoàn Văn
Cừ: “Gạo nếp ngày xuân gói bánh chưng/ Cá đêm cuối chạp nướng than hồng/ Quần đào, áo đỏ,
tranh gà lợn/ Cơm tám, dưa hành, thịt mỡ đông (Tết qua bà), những nghi thức văn hóa tâm linh
ngày Tết trong Chiều ba mươi tết của Anh Thơ. Phong tục mừng tuổi, vui chơi trong thơ
Nguyễn Bính: Mở hàng mỗi đứa năm xu rưỡi/ Rửa mặt hoa mùi nước đượm hương/.../ Người rủ
cô tôi đánh tam cúc/ Cười ầm tốt đỏ đè tốt đen (Ngày tết của mẹ tôi).
Trong dòng văn học Việt Nam hiện đại, đã có nhiều sáng tác tiêu biểu về Tết, thể hiện
sâu sắc cuộc sống khốn khó, vật lộn với miếng cơm manh áo của nhiều tầng lớp trí thức. Tiêu
biểu có tác phẩm “Người ngựa ngựa người” của Nguyễn Công Hoan. Các tác giả khác như
Thạch Lam, Nguyễn Quang Thiều, Đỗ Chu, Lê Lựu, Nguyễn Tuân, Nguyễn Thị Thu Huệ đều
phản ánh không gian văn hoá Tết một cách đa chiều, hiện hữu. “Tết làng Mụa” của Lê Lựu
gắn với giai đoạn chiến tranh, thể hiện mong muốn cái Tết yên bình, nhiều mong ước khi đất
nước đổi mới. Hay các tác phẩm của “Hai người đàn bà xóm Trại” của Nguyễn Quang Thiều;
“Lời thì thầm mùa xuân” của Nguyễn Thị Thu Huệ cũng phản ánh về những câu chuyện Tết
trong cuộc sống mới, của sự trống vắng hình bóng người đàn ông khi cuộc chiến đã đi qua…
Tết trong văn chương cũng cho thấy sự chi phối mạnh mẽ của điều kiện xã hội, hoàn
cảnh lịch sử. Các nhà văn đương đại có những trang viết về những niềm mong ước, đoàn tụ,
hay về những phong tục tết đậm chất văn hóa vùng miền, những cảm nhận của người trẻ với
VĂN HÓA - NGHỆ THUẬT
21
cách nhìn mới và tư duy mới. Nhưng dù văn cũ hay mới, nhà văn xưa hay nay cũng đều gặp
nhau ở một điểm trong văn học Tết là tâm thức hướng về cộng đồng, về nguồn cội, chuyển tải
những vấn đề văn học của quá khứ, đương đại và chuyển tải cuộc sống hôm nay.
4.2. Tết trong tản văn Việt Nam sau 1986
Từ cuối thế kỷ XX, bối cảnh xã hội mới về chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội đã tạo điều
kiện cho tản văn phát triển, từng bước khẳng định được vị trí của mình. Sự bùng nổ của công
nghệ thông tin, môi trường mạng chính là không gian lý tưởng cho tản văn tồn tại và phát
triển mạnh mẽ. Tản văn Việt Nam hiện đại (tính từ thế kỷ XX cho đến nay) đã đạt được
những thành tựu nhất định. Tính riêng từ năm 1986 đến hết thế kỷ XX, tản văn được xem là
thời kỳ khởi sắc. Tản văn giai đoạn này có sự gia tăng nhanh chóng về số lượng sáng tác, sự
đa dạng đề tài, chủ đề và sự tham gia của đông đảo đội ngũ sáng tác. Từ đầu thế kỷ XXI đến
nay được coi là thời kỳ bùng nổ, là “thời của tản văn”. Nhờ có sự phát triển của công nghệ,
mạng Internet nên tản văn đạt được thành tựu trên nhiều phương diện. Thuật ngữ “tản văn
mạng” trở nên quen thuộc, nó là một bộ phận không thể tách rời của tản văn Việt Nam, góp
phần tạo nên diện mạo mới cho thể loại văn học năng động và phát triển bậc nhất trong 20
năm đầu thế kỉ XXI. Cho đến nay, tản văn Việt Nam đã dần khẳng định được vị thế chắc chắn
của mình trong nền văn học hiện đại Việt Nam nói chung và các thể loại văn xuôi nói riêng.
Theo đó, tản văn Việt Nam từ 1986 phản ánh đa dạng các vấn đề sinh thái, văn hoá, xã hội,
đặc biệt là cái nhìn đa chiều về đề tài Tết.
4.2.1. Tết là nơi lưu giữ những kỷ niệm, những ký ức một thời - Tết đoàn viên
Mùa xuân là mùa của đoàn viên, mùa của gia đình tụ họp sau cả năm trời xa cách. Cái
Tết đoàn viên luôn là cái tết ấm áp, hạnh phúc đủ đầy nhất đối với mỗi người dân Việt. Và với
những người con xa xứ vì một lý do nào đó không thể trở về quê ăn Tết thì điều đọng lại trong
họ là nỗi nhớ mênh mang, da diết.
Tết là khoảng thời gian thật tuyệt vời. Mỗi chúng ta, ai cũng nghĩ về Tết và đón Tết theo
nhiều cách khác nhau. Có người thì Tết là khoảng thời gian được cùng gia đình về quê ăn Tết
và chơi Tết. Có người thì được cùng cha mẹ và các anh chị em đi du lịch, đón Tết ở những
vùng đất mới. Với tác giả Lương Đình Khoa, Tết là khoảnh khắc đong đầy cảm xúc, được
sống trong vòng tay yêu thương của người thân, trong tiếng cười bè bạn...
Tản văn “Gói rét ngọt nắng hanh trong lá” của tác giả Nguyễn Quốc Văn kể về phong
tục truyền thống rất phổ biến của người Việt Nam trong dịp Tết: gói bánh chưng. Trong tản
văn này tác giả cung cấp cho chúng ta nhiều kiến thức quý về Tết cổ truyền, những điều mà
bây giờ ít ai biết được…
Tản văn Nguyễn Quang Thiều “Những bí mật của Tết”. Tết chỉ diễn ra trong mấy ngày
nhưng lại chứa đựng những giá trị tinh thần bền vững của văn hóa Việt. Tết không phải đơn
giản là sự kết thúc một vòng thời gian tính theo năm mà như là một tiếng lay gọi làm cho con
người thức tỉnh bao điều. Với tác giả, Tết chứa đựng trong nó những bí mật làm cho con
người sống tốt đẹp hơn: Thứ nhất, Khơi mở tình yêu quê hương; Thứ hai, Kết nối với quá
khứ; Thứ ba, Sự bền vững của gia đình; Thứ tư, Sự hàn gắn; Thứ năm, Niềm hy vọng.
VĂN HÓA - NGHỆ THUẬT
22
Với tác giả Thái Kim Lan, Tết Huế không chỉ là Tết. Tết là một nhân vật. Tết Huế thực
sự là một mùi hương được cời lại từ đống tro tàn, có cặn bám của nắng mưa, mồ hôi và nước
mắt của cuộc đời trong suốt một năm dâu bể đã qua. Sâu hơn, “Tết là một tiếng vọng từ trong
lòng đất thoát ra” và “ăn Tết đối với người xa quê thường có những âm vang bí nhiệm kêu
gọi một sự quay về, một hồi hướng hầu như không thể gọi được gọn ghẽ một cái tên chính
xác” (Năm nay sẽ về nhà ăn Tết). Viết về Tết, Thái Kim Lan thường đi rất xa cái khởi đầu của
mình. Đi rất xa nhưng kỳ thực lại trở về gần cái khởi đầu mà con tim gửi gắm. Đọc văn,
tưởng như tác giả chỉ muốn kể lại những câu chuyện về Tết ở quê hương mình nhưng ngồi lại
suy nghĩ, lân la đến từng góc chợ, ngôi chùa, con đường trong các bài viết mới thấy, một Huế
thật mộng, thật đẹp hiện ra trong những ngày cuối năm. Thoạt tiên là phố Hàng Đường đã xa
xôi nhưng còn nguyên trong trí nhớ, rồi tới Kim Long - Hà Khê, Thành Nội, chùa Diệu Đế,
Linh Mụ, bỗng thấy tác giả đạp xe lên Đàn Nam Giao đi tuế mộ chiều 30, đò ngang Tiên Nộn,
hoa giấy Thanh Tiên... Từng ấy địa chỉ kể ra, quá đủ cho một bảo chứng về một Tết Huế xưa
trong cõi dân gian.
Tình cảm gia đình là một thứ tình cảm thiêng liêng và cao cả, vốn là đề tài trong văn
chương từ xưa đến nay. Đó là hình ảnh nàng Vọng Phu hóa đá chờ chồng (Sự tích Hòn Vọng
Phu - Truyện cổ tích) hay nàng Vũ Nương dù sang thế giới bên kia vẫn không nguôi thương
nhớ gia đình (Chuyện người con gái Nam Xương - Nguyễn Dữ)… Viết về tình cảm gia đình,
các cây bút tản văn không tô vẽ, không sử dụng yếu tố kì ảo mà hết sức gần gũi, chân thực.
Đó là sự mong ngóng của cha mẹ đợi ngày Tết con cái sẽ trở về bên gia đình (Gió mùa thao
thức - Nguyễn Ngọc Tư); đó là những hình ảnh biểu trưng của Tết qua từng biến động nhỏ
của thời gian: "Tụi nhỏ không biết, thật sự của Tết là bữa ba mươi này. Khi tụi nhỏ mặc bộ đồ
mới đi khoe dài dài xóm, khi ba và anh tắm táp xong ra hàng ba ngơ ngẩn ngắm hoa sao nhái
đốt lửa vàng run rẫy trước sân, khi má nhốt than trong những bếp lửa tàn, khi chị đứng chải
tóc trước gương, thì Tết đã chớm hết, mùng Một, mùng Hai là Tết phai; mùng Ba, mùng Bốn
Tết tàn. Tụi nhỏ không biết, mãi về sau, khi lớn lên, trong ký ức Tết ấu thơ, những ngày mùng
rất nhạt, đơn điệu, chỉ chơi và chơi. Nhưng bữa ba mươi luôn sống động, lung linh những mồ
hôi, những nụ cười, những khoan khoái, những ngọt ngào…" (Khúc ba mươi).
Trong xã hội hiện đại, cái mùi của Tết ấy bao nhiêu năm vẫn không thay đổi, vẫn mặn
nồng, vẫn ấm áp và đong đầy yêu thương. Thật ra không phải vì Tết nhạt đi mà vì chúng ta đã
lớn, trách nhiệm phải gánh vác, giá trị vật chất đè nặng khiến chúng ta đôi khi sợ, chán. Tác
giả Mộc Diệp Tử trải lòng Tết qua tản văn “Lớn rồi Tết không còn vui như ngày bé”: “Chỉ đến
khi chúng ta đi xa, những ngày giáp Tết trên đường phố lẻ loi mới thấy nhớ cái mùi của Tết
nhường nào, mới thấy thấm thía ý nghĩa của ngày Tết chỉ là để sum vầy, để trở về trong vòng
tay của mẹ, uống với cha một tách trà có đủ ngọt ngào chát đắng, nhói lòng trước mái đầu bạc
của ngoại, cay cay mắt trước mâm cơm chan chứa yêu thương của gia đình”.
4.2.2. Tết - nơi gìn giữ giá trị văn hoá và phong tục tập quán
Nói về phong tục tập quán của Việt Nam, các tác giả đề cập nhiều nhất đến phong tục
về ngày Tết như là cách bày tỏ niềm hoài niệm, tình yêu đối với quê hương, nguồn cội. Đó là
tục đầu năm đi lễ chùa xin lộc (Lễ chùa, xin lộc đầu năm - Lam Điền). Về tập tục truyền