357
HỘI THẢO QUỐC TẾ: PHÁT TRIỂN
DOANH NGHIỆP NHỎ VÀ VỪA CỦA VIỆT NAM TRONG BỐI CẢNH CUỘC CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP 4.0
SỰ CHUẨN BỊ CỦA CÁC DOANH NGHIỆP VỪA VÀ NHỎ HÀN QUỐC
TRƢỚC CUỘC CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP 4.0 VÀ MỘT SỐ ĐIỀU
RÚT RA VỚI VIỆT NAM HIỆN NAY
Nguyễn Thị Hƣơng31,
Học viện Quản lý giáo dục
Tóm tắt:
Cách mạng công nghiệp 4.0 (CMCN 4.0) tiếp tục phát triển như dự báo thì lĩnh vực chế
tạo và SX (SX) trong tương lai sẽ quay trở lại các nước phát triển là nơi khởi phát của CMCN
4.0. Bên cạnh đó, các nước đang phát triển c ng sẽ có cơ hội rút ngắn khoảng cách phát triển
nếu biết tiếp cận nhanh CMCN 4.0. Điều này c ng đồng nghĩa với việc các nước đang phát triển
phải đối mặt với nguy cơ tụt hậu xa hơn nếu không tận dụng tốt những lợi thế và cơ hội từ cuộc
CMCN 4.0. Tuy nhiên, các nước đang phát triển hầu như không có chiến lược riêng biệt về
CMCN 4.0 mà ch dựa trên những thế mạnh đã có trong một số lĩnh vực chủ chốt được dự đoán
là xu hướng công nghệ để tiến tới phát triển CMCN 4.0. Trước tình hình đó, trên cơ sở nghiên
cứu chiến lược và chính sách ứng phó của các doanh nghiệp vừa và nhỏ (DNVVN) Hàn Quốc
trước cuộc CMCN 4.0, bài viết rút ra những bài học kinh nghiệm và đưa ra một số giải pháp đối
với Việt Nam ta trong điều kiện hiện nay.
Từ khóa: CMCN 4.0, Hàn Quốc, Khoa học & công nghệ, DN vừa và nhỏ.
SOME PRACTICAL LESSONS FOR VIETNAM DRAWN FROM THE
PREPARATIONS FOR THE INDUSTRIAL REVOLUTION 4.0 BY KOREAN SMALL
AND MEDIUM SIZED ENTERPRISES
Abstract:
If the implementation of The Industrial Revolution 4.0 (IR 4.0) progresses as forecasted,
the manufacturing industries will be flourishing again in developed countries where the IR 4.0
was initiated. Besides, developing countries will have an opportunity to narrow the gaps with the
developed ones if they can adopt timely and appropriate approaches to the IR 4.0. However, it is
obvious that they may lag far behind without taking advantages of chances of the IR 4.0. In
31Trưởng khoa Cơ bản, Học viện Quản lý giáo dục, Bộ GD&ĐT; email: nguyenhuonghvqlgd85@gmail.com; điện thoại: 0906072074
358
INTERNATIONAL CONFERENCE: DEVELOPMENT OF SMALL AND MEDIUM ENTERPRISES
IN VIETNAM IN THE CONTEXT OF INDUSTRIAL REVOLUTION 4.0
reality, they have almost no specific strategies and mainly put focus on their available strengths
in some key fields which are supposed to be technological trends to implement IR 4.0. This paper
based on the study on strategies and policies of Korean small and medium sized enterprises in
the context of IR 4.0 presents some practical lessons and feasible solutions for Vietnam in the
current situation.
Key words: The Industrial Revolution 4.0, Republic of Korea, Science & Technology,
small and medium sized companies.
1. Mở đầu
CMCN 4.0 đang làm thay đổi căn bản nền SX trên thế giới, giúp tăng cường kết nối các
quốc gia trên tất cả các phương diện, từ thể chế nhà nước (NN) đến kinh tế (KT) - xã hội (XH),
môi trường. Nhiều quốc gia đã nhanh chóng có các chiến lược cụ thể để tận dụng tốt cơ hội, vượt
qua thách thức của cuộc CMCN 4.0. Trong khi đó, các DN Việt Nam phần lớn là DNNVV, chưa
đủ năng lực cạnh tranh, chưa sẵn sàng tiếp cận công nghệ mới. Nhiều DN còn bị động với các xu
thế mới, chưa sẵn sàng chuyển hướng mô hình SX kinh doanh. Nếu như không có sự điều chỉnh
và giải pháp mau lẹ thì chúng ta sẽ phải đối mặt với nguy cơ tụt hậu ngày càng xa, dư thừa LĐ
trình độ thấp, nhập khẩu công nghệ lạc hậu, mất an toàn, an ninh thông tin...
2. Nội dung
2.1. Sự chuẩn bị của các SMEs Hàn Quốc trƣớc cuộc CMCN 4.0
KT Hàn Quốc được hình thành bởi các tập đoàn toàn cầu có cấu trúc phân cấp trong các
lĩnh vực công nghệ cao và cơ khí (như Samsung, Huyndai, LG, SK Telecom và Posco) và
khoảng 3 triệu SMEs. Do đó, một trong những mục tiêu của chính phủ (CP) Hàn Quốc là thúc
đẩy và nâng cao khả năng cạnh tranh và định hướng xuất khẩu của các SMEs bằng cách khuyến
khích họ hợp tác và trao đổi kinh nghiệm với các DN nước ngoài, đặc biệt với SMEs của Đức.
Hàn Quốc hiện đang sở hữu mạng lưới SX và cơ sở hạ tầng công nghệ thông tin (CNTT)
hàng đầu thế giới, nhưng lại chưa nắm giữ được những công nghệ quan trọng, cần thiết cho một
nhà máy thông minh như kỹ thuật cảm biến, IoT hay kỹ thuật ảnh nổi ba chiều. Bên cạnh đó,
những quy định và chính sách công nghiệp cũ vẫn bị coi là rào cản cho việc ứng dụng khoa học
kỹ thuật vào các nhà máy thông minh - nhà máy ứng dụng các hệ thống SX tích hợp công nghệ
siêu kết nối trong toàn bộ quá trình SX, bao gồm tự động hóa, trao đổi dữ liệu và công nghệ SX
được nâng cao.
Tháng 6/2014 CP Hàn Quốc đã chính thức đưa ra chiến lược ―Cải cách công nghiệp SX
3.0‖. Chiến lược này đồng nghĩa với CMCN 4.0 phiên bản Hàn Quốc và là một phần trong sáng
kiến hàng đầu của Tổng thống Park Gun Hye về ―Kế hoạch KT sáng tạo‖ trước đó [6]. Cơ quan
CP chủ trì thực hiện cuộc Cải cách 3.0 này là Bộ khoa học, CNTT và Kế hoạch tương lai (MSIP)
và Bộ Thương mại, Công nghiệp và KT (MOTIE). Cơ quan này điều hành các DN NN, các DN
lớn và vừa có trách nhiệm hỗ trợ mọi hoạt động liên quan.
Sáng kiến lấy cảm hứng trực tiếp từ CMCN 4.0 của Đức với ý tưởng là SX thông minh,
như áp dụng các công cụ CNTT vào hoạt động SX, sử dụng IoT để kết nối SMEs một cách hiệu
quả hơn trong SX toàn cầu và các mạng lưới đổi mới [3]. Điều này có thể giúp các DN Hàn
359
HỘI THẢO QUỐC TẾ: PHÁT TRIỂN
DOANH NGHIỆP NHỎ VÀ VỪA CỦA VIỆT NAM TRONG BỐI CẢNH CUỘC CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP 4.0
Quốc không chỉ hiệu quả hơn trong SX hàng loạt mà còn dễ dàng và hiệu quả hơn trong tùy biến
sản phẩm (SP). Chiến lược này tập trung cải thiện năng suất lao động (LĐ) của ngành công
nghiệp chế tạo theo Kế hoạch 5 năm (giai đoạn 2013 - 2018).
Trong khi trọng tâm của ―Cải cách công nghiệp 1.0‖ là sự thay thế nhập khẩu cho ngành
công nghiệp nhẹ, ―Cải cách công nghiệp 2.0‖ tập trung vào thiết bị lắp ráp, thì ―Cải cách công
nghiệp 3.0‖ sẽ là một sự thay đổi trong tất cả các mô hình đã biết của các công nghệ SX hiện tại.
Nhiệm vụ trọng tâm của ―Cải cách công nghiệp 3.0‖ là tạo ra giá trị mới và tăng khả năng cạnh
tranh bằng cách đưa CNTT vào các nhà máy, từ đó nhanh chóng xây dựng hệ thống nhà máy
thông minh. Các lĩnh vực công nghệ chủ chốt được ưu tiên thực hiện là: in 3D, dữ liệu lớn, điện
toán đám mây, hệ thống thực - ảo, các hệ thống tiết kiệm năng lượng, kỹ thuật ảnh nổi 3 chiều,
IoT và bộ cảm biến. Theo Bộ khoa học, CNTT và Kế hoạch tương lai, mạng lưới Internet kết nối
vạn vật và trí tuệ nhân tạo dự kiến sẽ tạo ra những cơ hội và lợi nhuận thương mại trị giá tới 470
tỷ USD vào năm 2030, tương đương 41% GDP của Hàn Quốc năm 2015 [6].
Mục tiêu chính của ―Cải cách công nghiệp 3.0‖ gồm:
- Thúc đẩy việc tích hợp SX và CNTT (IoT), từ đó tạo ra một ngành công nghiệp mới với
mục tiêu nâng cao khả năng cạnh tranh của ngành công nghiệp SX/chế tạo của Hàn Quốc.
- Xác lập vị thế của Hàn Quốc như một cường quốc về CNTT với sự tích hợp của ngành
công nghiệp CNTT và nền SX căn bản.
- Đến 2020, xây dựng được 10.000 nhà máy thông minh với tổng vốn đầu tư khoảng 24
nghìn tỷ KRW (khoảng 23 tỷ USD), trong đó hỗ trợ trực tiếp từ CP Hàn Quốc chỉ dưới 10% và
phần chính còn lại sẽ thu hút từ nguồn vốn tư nhân.
- Thúc đẩy sự phát triển SMEs thành các DN có tiềm năng lớn, thông qua việc sử dụng
các công nghệ nhà máy thông minh. Mục tiêu này là phản ứng trước áp lực gia tăng đối với nền
KT Hàn Quốc do chất lượng SX của Trung Quốc ngày càng được cải thiện.
- Chú trọng nâng cao các ngành công nghiệp SX của Hàn Quốc, ―năng lực mềm‖ bằng
việc tăng cường thúc đẩy sự tăng trưởng của các lĩnh vực/phân đoạn SX kết hợp với CNTT, phát
triển công nghệ cốt lõi liên quan đến IoT, in 3D và dữ liệu lớn.
- Mục tiêu đến năm 2024, giá trị SX xuất khẩu của Hàn Quốc đạt 1.000 tỷ USD, nằm
trong top 4 sau Trung Quốc, Hoa Kỳ và Đức, vượt qua Nhật Bản.
Để thúc đẩy triển khai thực hiện ―Cải cách công nghiệp 3.0‖, tháng 3/2015, CP Hàn Quốc
đã công bố ―Kế hoạch hành động thực hiện chiến lược 3.0‖, trong đó xác định rõ bốn chiến lược
bộ phận là:
- Lan rộng quá trình SX thông minh như lan rộng mô hình Nhà máy thông minh, phát
triển công nghệ cốt lõi (cảm biến, IoT, in 3D, hình ảnh 3 chiều...), tăng cường năng lực các phần
mềm (kỹ thuật, thiết kế, Embedded SW...) cho quản lý SX…
- Tạo ra ngành công nghiệp mới đại diện, bao gồm cả bước đầu ảo hóa các cơ sở vật chất
hội tụ cho nhà máy thông minh, thương mại hóa và phát triển vật liệu thông minh và linh kiện,
thúc đẩy đầu tư tư nhân, nghiên cứu và phát triển (R&D).
- Đổi mới thông minh cho ngành công nghiệp SX địa phương (kích hoạt các DN khởi
nghiệp thông qua các Trung tâm Đổi mới KT sáng tạo), sử dụng các điểm chiến lược mang
360
INTERNATIONAL CONFERENCE: DEVELOPMENT OF SMALL AND MEDIUM ENTERPRISES
IN VIETNAM IN THE CONTEXT OF INDUSTRIAL REVOLUTION 4.0
tính địa phương để trở thành khu vực công nghiệp thông minh theo thế mạnh công nghiệp
của địa phương.
- Xây dựng cơ sở hạ tầng hiện đại và tái cơ cấu SX công nghiệp.
CP Hàn Quốc cũng tin rằng CMCN 4.0 có thể đem lại những lợi ích KT thông qua mô hình kinh
doanh mới, mô hình dữ liệu (ví dụ, trong lĩnh vực các thành phố thông minh nơi nó đã là một
nhà lãnh đạo toàn cầu). Xét về tiêu chuẩn hóa, CP quan tâm đến hợp tác quốc tế và liên quan đến
khu vực tư nhân. Ngành công nghiệp Hàn Quốc đang kêu gọi các giải pháp chuẩn hóa nhanh để
cho phép tương tác. Việc hợp tác với các tập đoàn lớn đã tạo thuận lợi cho SMEs Hàn Quốc tiếp
cận và có thể xây dựng các tiêu chuẩn SX rộng rãi trên nhiều ngành công nghiệp khác nhau.
Trong công cuộc Cải cách công nghiệp 3.0, CP Hàn Quốc đã có những chương trình
hành động cụ thể để thúc đẩy triển khai thực hiện. Tháng 8/2016, CP Hàn Quốc đã đưa ra lộ
trình cho một số lĩnh vực của các dự án R&D: Công nghệ thiết kế, công nghệ để phân loại các
sản phẩn bị lỗi, các kỹ thuật điều hành tích hợp phần mềm, nền tảng IoT, cảm biến thông minh,
công nghệ thu thập dữ liệu và xử lý dữ liệu tiêu chuẩn. Ngoài ra, Hội đồng nghiên cứu Tiêu
chuẩn nhà máy thông minh đã được hình thành trong khu vực tư nhân nhằm đáp ứng hiệu quả
các xu hướng hoạt động quốc tế và thực hiện các nỗ lực để chuẩn hóa các quy định phát triển địa
phương. Đồng thời, CP sẽ áp dụng các hình thức hỗ trợ khác nhau để đào tạo khoảng 40.000
công nhân có tay nghề về vận hành các cơ sở SX hoàn toàn sử dụng công nghệ tự động hóa. Đến
trước năm 2020, dự kiến sẽ đầu tư khoảng 189.3 triệu USD vào 9 dự án R&D quốc gia (trong đó,
hỗ trợ từ phía CP Hàn Quốc chiếm khoảng hơn 70%) để khuyến khích họ tập trung phát triển các
SP công nghệ cao liên quan tới nhà máy thông minh.
Hàn Quốc có kế hoạch đầu tư hơn 400 tỷ KRW (khoảng 360 triệu USD; trong đó CP tích
cực huy động sự tham gia của nguồn vốn tư nhân, chiếm gần 1/3) trong 05 năm 2016 - 2020 để
phát triển công nghệ thực tế ảo mới và thu hẹp khoảng cách công nghệ với các nước hiện đang đi
đầu trong lĩnh vực này. Khoản đầu tư trên sẽ được dành ưu tiên cho việc phát triển công nghệ
thực tế ảo mới phiên bản Hàn Quốc và một phần sẽ dành hỗ trợ hoạt động phát triển và thương
mại hóa các thiết bị thực tế ảo mới có độ phân giải cao hơn có thể khắc phục một số nhược điểm
của công nghệ hiện tại. Trong năm 2017, Hàn Quốc đầu tư 1.000 tỷ KRW cho nghiên cứu in 3D,
dữ liệu lớn, internet và các công nghệ SX thông minh khác để nhanh chóng thu hẹp khoảng cách
với các nước dẫn đầu về các công nghệ này [6].
Theo đề án do Bộ Thương mại, Công nghiệp và KT trình CP Hàn Quốc, tính tới trước
năm 2025, mỗi ngành trong số mười ngành công nghiệp chính sẽ xây dựng khoảng 4.500 nhà
máy thông minh. Để bắt kịp đà tăng trưởng nhanh của công nghệ số và tự động hóa trong cuộc
CMCN 4.0, năm 2017, tất cả các khu vực KT NN và tư nhân của Hàn Quốc đều nhất trí tăng số
lượng nhà máy thông minh trong nước lên hơn 30.000 vào năm 2025, những nhà máy này sẽ
được ứng dụng công nghệ phân tích và số hóa hiện đại nhất [2].
Đối với các DN, CP Hàn Quốc đã khuyến khích và hỗ trợ phát triển theo hướng đưa tin
học hóa toàn bộ quy trình SX, trong đó tập trung vào 4 yếu tố chính: Thông minh (Smart), Nền
tảng (Platform), Dịch vụ (Services) và Bền vững (Sustainability). Cụ thể, các DN NN, các DN
lớn, vừa và nhỏ được hỗ trợ xuất khẩu, R&D và tài chính (200 triệu USD trong vòng 5 năm) để
361
HỘI THẢO QUỐC TẾ: PHÁT TRIỂN
DOANH NGHIỆP NHỎ VÀ VỪA CỦA VIỆT NAM TRONG BỐI CẢNH CUỘC CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP 4.0
triển khai đổi mới quy trình SX và nâng cấp cơ sở, trang thiết bị SX hiện đại; cung cấp vốn và
hỗ trợ kỹ thuật cho hơn 2000 SMEs mỗi năm (sau 5 năm con số này sẽ là 10.000) để thúc đẩy
hình thành những nhà máy thông minh, có thể SX và cung cấp SP tạo ra cho các DN NN và tập
đoàn lớn; mở rộng tài trợ hỗ trợ cho các DN khởi nghiệp, đồng thời hạn chế hỗ trợ cho các DN
nhiều hơn 5 tuổi. Để tăng số lượng của DN khởi nghiệp dựa trên nền tảng công nghệ, năm 2014
CP đã phát động Chương trình Ươm tạo công nghệ cho DN khởi nghiệp. Chương trình cung cấp
cho DN khởi nghiệp khoản tài trợ cho R&D từ khu vực tư nhân và công cộng.
Cùng với nền tảng cơ chế, chính sách liên quan đến phát triển khoa học công nghệ đã
được công bố trước đó, CP cải thiện mạnh mẽ khung pháp lý cho cải cách bằng việc bãi bỏ
các quy định không phù hợp, sửa luật và ban hành nhiều quy định, chính sách có liên quan.
CP Hàn Quốc đã soạn thảo Luật Khuyến khích các sáng kiến tích hợp CNTT vào những lĩnh
vực chủ chốt như ô tô, đóng tàu... thành lập các trung tâm phát minh sáng tạo và các cơ quan
hỗ trợ hành chính liên quan tới khoa học - công nghệ, thành lập các hệ thống đào tạo nguồn
nhân lực kỹ thuật cao... để thúc đẩy phát triển công nghiệp. Nhờ đó, năng lực cạnh tranh
trong các ngành công nghiệp chủ lực của Hàn Quốc ngày càng tăng và nhiều SP công nghệ
của họ đang dẫn đầu thế giới.
2.2. Thách thức của CMCN 4.0 với các SMEs Hàn Quốc
Thời đại CMCN 4.0 đang trỗi dậy trên toàn cầu đã tạo ra nhiều thách thức KT XH liên
quan đến ngành công nghiệp SX Hàn Quốc. Với bên ngoài, các ngành SX chính của Hàn Quốc
như ô tô, đóng tàu, điện tử, thép và hóa chất phải đối mặt với những thách thức từ sự trỗi dậy của
Trung Quốc như là một cường quốc SX và sự suy yếu của đồng yên Nhật Bản. Ở bên trong,
nhiều công ty SX địa phương tại Hàn Quốc rơi vào tình trạng năng suất thấp và kém hiệu quả
[3]. Hơn nữa, mặc dù mức độ phát triển công nghệ giữa các ngành và công ty là khác nhau, hầu
hết SMEs ở Hàn Quốc đều còn non trẻ, rất cần sự phát triển công nghệ. Hơn nữa để đạt được sự
tinh tế và công nghệ cao hơn, đặc biệt là IoT và dữ liệu lớn. Do vậy, sự đầu tư ban đầu cho
SMEs có năng lực công nghệ và ngân sách thấp là rất cần thiết để giúp họ hiệu quả hơn. Các
chính sách của CP và những nỗ lực của các DN lớn để hỗ trợ cho SMEs cũng cần có một cách
tiếp cận tập trung hơn và hướng đi cụ thể.
Bên cạnh đó, các DN ô tô, chip và điện thoại di động là những động lực chính của nền
KT Hàn Quốc trong những thập kỷ qua, giúp Hàn Quốc nhảy lên vị trí thứ 11 trên thế giới. Tuy
nhiên, mô hình công nghiệp này có thể sớm trở nên lỗi thời khi thế giới đang tìm kiếm một cuộc
cách mạng công nghệ toàn cầu mới, về cơ bản sẽ làm thay đổi hình dạng của mỗi ngành. Thêm
vào đó, các DN Hàn Quốc đang phải chịu áp lực từ sự phát triển mạnh mẽ của Trung Quốc trong
nhiều lĩnh vực SX mà Hàn Quốc đang dẫn đầu [4]. Đó là lý do đòi hỏi Hàn Quốc phải tìm hướng
dịch chuyển sang các ngành công nghiệp thế hệ tiếp theo. Trong khi đó, các công ty lớn, như
điện tử Samsung, đã đặt cược rất nhiều vào các công nghệ mới nổi. Đó chính là thách thức lớn
đòi hỏi Hàn Quốc phải đưa ra các lựa chọn chiến lược để nuôi dưỡng các ngành công nghiệp
tương lai.
