TẠ P CHÍ VHDG s ố 5/2011 9
Bfì ĐI EO ÕĨP THIÈT
ĐỂ TÔN VINH CỒ NG
CHIÊNG MƠ Ơ NG
KIỂ U TRUNG SƠ N
iệ n nay, khi m à không gian văn hóa
cồ ng chiêng Tây Nguyên đã đư ợ c UNESCO
công nhậ n là kiệ t tác văn hóa phi vậ t
thể truyề n khẩ u củ a nhân loạ i, hơ n lúc nào
hế t, ngư ờ i M ư ờ ng khao khát có m ộ t sự tôn
vinh đố i vớ i cồ ng chiêng củ a họ , nế u không
đư ợ c như cồ ng chiêng Tây N guyên thì chí
ít cũng phả i đư ợ c công nhậ n ở phạ m vi
quố c gia. Để làm đư ợ c điề u đó, còn nhiề u
vấ n đề phả i bàn, như ng có ba vấ n đề m à
theo tôi là m ang tính cấ p bách, cầ n giả i
quyế t ngay.
1. Cầ n hiể u cho đúng về cồ ng chiêng
M ư ờ ng
v ẫ n còn nhữ ng khía cạ nh củ a cồ ng
chiêng M ư ờ ng m à chúng ta chư a thể lí giả i.
Điề u đó là bình thư ờ ng, sẽ dầ n dầ n làm sáng
tỏ đư ợ c. N hư ng có nhữ ng khía cạ nh củ a
cồ ng chiêng M ư ờ ng chủ ng ta hiể u chư a
đúng. Đ iề u này có hạ i, sẽ dẫ n đế n nhữ ng
quan điể m sai lầ m , nhữ ng quyế t đị nh vô bổ ,
thậ m chí phư ơ ng hạ i đế n giá trị củ a cồ ng
chiêng M ư ờ ng, v ề vấ n đề này, tôi đã có bài
viế t “N hữ ng thông tin sai về cồ ng chiêng
M ư ờ ng” in trong Thông báo văn hóa dân
gian 2007 củ a V iệ n N ghiên cứ u văn hóa, ở
đây chỉ xin nêu ra hai khía cạ nh m à tôi thấ y
cầ n quan tâm nhấ t:
T h ứ n h ẩ t, c ầ n h iể u đ ú n g v ề â m n h ạ c
c ồ n g c h iê n g M ư ờ n g
Hiệ n nay, có nhiề u ngư ờ i hiể u chư a
đúng về âm nhạ c cồ ng chiêng M ư ờ ng.
Đáng lư u ý rằ ng đó là nhữ ng ngư ờ i quan
tâm , yêu quý và m ong m uố n tôn vinh cồ ng
chiêng M ư ờ ng. Sự hiể u này bắ t nguồ n từ
việ c lấ y âm nhạ c phư ơ ng Tây làm khuôn
mẫ u, làm thư ớ c đo áp đặ t vào âm nhạ c cồ ng
chiêng M ư ờ ng, dẫ n đế n việ c lấ y thanh mẫ u
đo cao độ củ a nhữ ng chiế c chiêng. Chiêng
nào có cao độ tư ơ ng ứ ng vớ i nố t nhạ c trong
hàng âm cơ bả n củ a lí thuyế t âm nhạ c
phư ơ ng Tây thì chọ n lấ y và ghi luôn nố t
nhạ c đó vào thân chiêng cho nhớ (mi, son
hay đô chẳ ng hạ n); chiêng nào không khớ p
vớ i bấ t cứ cao độ nào trong hàng âm thì loạ i
ra vì coi chiế c đó không có giá trị âm nhạ c.
N hư ng chọ n trong rấ t nhiề u chiêng m à chỉ
đư ợ c rấ t ít chiêng đáp ứ ng “tiêu chuẩ n” nên
đôi khi có chiêng dù còn hơ i lơ lớ , chư a
chuẩ n vẫ n phả i lấ y rồ i sau đó tìm cách “lên
dây” cho chuẩ n. Trư ờ ng hợ p này đã đư ợ c
nhạ c sĩ T rầ n Hoàng, nguyên Trư ở ng Đoàn
nghệ thuậ t H à Sơ n B ình thự c hiệ n* (1). ô n g
thú thự c vớ i tôi là đã phả i họ c lỏ m bí quyế t
lên dây chiêng củ a nhạ c sĩ V ăn Thắ ng và
khi thự c hiệ n đã phá hỏ ng vài chiế c chiêng
quý (cổ ) trong số nhữ ng chiế c khó khăn lắ m
m ớ i chọ n m ua đư ợ c trong dân M ư ờ ng.
Việ c Đ oàn nghệ thuậ t chọ n m ua chiêng
đã đư ợ c ghi nhậ n trong cuố n Văn hóa Hòa
Bình thế kỷ X X như m ộ t cố gắ ng vì nghệ
thuậ t cồ ng chiêng M ư ờ ng: “Đoàn nghệ
thuậ t đã sư u tầ m đư ợ c 1 bộ cồ ng 12 chiế c
có âm thanh chuẩ n thanh chuẩ n xác” (tr.
176). Cái gọ i là “âm thanh chuẩ n xác” đư ợ c
hiể u là đủ 12 âm tư ơ ng tự hệ âm bình quân
luậ t: “Đủ bộ 12 chiế c vói 12 cao độ âm
thanh khác nhau tư ơ ng tự như nhữ ng nố t
nhạ c” (tr. 177). Chi tiế t này khiế n tôi nhớ
đế n lờ i kể củ a GS. Tô Ngọ c Thanh trong
cuố n Ghi chép về Văn hóa và Ầ m nhạ c củ a
ông mớ i xuấ t bả n gầ n đây. Trong đó, ông
dẫ n lờ i củ a m ộ t nhạ c sĩ đồ ng thờ i là mộ t
quan chứ c ngành âm nhạ c (ông không nêu
1 0 NGHIÊN CỨ U - TRAO Đổ l
rõ tên): “Cái gì ngoài đồ , rê, mi thì không
cầ n quan tâm vì không phả i là âm nhạ c” (tr.
6). Lờ i nói này phát ra từ thậ p niên 60 củ a
thế kỉ trư ớ c, vậ y m à rấ t tiế c, đế n nay nó vẫ n
có ý nghĩa thờ i sự .
Ầ m nhạ c cồ ng chiêng M ư ờ ng điể n hình
cho “cái gì ngoài đồ , rê, m i” như ng hiể n
nhiên nó vẫ n là âm nhạ c nên đành cố gán
nó vào “đồ , rê, m i” cho đúng vớ i âm nhạ c.
Trên thự c tế , hiệ n tạ i và cả sau này nữ a, dù
nhữ ng chiế c chiêng M ư ờ ng có viế t nố t nhạ c
mi, son hay la lên thân nó như ng chẳ ng bao
giờ đư ợ c sử dụ ng vớ i vai trò cùa nhữ ng nố t
nhạ c m à nó m ang trên m ình. Rõ ràng là m ộ t
sự vô nghĩa, vô bổ vì hiể u không đúng về
âm nhạ c cồ ng chiêng M ư ờ ng.
Chúng ta luôn quen vớ i việ c xác đị nh
m ộ t hiệ n tư ợ ng âm nhạ c qua cái khuôn m ẫ u
về thang âm, điệ u thứ c, khó có thể hình dung
có loạ i âm nhạ c nào lạ i nằ m ngoài quy
luậ t đó. Chúng ta dễ đồ ng nhấ t âm nhạ c vớ i
thang âm, điệ u thứ c; nói cách khác, phi
thang âm điệ u thứ c không thành âm nhạ c.
Như vậ y sẽ rấ t lúng túng khi nghe âm nhạ c
cồ ng chiêng M ư ờ ng, vì rõ ràng đó là âm
nhạ c thự c sự như ng lạ i chẳ ng thể hiể u đó
là dạ ng âm nhạ c gì. Trên thự c tế , ngư ờ i
M ư ờ ng không có chút ý niệ m nào về “lên
dây” (chỉ nh cao độ ) chiêng. Thậ m chí, ngư ờ i
ta có thể đổ i chiêng sau mỗ i lầ n diễ n tấ u để
diễ n tấ u lạ i chính bẳ i chiêng đó. M à chuyệ n
này thư ờ ng xuyên xả y ra. V ậ y giá trị củ a
âm nhạ c cồ ng chiêng M ư ờ ng là ở đâu? Phả i
chăng là ở chỗ cho m ọ i ngư ờ i biế t rằ ng
ngoài âm nhạ c theo thang âm điệ u thứ c còn
có m ộ t loạ i âm nhạ c khác, chẳ ng cầ n phả i
tuân theo thang âm điệ u thứ c nào hế t? Phầ n
viế t về giá trị âm nhạ c cồ ng chiêng M ư ờ ng
ở mụ c sau sẽ làm rõ hom điề u này.
T h ứ h a i, c ầ n h iể u đ ú n g v ề v ã n h ó a
c ồ n g c h iê n g M ư ờ n g
K hông chỉ âm nhạ c cồ ng chiêng
M ư ờ ng bị hiể u sai, nhữ ng biể u hiệ n văn hóa
củ a nó cũng bị nhìn nhậ n m ộ t cách lệ ch lạ c.
Chẳ ng hạ n, có sách dàn dự ng chụ p ả nh dàn
cồ ng chiêng M ư ờ ng đang đi theo vòng tròn
ngư ợ c chiề u kim đồ ng hồ (2).
N hư ng ngư ờ i M ư ờ ng chẳ ng có lí do
gì để đi vòng tròn ngư ợ c chiề u kim đồ ng
hồ khi diễ n tấ u chiêng x ắ c bùa. Trong x ắ c
bùa, ngư ờ i M ư ờ ng có thể vừ a đi vừ a đánh
chiêng từ noi này đế n noi khác hoặ c đứ ng
m ộ t chỗ đánh chiêng, không có chuyệ n theo
m ộ t vòng tròn nào đó.
Gầ n đây, sự kiệ n K hông gian văn hóa
cồ ng chiêng Tây Nguyên đư ợ c U N ESCO
công nhậ n là di sả n văn hóa phi vậ t thể và
kiệ t tác truyề n khẩ u củ a nhân loạ i đã có ả nh
hư ở ng ít nhiề u đế n cồ ng chiêng M ư ờ ng,
trong đó phả i kể cả nhữ ng tác độ ng dẫ n đế n
sự tiế p tụ c hiể u lệ ch lạ c về văn hóa cồ ng
chiêng M ư ờ ng. Trong m ộ t công trình lớ n,
có đoạ n viế t về cồ ng chiêng M ư ờ ng như
sau: “Chiêng cồ ng chiế m m ộ t vị trí vô cùng
quan trọ ng trong đờ i số ng củ a ngư ờ i
M ư ờ ng, theo suố t cuộ c đờ i họ từ khi sinh ra
đế n lúc trở về cõi vĩnh hằ ng, có m ặ t ở cả
nhữ ng cuộ c vui lẫ n khi có chuyệ n buồ n để
chia sẻ cùng họ . V ì vậ y, nghệ thuậ t cồ ng
chiêng là loạ i hình âm nhạ c quan trọ ng nhấ t
củ a ngư ờ i M ư ờ ng”(3).
Chúng ta đề u biế t, ngư ờ i M ư ờ ng không
có “lễ thổ i tai” cho trẻ sơ sinh; khi có tang
không tham gia dàn cồ ng chiêng; không
dùng dàn chiêng trong đám tang; thậ m chí
xư a kia, nhà Lang có tang thì cả vùng không
đư ợ c sinh hoạ t cồ ng chiêng vài ba năm .
Vậ y tạ i sao vẫ n có ví dụ nêu trên? Theo
tôi, đó là do ả nh hư ở ng từ “cái bóng” củ a
TẠ P CHÍ VHDG SỐ 5/2011 11
cồ ng chiêng Tây N guyên. Nhữ ng điề u viế t
về cồ ng chiêng Tây Nguyên đã đư ợ c họ c
theo để viế t về cồ ng chiêng M ư ờ ng. Không
nên và không thể “úp” nhữ ng thứ , dù đư ợ c
coi là đẹ p đẽ , như ng không phả i củ a cồ ng
chiêng M ư ờ ng, lên nó đư ợ c. Việ c cứ cố
tình úp vào như vài ví dụ trên là do chư a
tự tin vào giá trị củ a cồ ng chiêng* M ư ờ ng.
Tạ i sao chư a tự tin? Đó là do chư a hiể u hế t
nhữ ng giá trị văn hóa sâu sắ c củ a cồ ng chiêng
Mư ờ ng. Trong suy nghĩ củ a tôi, giá trị củ a
cồ ng chiêng M ư ờ ng chủ yế u đư ợ c thể hiệ n
ở nhữ ng khác biệ t củ a nó so vớ i cồ ng
chiêng Tây Nguyên.
Nhân dị p kỉ niệ m 125 năm thành lậ p
tỉ nh, 20 năm tái lậ p tỉ nh, lễ hộ i văn hóa
cồ ng chiêng tỉ nh H òa Bình lầ n thứ I, năm
2011, m ộ t cuộ c hộ i thả o khoa họ c về cồ ng
chiêng M ư ờ ng đư ợ c tổ chứ c. Chủ đề cuộ c
Hộ i thả o là “K hông gian văn hóa cồ ng
chiêng dân tộ c M ư ờ ng”. C hủ đề này khiế n
ngư ờ i ta lạ i thoáng thấ y cái bóng củ a cồ ng
chiêng Tây N guyên ở đó.
Cồ ng chiêng T ây N guyên là hiệ n tư ợ ng
văn hóa nghệ thuậ t chung cho cả vùng Tây
Nguyên, bao gồ m h on 10 tộ c ngư ờ i, m ỗ i
tộ c có m ộ t đặ c điể m văn hóa nghệ thuậ t
cồ ng chiêng riêng. M ặ t khác, cồ ng chiêng
các tộ c ngư ờ i Tây N guyên còn bả o lư u gầ n
như nguyên vẹ n trong tổ ng thể văn hóa dân
gian có thể gọ i là đậ m tính nguyên hợ p củ a
họ . Để bả o tồ n hiệ n trạ ng văn hóa như vậ y,
ngư ờ i ta sử dụ ng cụ m từ “không gian văn
hóa cồ ng chiêng Tây Nguyên” là hợ p lí. Cụ m
từ này bao quát đư ợ c toàn bộ các giá trị củ a
di sả n văn hóa cồ ng chiêng củ a các tộ c
ngư ờ i Tây N guyên.
Cồ ng chiêng M ư ờ ng khác hẳ n vớ i cồ ng
chiêng Tây N guyên. Trư ớ c hế t nó là củ a
m ộ t tộ c ngư ờ i, không phả i củ a nhiề u tộ c
ngư ờ i cùng có cồ ng chiêng, càng không
phả i là yế u tố mang ý nghĩa chủ đạ o cho
m ộ t vùng văn hóa. T hứ hai, cái tư ơ ng
tự như không gian văn hóa cồ ng chiêng
M ư ờ ng cổ truyề n đâu còn nữ a. Theo tôi,
cái đúng nghĩa không gian văn hóa cồ ng
chiêng M ư ờ ng chính là x ắ c bùa. M à x ắ c
bùa nguyên bả n cổ truyề n đã bị quên lãng
từ lâu. Trư ớ c thự c tế đó, ta dùng cụ m từ
“không gian văn hóa cồ ng chiêng M ư ờ ng”
có thích hợ p không? Thứ ba, các nhà quả n
lí trong đó có quả n lí văn hóa ở H òa Bình
đã và đang phát huy tố t m ộ t phầ n giá trị củ a
cồ ng chiêng M ư ờ ng m à cổ cầ n đế n khái
niệ m “không gian văn hóa cồ ng chiêng
M ư ờ ng” đâu? Vậ y tạ i sao không dùng
“cồ ng chiêng x ắ c bùa” cho chủ đề hộ i thả o,
vừ a giả n dị dễ hiể u, đúng vớ i cách gọ i củ a
ngư ờ i M ư ờ ng, đúng vớ i thự c tế , bao quát
đư ợ c giá trị văn hóa nghệ thuậ t củ a cồ ng
chiêng M ư ờ ng lạ i tránh đư ợ c “cái bóng”
củ a cồ ng chiêng Tây Nguyên?
N guồ n gố c củ a m ọ i nguyên do nằ m ở
chỗ chư a nhậ n thứ c đầ y đủ về các giá trị cơ
bả n củ a cồ ng chiêng M ư ờ ng. Không thể nói
tớ i chuyệ n tôn vinh cồ ng chiêng M ư ờ ng khi
m à nhữ ng ngư ờ i có trách nhiệ m , có điề u
kiệ n và có cả tâm huyế t để làm việ c đó lạ i
chư a nhậ n ra điề u cấ p thiế t này.
2. Cầ n nhậ n thứ c đầ y đủ về các giá
trị cơ bả n củ a cồ ng chiêng M ư ờ ng
Cồ ng chiêng M ư ờ ng bao chứ a trong nó
cả m ộ t hệ giá trị mà chúng ta còn đang tiế p
tụ c khám phá. Lự a chọ n trong vố n hiể u biế t
củ a mình, tôi xin nêu ba giá trị m à tôi cho
là cơ bả n nhấ t củ a cồ ng chiêng M ư ờ ng:
a. G iá tr ị c ổ k ế t c ộ n g đ ồ n g
Chiêng củ a ngư ờ i M ư ờ ng chủ yế u dành
cho các công việ c cộ ng đồ ng. N hữ ng gia
đình có chiêng sẵ n sàng cho mư ợ n chiêng,
sẵ n sàng m ang chiêng ra chung vui trong
các lễ hộ i cũng như trong các công việ c
12 NGHIÊN CỨ U - TRAO Đ ổ l
chung củ a cộ ng đồ ng. Họ làm như vậ y không
vì mộ t sự ép buộ c nào m à hoàn toàn tự
nguyệ n. Việ c cho m ư ợ n chiêng hoặ c tự
mình mang chiêng tham gia vào các hoạ t
độ ng cộ ng đồ ng thể hiệ n ý thứ c trách nhiệ m
củ a mỗ i ngư ờ i M ư ờ ng trư ớ c cộ ng đồ ng.
Không chỉ là trách nhiệ m , việ c mang chiêng
tham góp công việ c cộ ng đồ ng còn là quyề n
lợ i củ a ngư ờ i M ư ờ ng. Họ rấ t vui và hãnh
diệ n nế u trong hoạ t độ ng cộ ng đồ ng
có tiế ng chiêng củ a gia đình họ tham gia.
Có lẽ bở i họ cả m thấ y tiế ng chiêng củ a
họ ở đó cũng như gia đình họ có m ặ t ở đó
vậ y. Điề u này góp phầ n lí giả i tạ i sao đã
từ ng có thờ i gầ n như mỗ i gia đình ngư ờ i
M ư ờ ng có mộ t vài chiế c chiêng. Thờ i đó,
mộ t khi Lang huy độ ng chiêng củ a cả
mư ờ ng vào m ộ t dị p lễ hộ i hoặ c đón khách
quý, các gia đình có chiêng lậ p tứ c tuân
theo, m à tuân theo vớ i m ộ t sự tự nguyệ n
pha lẫ n tự hào. Góp chiêng vào nhữ ng dị p
như vậ y coi như họ đã đóng góp tiế ng nói
củ a mình, tinh thầ n củ a m ình vào tiế ng nói
chung củ a cộ ng đồ ng. V à khi đó, tiế ng
chiêng đạ i diệ n cho gia đình trư ớ c cộ ng
đồ ng, đạ i diệ n cho tấ m lòng hiế u khách củ a
cả cộ ng đồ ng ngư ờ i M ư ờ ng.
Vậ y ngư ờ i M ư ờ ng làm thế nào để tấ t
cả mọ i ngư ờ i có chiêng đề u có thể tham gia
đư ợ c? Chúng ta đề u biế t, mỗ i chiêng cho
mộ t âm, rấ t nhiề u chiêng sẽ cho rấ t nhiế u âm,
rấ t nhiề u cao độ , nế u không có m ộ t quy đị nh,
mộ t sự tổ chứ c khéo léo tấ t sẽ loạ n xạ . Neu
không để mỗ i chiêng đề u đư ợ c vang lên,
sẽ có nhữ ng chiêng bỏ cuộ c vì bị lãng quên,
vì không có ý nghĩa gì vớ i cộ ng đồ ng,
và chắ c chan gia đình có chiế c chiêng không
đư ợ c dùng đế n đó sẽ chẳ ng bao giờ tham gia
nữ a. Vớ i truyề n thố ng ứ ng xử mề m dẻ o,
khéo„.léo củ a mình, ngư ờ i M ư ờ ng không để
chuyệ n đó xả y ra. c ầ n phả i để tấ t cả nhữ ng
ngư ờ i có chiêng, mang chiêng đế n tham gia
đề u đư ợ c đánh chiêng. M ỗ i chiế c chiêng
đề u đư ợ c vang lên cái giọ ng riêng củ a nó
vớ i tư cách như m ộ t thành viên củ a m ộ t dàn
nhạ c. Chúng ta thử hình dung xem nế u
đư ợ c giao nhiệ m vụ giả i quyế t vấ n đề đó, ta
sẽ làm thế nào! Thế m à ngư ờ i M ư ờ ng làm
đư ợ c chuyệ n đó m ộ t cách tài tình. Họ làm
như thế nào chúng ta đề u đã biế t, như ng vì
cái cách quá ư giả n dị , giả n dị đế n tậ n cùng
củ a sự hợ p lí khiế n chúng ta coi như m ộ t lẽ
tự nhiên m à không nhậ n ra đó là m ộ t nghệ
thuậ t. Riêng điề u đó đã xứ ng đáng đư ợ c ghi
nhậ n là m ộ t sự độ c đáo cao siêu củ a cồ ng
chiêng M ư ờ ng. Cũng có thể coi đó là mộ t
trong nhữ ng lí do cộ i nguồ n làm nên mộ t
loạ i hình nghệ thuậ t âm nhạ c chỉ riêng có ở
ngư ờ i Mư ờ ng. V ậ y cái chi tiế t đư ợ c cho là
giả n dị đế n cao siêu đó là gì? Đó chính là
khầ m. N hờ có khầ m, bấ t cứ ai, m iễ n là có
chiêng, đề u có thể tham gia. số chiêng
trong dàn chiêng có thể co dãn bấ t kì, từ 5,
7 chiế c tớ i 5, 7 trăm chiế c hoặ c nhiề u hơ n
nữ a. Cái tài tình là ở đó, giả n dị là ở đó, cao
siêu là ở đó và nghệ thuậ t là ở đó. Khầ m là
từ tư ợ ng thanh m à ngư ờ i M ư ờ ng dùng để
gọ i chùm âm do số đông ngư ờ i tham gia
dàn chiêng cùng gõ. K hi tham gia vào
khầ m, mỗ i chiêng và âm thanh củ a nó
dư ờ ng như hòa tan, hút vào trong m ộ t cái
“cộ t” đậ m đặ c bồ i âm, và ngư ờ i ta chỉ có
thế nghe đư ợ c m ộ t tiế ng “kham ”.
Ngành văn hóa Hòa Bình đã phát huy rấ t
tố t giá trị này củ a cồ ng chiêng Mư ờ ng, tổ
chứ c đư ợ c nhữ ng dàn cồ ng chiêng Mư ờ ng
hàng vài trăm chiế c, điề u m à ở thờ i nhà
Lang không thể có đư ợ c. N ghĩ xa hơ n m ộ t
chút, ta sẽ thấ y giả trị cố kế t cộ ng đồ ng củ a
cồ ng chiêng M ư ờ ng còn có thể vư ợ t khỏ i
phạ m vi tộ c ngư ờ i, có khả năng quy tụ sứ c
m ạ nh đoàn kế t toàn dân. Trư ờ ng hợ p này
có thể thành hiệ n thự c khi tấ t cả nhữ ng
ngư ờ i tham gia vào lễ hộ i cồ ng chiêng
TẠ P CHÍ VHDG SỐ 5/2011 13
Mư ờ ng, không phân biệ t ngư ờ i đó là ai,
thuộ c thành phầ n dân tộ c, tôn giáo nào, m ỗ i
ngư ờ i xách m ộ t chiêng cùng đư ợ c m ờ i
tham gia vào k h ấ n . Lúc đó, chúng ta hãy
hình dung tiế ng khầ m củ a hàng ngàn chiế c
chiêng sẽ ấ n tư ợ ng đế n thế nào.
Giá trị cố kế t cộ ng đồ ng củ a cồ ng chiêng
M ư ờ ng càng có ý nghĩa lớ n lao trong thờ i
buổ i văn m inh vậ t chấ t đang ngày càng
chiế m ư u thế , cái tôi, cái cá thể đang đư ợ c đề
cao. Giá trị cố kế t cộ ng đồ ng sẽ góp phầ n
cân bằ ng xã hộ i, góp phầ n đả m bả o cho mộ t
xã hộ i phát triể n bề n vữ ng.
b. G iá t r ị n g h ệ th u ậ t
Đ ã có nhiề u bài viế t về nghệ thuậ t cồ ng
chiêng M ư ờ ng, như ng giá trị nghệ thuậ t củ a
cồ ng chiêng M ư ờ ng tậ p trung ở chỗ nào thì
rấ t ít bài đề cậ p tớ i.
Trư ớ c hế t, nghệ thuậ t cồ ng chiêng Mư ờ ng
cũng giố ng như nghệ thuậ t cồ ng chiêng nói
chung ờ Việ t N am là loạ i hình nghệ thuậ t đặ c
biệ t, đư ợ c tạ o thành do phư ơ ng thứ c diễ n tấ u
phố i hợ p cộ ng đồ ng, phổ biế n mỗ i ngư ờ i mộ t
chiế c chiêng (mộ t cao độ ) hợ p thành dàn
chiêng. Đây là yế u tố quyế t đị nh để xác đị nh
nó là m ộ t loạ i hình nghệ thuậ t. Khi ngư ờ i ta
không diễ n tấ u theo phư ơ ng thứ c đó nữ a, heo
mộ t loạ t chiêng vào chung m ộ t cái giá cho
mộ t ngư ờ i diễ n tấ u, khi đó không tồ n tạ i
nghệ thuậ t cồ ng chiêng và cũng triệ t tiêu luôn
văn hóa cồ ng chiêng.
Giá trị cơ bả n nhấ t củ a loạ i hình nghệ
thuậ t cồ ng chiêng là tạ o nên m ộ t dạ ng âm
nhạ c có cấ u trúc khác vớ i âm nhạ c thông
thư ờ ng mà chúng ta từ ng biế t. Loạ i cấ u
trúc âm nhạ c này có giai điệ u đồ ng thờ i
là âm hình tiế t tấ u, đư ợ c lặ p đi lặ p lạ i cho
đế n khi hoàn thành nhiệ m vụ củ a nó thì
thôi. Â m nhạ c cồ ng chiêng các tộ c ngư ờ i
Tây Nguyên hay âm nhạ c cồ ng chiêng Mư ờ ng
về nguyên tắ c cơ bả n đề u như vậ y vì chúng
cùng mộ t loạ i hình nghệ thuậ t.
Tuy nhiên, đi sâu vào khía cạ nh âm nhạ c
thì cồ ng chiêng M ư ờ ng không nhữ ng khác
vớ i âm nhạ c thông thư ờ ng m à còn khác hẳ n
vớ i âm nhạ c cồ ng chiêng T ây Nguyên. Tôi
xin nhấ n m ạ nh lầ n nữ a là không chỉ khác m à
là khác hẳ n. Giá trị nghệ thuậ t, giá trị âm
nhạ c củ a cồ ng chiêng M ư ờ ng nằ m ở cái sự
khác hẳ n đó.
Vậ y cái gọ i là khác hẳ n này là cái gì?
Nằ m ở chỗ nào?
Âm nhạ c cồ ng chiêng T ây N guyên nhìn
chung tuân theo quy luậ t về thang âm cũng
như về điệ u thứ c. Tài chỉ nh âm củ a ngư ờ i
Tây Nguyên m inh chứ ng điề u này. Để có
thể phố i họ p diễ n tấ u, m ỗ i chiêng trong dàn
chiêng T ây N guyên phả i chuẩ n theo m ộ t
thang âm nhấ t đị nh.
Âm nhạ c cồ ng chiêng M ư ờ ng không
cầ n tuân theo thang âm hay điệ u thứ c m à
tuân theo m ộ t quy luậ t khác hẳ n. Tôi đặ t tên
là quy luậ t hạ t n h â n ^ \ H ạ t nhân này đư ợ c
tạ o thành bở i sự tư ơ ng tác giữ a hai cao độ
cộ ng vớ i kham. Gọ i đơ n giả n theo dân gian
M ư ờ ng là boòng beng kham. Tư ơ ng quan
quãng giữ a boòng vớ i beng có thể du di
trong phạ m vi quãng 8 và không đư ợ c hẹ p
hơ n quãng 2 trư ở ng (vì giữ a hai cao độ này
cầ n đả m bả o sự tách bạ ch, không để xu
hư ớ ng hút dính vào nhau có thể xả y ra).
N hư vậ y, cứ có hai chiế c chiêng cao thấ p
khác nhau trong phạ m vi quãng vừ a nêu để
làm boòng beng cộ ng vớ i mộ t số chiêng
làm khầ m là có thể diễ n tấ u âm nhạ c cồ ng
chiêng M ư ờ ng. Toàn bộ hệ thố ng bài bả n
âm nhạ c cồ ng chiêng M ư ờ ng tuân theo quy
luậ t hạ t nhân, tứ c là đề u do boòng beng
khầ m tạ o nên.