Góp phần nâng cao nhận thức-giữ gìn tài liệu trong công tác bảo quản
VTL
Tài liệu là những sản phẩm vật chất rất dễ bị xâm hại và hư hỏng cho dù
chúng có được cấu thành từ bất cứ chất liệu gì đi nữa thì các yếu tố khách
quan như Ánh sáng, tia cực tím, nhiệt độ và độ ẩm, sự xâm nhập của côn
trùng, nấm mốc, thảm hoạ tự nhiên, các tác nhân hoá học đều có thể gây ra
gây hư hại đến tài liệu. Bên cạnh đó, các yếu tố chủ quan như việc sử dụng
tài liệu chưa đúng cách, di chuyển kho tàng, bảo quản tài liệu không hợp lí thì
cũng đều ảnh hưởng và làm hư hại tài liệu.
Một ví dụ gần đây nhất: Theo khảo sát của nhiều chuyên gia Pháp, đã có một
số lượng lớn các ấn phẩm cổ bị hư hại trong các kho sách, thư viện của ba
nước Đông Dương. Họ đã nhận định: “Điều kiện khí hậu và tình trạng bảo
quản bấp bênh có thể khiến chúng tan thành bụi trong thời gian ngắn. Nếu
điều đó xảy ra, nó sẽ xóa sạch cả một mảng ký ức về Việt Nam, Lào và
Campuchia cũng như một nhân chứng không thể thay thế được của lịch sử
nước Pháp trong một giai đoạn lịch sử cùng chia sẻ với ba nước Đông
Dương...”[1]
Đó cũng là một sự cảnh báo trực tiếp đối với các cơ quan lưu trữ và cho
công tác bảo tồn tài liệu. Tuy nhiên, không phải cho đến hôm nay công tác
bảo quản tài liệu mới được nhìn nhận với một vai trò và ý nghĩa vô cùng
quan trọng. Bảo quản tài liệu đã được nhận định là vấn đề sống còn của mỗi
thư viện.
Một vài nét khái quát công tác bảo quản tài liệu đã và đang được
tiến hành tại nước ta
Hiện nay chúng ta đã có những văn bản pháp qui trong công tác bảo quản
tài liệu như Công văn số 111 ngày 04/04/1995 Cục lưu trữ nhà nước. Các văn
bản pháp qui trong công tác bảo quản được phát triển và đưa ra chủ yếu áp
dụng cho các cơ quan lưu trữ nhà nước. Tuy nhiên, công tác bảo quản tài liệu
được cũng vẫn được quan tâm và triển khai rộng khắp, đặc biệt là ở các tỉnh
và thành phố lớn trong cả nước. Nội dung của công tác bảo quản tài liệu hiện
nay tập trung vào các công tác trọng tâm bao gồm xây dựng kho lưu trữ,
trang thiết bị bảo quản, tổ chức tài liệu và các biện pháp kĩ thuật bảo quản. Vì
vậy tại các thư viện, các đơn vị đã đưa ra những phương pháp bảo quản tài
liệu riêng biệt tùy theo ngân sách và đặc điểm riêng về tài liệu của đơn vị: Tại
Viện Nghiên cứu Hán Nôm, Viện đã chọn giải pháp là tiến hành sao chụp,
nhân bản các bản sách hán nôm thành ba bản để phục vụ độc giả, bản gốc thì
đưa vào kho lưu giữ theo chế độ bảo tàng, bồi vá, tu bổ, phục chế các bản
sách nguyên gốc bị rách bị hư hỏng, làm hộp bảo quản sách[2]; Tại thư viện
Tổng hợp thành phố Hồ chí Minh, thư viện đã hoàn thành dự án Rèm chống
nắng cho tài liệu (tháng 10/2006) và thực hiện rất nhiều các dự án về bảo
quản tài liệu[3], ...
Nguyên nhân gây hư hại, mục tiêu và hành động bảo quản tài liệu
thực tế
1. Nhận biết sự hư hại tài liệu một cách trực quan
Việc nhận biết những mối nguy hiểm đối với tài liệu đôi khi rất dễ dàng,
bằng trực quan, giác quan... mà từ đó đã có thể bảo vệ tài liệu nguyên vẹn tới
100%.
Có rất nhiều dấu hiệu để nhận biết tài liệu bị hư hại như là với tài liệu
giấy thì bị nhạt màu, đổi màu, gấp nếp, rách, thủng lỗ và mất mát, giòn, mốc;
tài liệu băng đĩa thì bị gãy, nát, xước...
Sự xuống cấp và hư hại tài liệu có thể được chia ra làm hai nhóm nguyên
nhân chính – sự phân chia này dựa theo những đặc trưng căn bản của quá
trình sử dụng và bảo quản tài liệu bao gồm:
- Bảo quản và xử lý bảo quản thực tế tài liệu chưa tốt
- Phương pháp lưu trữ và trưng bày, sử dụng chưa thích hợp
Trong hai nhóm nguyên nhân này, nhóm nguyên nhân thứ nhất mang tính
chất khách quan hơn, việc phòng trách cũng khó khăn và bị động hơn. Đó là
những nguyên nhân hoàn toàn khách quan từ điều kiện khí hậu, môi trường
bảo quản tài liệu gây ra những hư hại cho tài liệu như chúng ta đã đề cập:
điều kiện tự nhiên, ánh sáng môi trường, côn trùng, nấm mốc, chất hóa học...
Để giảm thiếu những tác nhân gây hư hại này phải có những yêu cầu đặc biệt
về trang thiết bị, cơ sở hạ tầng. Tuy nhiên về cơ sở vật chất cũng như những
trang thiết bị để phục chế tài liệu hiện nay tại các cơ quan thư viện vẫn còn
rất thiếu thốn, lạc hậu không thể khắc phục một cách triệt để nhanh chóng
được. Chúng ta cũng đã hạn chế được phần nào các tác nhân này trong điều
kiện tốt nhất có thể và cũng phần nào thực hiện công tác phục chế tài liệu ở
những kĩ thuật phổ thông nhất như đóng lại sách hay sao chụp tài liệu tăng
bản tài liệu. Với những kĩ thuật bảo quản và phục chế tài liệu hiện đại hơn thì
chưa phải địa phương nào cũng thực hiện được.
Nhóm nguyên nhân thứ hai ngược lại mang nhiều yếu tố chủ chủ quan
hơn và liên quan trực tiếp đến quá trình sử dụng tài liệu. Nhóm nguyên nhân
gây hư hại tài liệu này hoàn toàn có thể được kiểm soát và có thể hạn chế
được tối đa mức độ hư hại với tài liệu, đặc biệt, đây là nhóm nguyên nhân hết
sức trực quan tại các thư viện, nơi mà sự tiếp xúc với tài liệu là linh hồn của
hoạt động thư viện. Đây cũng là nhóm nguyên nhân không thực sự được chú
trọng đến trong các văn bản pháp quy về bảo tồn tài liệu và thường xuyên bị
quên lãng trong các hoạt động tuyên truyền, phổ biến về việc bảo quản tài
liệu. Cần phải xác định nhóm nguyên nhân này chính là bước xuất phát điểm
cho của công tác bảo quản tài liệu, đồng thời nhìn nhận công tác bảo quản dự
phòng tài liệu là một bộ phận tích cực góp phần nâng cao nhận thức về việc
trân trọng, bảo vệ tài liệu, xây đựng những nét ứng xử đẹp với tài liệu trong
văn hóa đọc.
2. Hành động thực tế trong công tác bảo quản tài liệu
Như vậy trong công tác bảo quản tài liệu ngoài việc đặt đối tượng chính
của công tác này là tài liệu thì cần phải có sự quan tâm đánh giá thích đáng
cho hai nhóm đối tượng: đó là người quản lý tài liệu và người sử dụng tài
liệu. Trong đó, việc đưa người sử dụng trở thành một cộng đồng bảo quản tài
liệu sẽ duy trì tuổi thọ của tài liệu lâu hơn rất nhiều lần; là yếu tố quan trọng
góp phần thực hiện phần lớn các mục tiêu chiến lược của công tác bảo quản
tài liệu bao gồm:
- Đảm bảo chắc chắn tuổi thọ cao nhất có thể cho tài liệu
- Sử dụng hiệu quả tài liệu trong trưng bày giới thiệu, triển lãm tài liệu
- Thiết lập các chính sách ưu tiên cho các tài liệu quan trọng
- Kiểm tra và bảo quản dự phòng tài liệu..
Người sử dụng tài liệu hoàn toàn có thể tham gia những khâu đầu trong
công tác bảo quản tài liệu như sử dụng tài liệu đúng cách, hạn chế các yếu tố
có thể gây hư hại đến tài liệu trong quá trình sử dụng, hay dự báo sự hư hỏng
của tài liệu.
Với rất nhiều nội dung trực quan vô tình hay cố ý người sử dụng cũng có
thể gây nguy hại đến tài liệu. Như để sử dụng tài liệu đúng cách, các thư viện
đã hướng dẫn độc giả - Ngay khi có thể hãy tránh xa những mối nguy hiểm
cho tài liệu:
-Tay phải sạch trước khi tiếp xúc với tài liệu, ví như tay dính dầu ăn, dầu
ăn dính lên tài liệu thì sẽ làm biến chất tài liệu
-Tài liệu phải được cất giữ trên giá, không đặt dưới đất, không đặt trên
nóc giá;
-Sử dụng tấm ken tài liệu đầy đủ để tài liệu không bị đổ, chồng lên nhau;