22
2
THC TRNG PHÁT TRIN DOANH NGHIP KHI NGHIP
ĐỔI MI SÁNG TO HIN NAY
ThS. Nguyễn Thị Trang
Trường Đại học Kinh tế Kỹ thuật Công nghiệp
Tóm tt
Vit Nam tiềm năng khởi nghip di dào t mt thế h tr sáng to có quyết
tâm khi nghip cao, với văn hóa khởi nghiệp duy chấp nhn tht bi ngày càng
được ci thin. Hin nay, h sinh thái khi nghiệp đi mi sáng tạo (ĐMST) đang
phát trin kmnh mẽ. Điều đó thể hin s ng cht ng ca các doanh
nghip trong h sinh thái khi nghip. Bài viết đi vào phân tích thực trng phát trin
nhóm doanh nghip khi nghip sáng to hin nay vi những đặc điểm bản: S
ợng ít nhưng đang xu hướng tăng trưởng mạnh; Được quyết định sng còn bi
công ngh nhưng chưa quan tâm tương xứng đến phát trin, m rng công ngh; Kh
năng tiếp cn vn còn nhiu hn chế. T đó, bài viết đưa ra một s gii pháp nhm
khc phc nhng hn chế nói trên.
T khóa: Doanh nghip khi nghiệp đổi mi sáng to, khi nghiệp, đổi mi
sáng to…
1. Thc trng phát trin doanh nghip khi nghip sáng to Vit Nam
hin nay
1.1. S ng doanh nghip khi nghip sáng to ti Vit Nam
Do định nghĩa Doanh nghiệp khi nghip sáng to (DNKNST) mi ch xut
hin trong Lut doanh nghip nh va (SME) được thông qua 6/2017, cũng không
có phân loi DNKNST trong thng kê của quan đăng kinh doanh, hiện không
có bt k s liu chính thc nào v s ợng, quy mô và lĩnh vực hoạt động ch yếu
ca các DNKNST Vit Nam. Theo thng ca tp chí Echelon (Singapore) Vit
Nam hin có khoảng 3.000 DNKNST, tăng gần gấp đôi so với s liu cuối năm 2015
(khong 1.800 doanh nghip). Khoảng 40 s ươm tạo khi nghip, t chc thúc
đẩy kinh doanh đang hoạt động trên c c. V hoạt động tài chính, hin có khong
40 qu đầu mạo hiểm đang hoạt động ti Vit Nam. Mt thng khác ca B
Khoa hc Công ngh cũng cho thấy, c nước hin khong 600.000 doanh
nghiệp, trong đó có 3.000 DNKNST. Đây sẽ lực lượng doanh nghip tiên phong,
tăng trưởng cao để đóng p hiệu qu vào s phát trin kinh tế - hi của đất
nước. Tính trong 2 năm 2016 - 2017 tng s DNKNST chiếm đa số v mt s ng
các doanh nghiệp xin đăng kí mới (chiếm 90% tng s các doanh nghiệp xin đăng kí
223
mi). Tốc độ tăng trưởng của các DNKNST thành công tăng trưởng nhanh gp nhiu
ln so vi doanh nghip ln.
Theo đánh giá của Phòng Thương mại Công nghip Vit Nam (VCCI), nếu
tính trên đầu người thì s các DNKNST ca Việt Nam cao hơn các quốc gia khác như
Trung Quc (2.300 công ty khi nghip), n Độ (7.500 ng ty khi nghip)
Indonesia (2.100 công ty). So sánh giữa các nh vc hoạt đng cho thy, doanh
nghip công ngh thông tin có con s t tri so vi các doanh nghiệp trong lĩnh
vc khác. Thc tế này phản ánh đúng xu hướng phát triển trong điu kin cách mng
công nghip 4.0 với các đặc điểm: DNKNST trong lĩnh vc công ngh thông tin
không cn quá nhiu vn đầu ban đầu như nhiều lĩnh vc truyn thng khác;
doanh nghip trong lĩnh vc y da ch yếu o ý ng mi ch làm mang
tính ng to cao, có kh ng tăng trưng nhanh; kh năng dễ dàng kết ni toàn
cu qua công ngh giúp cho các ý tưởng sáng to tt d dàng đến được vi thế gii
ngược li, doanh nghip cũng d dàng hc hỏi đưc t các hình thành công
khác ca quc tế.
S ợng các nhà đầu KNST tuy chưa nhiều nhưng bắt đầu xu hướng
tăng. Hầu hết đây là doanh nhân đã thành công mong muốn đầu cho DNKNST
thế h sau. Mt s Vit Kiu, du hc sinh Vit tại nước ngoài đã và đang trở v Vit
Nam tham gia vào đầu tư KNST. Hoạt động ca các nhà đầu thiên thần Vit Nam
đã bắt đầu có tính h thống hơn thông qua việc kết ni, hình thành mt s câu lc b,
mạng lưới đầu cho DNKNST như VIC Impact, iAngel hay VCNetwork.com. Đánh
giá theo lĩnh vực được đầu tư kinh doanh, các DNKNST tập trung ch yếu trong lĩnh
vc công ngh tài chính (fintech), thương mại điện t công ngh giáo dc (edtech).
1.2. Quy mô, trình đ phát trin công ngh
Đánh giá mt cách tng th, quy mô doanh nghip Việt Nam đang nhỏ dn;
s doanh nghip quy va và nh tăng mạnh hơn các doanh nghiệp quy ln.
Đây là xu hướng phù hp vi mục tiêu và điều kin phát trin kinh tế - xã hi Vit
Nam hin nay khuyến khích các DNKNST. Theo s liu báo cáo ca Tng cc
Thống kê tính đến hết m 2017 cả nước 10.000 doanh nghip lớn tăng 29% s
doanh nghip ln so với năm 2015, tuy nhiên thì số doanh nghip ln này ch chiếm
1,9% tng s doanh nghip. Trong khi đó, s ng doanh nghip va tăng 23,6%,
s ng doanh nghip nh tăng 21,2%, đặc bit s ợng DNKNST tăng tới 65%.
Hu hết doanh nghip DNKNST tuổi đời khong 1 năm, quy nhỏ l
kh năng tăng trưởng không cao, vốn đầu đa phần dưới 10 triu USD, hoạt động gi
vn còn nh l so vi DNKNST trong khu vực. Trong khi đó, mt s qu đầu tư phn
ánh đang gặp nhiu vưng mc v th tục đầu tư nên gp nhiu rào cn đ b vn vào
DNKNST Vit, dẫn đến nh trng DNKNST Việt ra nước ngoài để lp công ty.
22
4
Mt trong nhng yếu t quyết định vic doanh nghip mi thành lp phi
DNKNST hay không, chính trình đ công ngh m nn tảng cho tính đổi mi
sáng tạo. Trình độ công ngh ca doanh nghip góp phn quan trng tạo điều kin
cho tinh thn khi nghiệp DNKNST. Các nước trình độ công ngh cao cũng
thưng các quc gia nhiu DNKNST thành công. Hin nay nhiu DNKNST
chọn cho mình hướng đi: Công ngh (Tech Startup). Đặc điểm ca DNKNST công
ngh là không cn quá nhiu vốn ban đầu (so vi các ngành ngh khác) và có th d
dàng hc hi t những mô hình đi trước trên thế gii. Ti Vit Nam s liu kho sát
năm 2014 được công b cho thy, trong tng s 7.450 doanh nghiệp được kho sát,
ch 464 doanh nghip khẳng định các hoạt động nghiên cu phát trin
(R&D) chiếm 6,23%. Điều này nghĩa rằng, đại b phn các doanh nghiệp chưa
quan tâm đến các hoạt động ng dng phát trin khoa hc công ngh. Tuy nhiên
sang giai đoạn năm 2016-2018, các lĩnh vực được các DNKNST la chn khi nghip
s tập trung vào các lĩnh vc công ngh tài chính, công ngh l hành, trí tu nhân
to/chatbot, Internet vn vật, chăm sóc sc kho tp hp d liu lớn theo xu hướng
phát trin ca cuc cách mng công nghip 4.0.
1.3. Kh năng gi vn
Nguồn đầu tư vào các DNKNST tại Vit Nam ch yếu đến t các qu đầu tư
KNST, tập đoàn lớn, c t chức thúc đẩy kinh doanh nhà đầu tư cá nhân (hay còn
gọi “nhà đầu thiên thần”). Các tổ chức, nhân y đến t c trong nước
quc tế. Nhìn chung, việc huy động vn, kêu gọi đầu của các DNKNST đang ngày
càng diễn ra sôi động Việt Nam. Theo Topica Founder Institute thì năm 2016, tng
vốn đầu tư mà các DNKNST Việt Nam nhận được 205 triệu USD, tăng 46% so với
năm 2015 (137 triệu USD), ch yếu t các nhà đầu ớc ngoài. Đầu cho các
DNKNST Việt Nam cũng xu ng tập trung hơn, mc tng vn DNKNST
kêu gi đưc tăng lên đáng k nhưng số thương vụ li gim, ch 50 thương vụ (trong
so sánh với 67 thương v năm 2014) trong đó 7 thương v giá tr đầu trên 10
triu USD.
Theo thng ca t chức Topica Founder Institute (TFI), năm 2017, Việt
Nam tiếp nhn 92 thương vụ đầu tư KNST với tng s vốn hơn 291 triệu USD, tăng
gn gấp đôi về mt s ng thương vụgn 50% v mt tng s vn đầu tư so vi
năm 2016 (50 thương vụ vi 205 triu USD). Trong s đó, có 8 thương vụ thoái vn
thành công thông qua mua bán và sáp nhp (M&A) tr giá 128 triệu USD. m 2015,
giá tr đầu 137 triệu USD giá tr thoái vn khong 300 triu USD (do
thương vụ bán Misfit tr giá 260 triệu USD). Năm 2016 - 2017 cũng chứng kiến s
tham gia ca nhiu tập đoàn của Vit Nam trong việc đầu tư cho DNKNST như Qu
đầu tư của FPT (FPT Ventures), Qu đầu tư của Viettel (Viettel Ventures), Qu sáng
to CMC.
225
Thng ca B Khoa hc và Công ngh cũng chỉ ra rằng, năm 2016 2017,
hoạt động ca các DNKNST Vit Nam din ra rất sôi động. Ch tính riêng 5 thương
v kêu gi vn thành công nhất đã có tổng giá tr lên đến hơn 50 triệu USD (Momo -
28 triu USD, F88 - 10 triu USD, Got It! - hơn 9 triệu USD, Vntrip.vn - 3 triu USD,
Toong - 1 triu USD). Mi nht doanh nghip Foody - mng hi v m thc -
đã được SEA mua lại hơn 82% cổ phn với giá hơn 64 triệu USD, được coi là khon
đầu tư lớn nhất trong năm 2017 tính đến thời điểm hin ti. Nhng dòng tin lớn đã
và đang chảy vào DNKNST Vit.
S ợng thương vụ đầu tư vào Việt Nam đang gia tăng, song s ợng thương
v dưới 1 triu USD chiếm phn ln. S ng thương vụ nhn được đầu với s
vốn hơn 10 triu USD còn rt ít. S ợng thương v M&A còn rt nhỏ. Chưa
DNKNST nào tiến hành được IPO.
V các t chức thúc đẩy kinh doanh, là t chức đào to, hun luyn, phát trin
mô hình kinh doanh, gi vốn đầu tư cho các DNKNST giai đoạn đầu, và có th tham
gia đầu tư với các khoản đầu tư nhỏ t mt vài chc ngàn USD. Mt s t chc thúc
đẩy kinh doanh tiêu biu ti Vit Nam th k đến Vietnam Silicon Valley
Accelerator (VSVA) đưc h tr bi B Khoa hc và Công ngh (KH&CN); CLAS
- Expara Vietnam Accelerator được đầu bi Microsoft Vit Nam qu đầu
KNST tại Đông Nam Á Expara; Qu tăng tốc khi nghip Vit Nam (VIISA) va là
qu đầu KNST giai đoạn đầu, va là t chức thúc đẩy kinh doanh với 4 nhà đầu tư
chính FPT, Dragon Capital Group, Tập đoàn Hanwha (Hàn Quốc) Công ty c
phn Chng khoán BIDV.
Ti hết năm 2017 khoảng 40 qu đầu hoạt đng ti Vit Nam vi
phn ln là các qu đầu tư nước ngoài. Trong s đó, chỉ có mt s qu đầu tư có văn
phòng đại din Việt Nam như IDG Ventures, CyberAgent Ventures, DJF-
VinaCapital, 500 Startups. Ngoài ra, nhng qu đầu doanh nghiệp nhân
(Private Equity Fund), không tập trung đầu tư vào DNKNST nhưng có th đầu tư vào
giai đoạn chuyn tiếp t DNKNST thành doanh nghiệp trưởng thành như Qu
Mekong Capital, Dragon Capital, VinaCapital.
V các nhà đầu thiên thần, s ợng các nhà đầu này tuy chưa nhiu
nhưng bắt đầu xu hướng tăng. Hu hết đây doanh nhân đã thành công mong
muốn đầucho các DNKNST thế h sau. Mt s Vit Kiu, du hc sinh Vit ti
nước ngoài đã đang tr v Việt Nam tham gia vào đầu KNST như nhà đầu
Nhân Nguyn, k sư thành danh Google đã thực hiện đầu tư vào một s DNKNST
Vit bao gm TechElite, JupViec, Beeketing, Ybox,..; doanh nhân Đ Hoài Nam,
tng DNKNST thành công t Thung lũng Silicon Hoa Kỳ, đã đầu tư vào HDViet, 5S
Online,...; doanh nhân Vũ Duy Thc, tiến sĩ từ Stanford, được vinh danh mt trong
22
6
nhng nhà sáng lp DNKNST tr tui tiêu biu tại thung lũng Silicon, cũng đã tham
gia dìu dắt đầu cho hàng loạt các DNKNST Việt Nam như Umbala ELSA.6.
Hoạt động của các nhà đầu tư thiên thần Vit Nam đã bắt đầu có tính h thống hơn
thông qua vic kết ni, hình thành mt s câu lc b, mạng lưới đầu tư cho DNKNST
như VIC Impact, iAngel hay VCNetwork.co.
Một điểm tích cc ca th trường nh Accelerator (tăng tc khi nghip)
đang được đặc bit quan tâm. Mt s t chc nước ngoài đã ớng đến th trưng
Việt Nam như JFDI ca Singapo, 500 DNKNST ca M, 1337 của Malaysia… Xu
hướng y giúp h sinh thái khi nghip Vit Nam tr nên sôi động hơn. S xut hin
của các nhà đầu tư thiên thần ngày càng nhiều trong các thương vụ đầu tư. Tuy nhiên,
đa phn c thương v vn đưc thc hin bi nhng qu đầu c ngoài. Tình
hình đầu mạo him ca Vit Nam trong m 2016 chuyển biến so với năm
2015 nhưng những chuyn biếny là không ln. Các qu mi vn trong giai đon
thăm dò th tng. c qu đang hoạt động như IDG, Cyber agent không tiến hành
đầu tư thêm nhiều thương vch tp trung cho các khon đu tư để có th thoái
vốn. nh đến năm 2016 chúng ta vẫn chưa một qu đầu mo him o ca
riêng mình.
Đến năm 2017, mặc s tăng trưởng tương đi mnh mẽ, nhưng nguồn
vốn đầu cho doanh nghiệp khi nghip sáng to ti Vit Nam vn tương đối khiêm
tn so vi khu vc trên thế giới. Theo Tech in Asia3, m 2017, khu vực Đông
Nam Á đã thu hút 7,86 t USD đầu vào khởi nghiệp, như vậy s vốn đầu Việt
Nam thu hút được chiếm t phn rt nhỏ, chưa đến 5%. Theo tp chí uy tín v khi
nghip CBInsights, t năm 2012 tới nay, Việt Nam, đứng th về ng vốn ĐTMH
thu hút đưc, sau Singapore, Indonesia và Malaysia.
Tóm li, th trưng vốn đầu cho DNKNST ti Việt Nam đang những hot
động đa dạng, ơng đối sôi ni t c ngun vốn trong và ngoài nước. Tuy nhiên, quy
mô vốn cũng như s liên kết, hợp tác trong đầu tư KNST tại Vit Nam vn còn nh,
chưa tương xứng vi tiềm năng và nhu cầu ca h sinh thái KNST Vit Nam.
2. Định hướng phát trin doanh nghip khi nghiệp đổi mi ng to ti
Vit Nam
Doanh nghip khi nghiệp được nhìn nhận như một yếu t tích cực tác động
đến s phát trin kinh tế - xã hi. Tuy nhiên, vi đa số nhng bn tr khi nghip ln
đầu, thành công dường như một t "xa x". Nhìn vào thc trng hoạt động khi
nghiệp đổi mi sáng to ca các doanh nghip khi nghip hin nay ti Vit Nam,
th thy hot động ca doanh nghip khi nghiệp đang gặp rt nhiều khó khăn. Với
nhng thách thức đó, cần một chương trình chiến c s hp tác, phi hp
gia nhà nước, doanh nghip, cộng đồng.