Ậ Ả ƯỞ Ứ Ủ Ậ Ạ Ế PH T GIÁO VÀ NH H NG C A PH T GIÁO Đ N Đ O Đ C
ƯỜ Ệ CON NG I VI T NAM
M Đ UỞ Ầ
Ọ Ề 1. LÍ DO CH N Đ TÀI
ậ ượ ề ệ ế ỷ ứ ả Ph t giáo đ c truy n bá vào Vi t Nam kho ng th k th hai sau công
ả ở ộ ưở ắ nguyên và nhanh chóng tr thành m t tôn giáo có nh h ờ ố ế ng sâu s c đ n đ i s ng
ườ ệ ậ ướ ậ ạ ầ ủ tinh th n c a ng i Vi t Nam. Ph t giáo luôn h ng tâm, giáo lí Ph t giáo d y con
ườ ề ệ ề ườ ng i làm đi u thi n tránh đi u ác nên nhanh chóng đi vào lòng ng i.
ậ ừ ư ở ổ Ph t giáo đ l ể ạ ấ ượ i n t ắ ng sâu s c nên t thu xa x a, t ậ tiên ta đã đón nh n
ề ạ ể ặ và truy n l ể ớ i cho con cháu ngày nay, m c dù l p con cháu có hi u hay không hi u
ự ủ ạ ẹ ủ ứ ề ẩ ồ ố ậ ậ gì v ngu n g c giáo lí cao đ p c a Ph t giáo. Các chu n m c c a đ o đ c Ph t
ụ ề ỉ ườ ả ưở giáo có tác d ng đi u ch nh hành vi, nhân cách con ng i, nh h ự ế ng tích c c đ n
ườ ệ ủ ạ ố ườ ệ ng i dân Vi ề t. Đ o lí truy n th ng c a ng i Vi t Nam đã hình thành trong hàng
ấ ườ ỳ ủ ể ạ ự ộ ữ ngàn năm qua đ u tranh tr ng k c a dân t c đ t o d ng và gi ộ ấ gìn m t đ t
ướ ư ế ủ ề ủ ề n c có ch quy n, văn hóa cũng nh ti p thu các h t ệ ư ưở t ng c a các n n văn
ặ ệ ậ minh khác, đ c bi t là Ph t giáo, Nho giáo, Lão giáo.
ậ ự ạ ế ầ ầ ộ ị Ph t giáo đã t t o cho mình m t phong cách riêng, d n d n chi m v trí quan
ờ ố ộ ả ọ ưở ế ệ ẩ ớ ố tr ng trong đ i s ng xã h i, nh h ự ng khá l n đ n quan ni m s ng, chu n m c
ườ ạ ứ ủ đ o đ c c a ng ế i dân cho đ n ngày nay.
ứ ệ ề ạ ầ ả ớ ố ộ V i tinh th n b o v và phát huy truy n th ng đ o đ c dân t c trong giai
ạ ể ế ợ ứ ậ ạ ệ đo n hi n nay, t ư ưở t ớ ạ ng và đ o đ c Ph t giáo hoàn toàn có th k t h p v i đ o
ủ ạ ộ ự ề ạ ộ ứ đ c cách m ng xã h i ch nghĩa và t ư ưở t ạ ể ng đ o lí dân t c đ xây d ng n n đ o
ệ ộ ơ ứ đ c xã h i ngày càng hoàn thi n h n.
ủ ộ ị ề ế ị ườ Ngh quy t 24NQ/TW năm 1990 c a b chính tr v tăng c ng công tác tôn
ứ ề ạ ớ ợ ớ ộ giáo trong tình hình m i: “ Đ o đ c tôn giáo có nhi u phù h p v i công cu c xây
ạ ộ ạ ể ạ ậ ộ ớ ố ầ ự d ng xã h i m i” (ĐCSVN,1990). T i Đ i h i đ i bi u ph t giáo toàn qu c l n
ủ ị ứ ủ ễ ấ ạ ố ộ ạ ộ ế ọ th VI ch t ch Qu c h i Nguy n Phú Tr ng nh n m nh ý nghĩa c a Đ i h i h t
ể ệ ự ờ ố ậ ọ ỉ ứ s c quan tr ng không ch trong đ i s ng Ph t giáo mà còn th hi n s quan tâm
1
ả ướ ố ớ ệ ữ ế ủ c a Đ ng và nhà n c đ i v i các tôn giáo Vi t Nam. Nh ng đóng góp thi ự t th c
ậ ộ ệ ứ ỏ ậ ủ c a Giáo h i Ph t giáo Vi t Nam đã ch ng t ậ Ph t giáo hoàn toàn là tôn giáo nh p
ớ ờ ế ắ ự ầ ồ ộ th , g n bó v i đ i, luôn đ ng hành cùng dân t c, góp ph n xây d ng đ t n ấ ướ c
ngày càng giàu đ p.ẹ
ư ậ ề ộ ố ướ Nh v y, trong quá trình hình thành dân t c, truy n th ng yêu n c và giá tr ị
ứ ậ ượ ậ ủ ạ đ o đ c, nhân ái c a Ph t giáo đã đ c phát huy. Ph t giáo là tôn giáo đóng vai trò
́ ự ự ậ ộ ộ ả tích c c trong cu c v n đ ng xoa đói gi m nghèo, xây d ng nhà tình nghĩa, tình
ươ ờ ố ợ ồ ứ ự ậ ớ ị ệ th ng c u tr đ ng bào b thiên tai, xây d ng đ i s ng m i. Ph t giáo Vi t Nam
ố ạ ự ự ế ế ộ ế đang tích c c xây d ng kh i đ i đoàn k t dân t c, đoàn k t tôn giáo, quy t tâm
ộ ố ự ớ ướ ạ ằ cùng toàn dân xây d ng cu c s ng m i “dân giàu, n ộ c m nh, xã h i công b ng,
ủ ậ ộ ệ ầ ố dân ch , văn minh”. Giáo h i Ph t giáo Vi ế ụ ủ t Nam c n ti p t c c ng c phát huy
ậ ệ ề ọ ủ ặ ớ ự ộ ự n i l c xây d ng Ph t giáo Vi ấ ợ t Nam v m i m t phù h p v i tình hình c a đ t
ướ ờ ỳ ớ n c trong th i k m i.
ể ể ờ ủ ự ề ậ ơ ồ ố ể Đ hi u rõ h n v ngu n g c ra đ i c a Ph t giáo, s hình thành và phát tri n
ở ệ ư ế Ả ưở ủ ứ ạ ậ ậ ủ c a Ph t giáo Vi t Nam nh th nào? nh h ế ng c a đ o đ c Ph t giáo đ n
ố ườ ệ ạ ứ ệ ậ ề ạ ứ đ o đ c truy n th ng ng i Vi ể ệ t Nam và hi n nay đ o đ c Ph t giáo còn th hi n
ư ệ ủ ế h t tính u vi t c a nó không?
ữ ề ậ ả ọ ưở ủ ậ Vì nh ng lí do trên em ch n đ tài: “Ph t giáo và nh h ng c a Ph t giáo
̀ ̀ ̀ ́ ạ ứ ườ ệ ươ ̣ ̣ ế đ n đ o đ c con ng i Vi ́ t Nam ” lam đê tai khoa luân tôt nghiêp ra tr ̀ ng.
Ứ Ử Ấ Ị Ề 2. L CH S NGHIÊN C U V N Đ
ậ ứ ủ ạ Ph t giáo nói chung và t ư ưở t ậ ng đ o đ c c a Ph t giáo nói riêng đã đ ượ c
ề ọ ả ứ nhi u nhà h c gi nghiên c u:
ườ ử ề ậ ố ồ ư L u Tr ng C u, 2009, N n văn hóa Ph t giáo Trung Qu c, Nxb Đ ng Nai
ứ ọ ạ ươ Thích Mãn Giác (2007), Đ o đ c h c Đông ph ng, Nxb Văn hóa Sài Gòn,
ồ Tp H Chí Minh.
ễ ậ ứ Nguy n Duy Nhiên, 2009, Đ c Ph t bên trong, Nxb Tôn giáo.
ư ưở ậ ọ Walpola Rahula, 2009, T t ng Ph t h c, Nxb Văn hóa Sài Gòn.
Ứ Ụ Ụ Ệ 3. M C ĐÍCH VÀ NHI M V NGHIÊN C U
ệ ố ụ ứ ữ ậ ả M c đích nghiên c u: Trình bày có h th ng Ph t giáo và nh ng nh h ưở ng
ạ ứ ậ ệ ừ ư ế ế ủ c a Ph t giáo đ n đ o đ c Vi t Nam t x a đ n nay.
2
ứ ệ ụ Nhi m v nghiên c u:
ủ ạ ứ ờ ủ ậ ậ ồ ố ộ + Làm rõ ngu n g c ra đ i c a Ph t giáo và n i dung c a đ o đ c Ph t giáo
ự ả ưở ố ớ ạ ủ ứ ứ ạ ậ + Làm rõ s nh h ng c a đ o đ c Ph t giáo đ i v i đ o đ c con ng ườ i
ệ ệ Vi t Nam hi n nay.
ả ạ ứ ờ ạ ể ể + Gi ậ i pháp đ phát tri n đ o đ c Ph t giáo trong th i đ i ngày nay.
Ố ƯỢ Ứ Ạ 4. Đ I T NG VÀ PH M VI NGHIÊN C U
ố ượ ị ạ ứ ứ ứ ậ ả ưở Đ i t ng nghiên c u: Nghiên c u giá tr đ o đ c Ph t giáo nh h ế ng đ n
ệ ừ ư ế ạ ứ đ o đ c Vi t Nam t x a đ n nay.
ủ ạ ứ ứ ậ ạ ộ Ph m vi nghiên c u: N i dung c a đ o đ c Ph t giáo.
ƯƠ Ứ 5. PH NG PHÁP NGHIÊN C U
ơ ở ươ ứ ự ậ ậ ấ Khóa lu n nghiên c u d a trên c s ph ng pháp lu n chung nh t là ph ươ ng
ậ ị ứ ử ủ ề ệ ậ ử ụ pháp bi n ch ng duy v t và ch nghĩa duy v t l ch s , ngoài ra đ tài còn s d ng
ươ ư ổ ợ ị các ph ử ng pháp khác nh : khái quát hóa, phân tích và t ng h p, logic và l ch s .
Ậ Ủ 6. ĐÓNG GÓP C A KHÓA LU N
ệ ố ậ ầ ậ ọ ả Khóa lu n góp ph n trình bày có h th ng t ư ưở t ng Ph t h c có nh h ưở ng
ư ế ứ ế ạ ườ ệ ừ ư ế ừ ấ nh th nào đ n đ o đ c con ng i Vi t Nam t x a đ n nay, t đó ta th y đ ượ c
ủ ả ướ ố ớ ậ ự s quan tâm c a Đ ng và Nhà n c ta đ i v i Ph t giáo và các tôn giáo khác.
ệ ả ế ọ Là tài li u tham kh o cho sinh viên chuyên ngành Tri t h c, sinh viên tr ườ ng
ạ ọ ữ Đ i h c Tây Nguyên và nh ng ai quan tâm.
Ấ Ậ Ế Ủ 7. K T C U C A KHÓA LU N
ụ ụ ở ầ ả ậ ầ ồ ươ ệ Ngoài ph n m đ u, m c l c, tài li u tham kh o,khóa lu n g m có 2 ch ng,
5 ti tế
3
̣ NÔI DUNG
̀ ́ ƯƠ ̀ Ơ ̉ ̣ ̉ ̉ ̣ CH ̀ NG 1: HOAN CANH RA Đ I VA NÔI DUNG CHU YÊU CUA ĐAO
́ ́ Ư ̣ Đ C PHÂT GIAO.
̀ ̀ ơ ̉ ̉ ̣ : ́ 1.1. Hoan canh ra đ i cua Phât giao
̀ ́ ̀ ơ ̉ ̣ ́ 1.1.1. Nguôn gôc ra đ i cua Phât giao
́ ́ ́ ́ ̣ ở ươ ̣ ̣ ̉ ̉ ̣ Phât giao xuât hiên ́ Ân Đô khoang thê ky VI tr. CN. Ng ̀ ̣ i sang lâp ra Phât
̀ ́ ̀ ́ ́ ượ ự ự ơ ̉ ̣ ̉ ́ giao đ ̃ ư c tôn la Thich Ca Mâu Ni. S ra đ i cua Phât giao chu yêu d a trên nh ng
̀ ̀ tiên đê sau :
̀ ̃ ́ ̣ ̀ 1.1.1.1. Tiên đê kinh tê xa hôi :
́ ́ ộ ấ ướ ộ ̣ ổ ạ ử ộ ớ ị Ân Đô c đ i là m t đ t n ả c r ng l n thu c bán đ o Nam A , có l ch s lâu
̀ ộ ự ỡ ề ế ể ạ ớ ờ đ i và có n n văn minh s m phát tri n đ t đ n trình đ r c r bao gôm c ả
ắ ừ ắ Pakistan, Bănglađet và Nepan ngày nay. Kh p vùng t ắ ủ ế Đông B c đ n Tây B c c a
ổ ế ổ ạ ệ ớ ́ Ân Đô ̣ c đ i núi non trùng đi p v i dãy Hymalaya n i ti ng kéo dài 2600km. Dãy
́ ề ề ắ ắ ̣ núi Vinđya phân chia Ân Đô thành hai mi n: B c và Nam. Mi n B c có hai con
ở ằ ở ạ ớ sông l n là S ông Âń phía Tây và sông H ng phía Đông ồ , chúng t o nên hai đ ng
́ ̣ ổ ỡ ướ ể ổ ủ ề ằ b ng màu m , cái nôi c a n n văn minh Ân Đô c . Tr ́ c khi đ ra bi n, sông Ân
̀ ́ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ư ự ̉ ́ ơ chia thành năm nhánh va biên l u v c cua minh thanh đông băng Pungiap. Đôi v i
́ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ơ ̣ ơ Ân Đô, sông Hăng la dong sông linh thiêng v i thanh phô Varanadi (Benaret), n i
́ ̀ ̀ ̃ ́ ́ ̀ ́ ́ ́ ̣ ử ư đây t ̀ ư ngan x a Ân Đô c hanh lê tăm truyên thông mang tinh chât tôn giao… C ư
́ ̀ ́ ̀ ́ ́ ̀ ư ơ ́ ư ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ dân Ân Đô rât đa dang va ph c tap v i nhiêu bô tôc khac nhau nh ng vê chung tôc
́ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ươ ư ở ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ lai co hai loai chinh la ng ́ ̀ i ban đia Đravia c tru chu yêu miên Nam, va ng ̀ ươ i
́ ơ ở ̉ Châu Âu (Arya) nhâp c t ́ ̀ ̣ ư ư Trung A t ́ ́ i chu yêu sông ́ ̀ miên Băc.
4
̀ ́ ̀ ư ươ ư ̉ ̉ ̣ T trong nên văn minh sông Ân cua ng ̀ ̀ i ban đia Đravida xa x a, nha n ́ ươ c
̃ ́ ́ ̀ ̃ ươ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ Ân Đô cô đai đa xuât hiên: nông nghiêp, thu công nghiêp, th ng nghiêp đa hinh
̀ ́ ̃ ́ ̉ ̣ thanh. Tuy nhiên, đên thê ky ̉ XVII tr.CN, thiên tai, lu lut trên ̀ ̃ ̀ sông Ân đa lam cho nên
̀ ̀ ́ ̣ ̉ ̉ ̉ ̉ văn minh nay sup đô. Vao khoang thê ky XVI tr.CN, trai qua nhiêù xung đôt v í ̣ ơ
́ ̀ ̃ ́ ́ ́ ươ ̣ ở ươ ̉ ̣ ̣ ̣ ng ̀ i ban đia, bô lac du muc Trung A (ng ̀ ̣ i Arya) đa chiên thăng. Luc đâu ho
́ ́ ̀ ở ượ ư ươ ̉ ̣ ́ sông ̀ vung th ̀ ng l u sông Ân, sau đo di chuyên vê h ̀ ́ ng Đông va dân đinh c ư ở
̀ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ự ̣ ̣ ̣ ̣ ́ ư ư l u v c sông Hăng. Ho đinh canh, đinh c va tiên hanh qua trinh nô dich, đông hoa,
́ ́ ́ ̃ ́ ́ ợ ơ ơ ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ ̉ hôn chung v i cac bô tôc ban đia Đravida. Kinh tê tiêu nông kêt h p v i thu công
́ ́ ̀ ̀ ự ự ̣ ̣ ̉ ̀ nghiêp gia đinh mang tinh t cung t câp; gia đinh, gia tôc cua ng ̀ ̀ ươ i Arya la nên
̀ ́ ̀ ́ ́ ̃ ́ ̀ ơ ̃ ư ơ ượ ̉ ̉ ̣ tang v ng chăc cho cac công xa nông thôn ra đ i va s m đ c khăng đinh. Qua trinh
́ ̀ ̀ ̀ ̃ ́ ̃ ̀ ̀ ự ơ ̣ ̣ ̣ hôn dung vê dong mau va văn hoa đa tao điêu kiên cho viêc xây d ng n i đây thanh
́ ́ ̀ ̃ ́ ́ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ môt trung tâm kinh tê, chinh tri, văn hoa va xa hôi cua Ân Đô.
̃ ̀ ́ ̀ ́ ́ ́ ́ ́ ̉ ư ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ Vao khoang thê ky th VI tr.CN Ân Đô cô đai đa la môt quôc gia kha phat triên.
́ ̀ ̀ ́ ́ ̃ ́ ự ̣ ̉ ̉ ̣ ̉ ́ Công cu san xuât băng đô săt rât phô biên, s phân công lao đông đa tach thu công
̀ ̃ ̀ ̀ ́ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̉ ̉ ́ nghiêp ra khoi nông nghiêp, măc du nông nghiêp vân la nganh san xuât chu yêu.
́ ̃ ́ ́ ̃ ́ ươ ư ̣ ự ̣ ̉ ̣ ̉ ̀ Ngoai ra, th ́ ng nghiêp cung co s phat triên manh me. Cac th tich cô cho thây luc
́ ́ ̀ ̃ ́ ̀ ̃ ư ̉ ươ ươ ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ đo cac nha buôn đa co nh ng đôi quân vân chuyên băng ca đ ̀ ̀ ng bô va đ ̀ ng biên
́ ́ ́ ́ ươ ơ ươ ̣ ở ượ ̣ ̣ ơ v i quy mô t ng đôi l n. Hoat đông th ng mai ̃ ́ Đông Băc Ân đa v t Mianma,
́ ́ ̀ ̀ ́ ́ ở ượ ươ ́ ơ ự ̉ ̣ ̉ ̃ Tây Băc đa v t qua cac n ́ c Ba T ư, Arâp. Cung v i s phat triên kinh tê hang
́ ̀ ̀ ́ ̀ ươ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ ̀ ́ hoa, hang loat thanh phô, thi trân moc lên va nha n ̀ ́ ́ c theo kiêu chê đô chu nô đâu
̀ ̀ ̃ ượ ự ̣ ̣ ̉ ̉ ̃ tiên đa đ ̀ c thanh lâp. Tuy nhiên, do s tôn tai dai dăng cua công xa nông thôn, toan
́ ̀ ̀ ̃ ́ ́ ́ ở ư ươ ợ ơ ̣ ̣ ̣ ̉ ́ bô ruông đât đêu thuôc quyên s h u cua cac đê v ̀ ng, nha n ́ ươ c kêt h p v i tôn
́ ́ ́ ̃ ́ ̀ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ giao thông tri nhân dân boc lôt nông nô công xa, tôn giao bao trum lên moi măt cua
̀ ́ ́ ̀ ̀ ́ ươ ̣ ̣ ̃ ơ đ i sông xa hôi, con ng ̀ i sông năng nê vê tâm linh, tinh ̀ thân va ̀ khat khao đ ượ c
́ ̀ ́ ́ ́ ̃ ư ở ̉ ̣ ̣ ̣ ̉ ́ ́ đô chiêm h u nô lê (CHNL) giai thoat nên chê ́ Ân Đô không co dâu ân điên hinh
ư ở nh Châu Âu.
́ ̀ ́ ́ ́ ươ ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ Chê đô đăng câp la môt đăc điêm cua Ân Đô cô đai. Tr ̀ ́ ơ c khi Phât giao ra đ i,
̃ ̀ ́ ́ ̣ ̣ ̉ xa hôi tôn tai bôn đăng câp:
̃ ̀ ́ ́ ư ơ ̣ ̣ ̣ Balà môn (Brahmanas): t c đao si hoc hanh uyên bac, gi ̀ ́ i hanh đoan nghiêm, la
́ ́ ̀ ̃ ́ ̀ ́ ̉ ̉ ̣ ̉ ̣ ́ đăng câp cao nhât, thông tri đ i s ̣ ơ ônǵ ̀ ̀ tinh thân cua xa hôi. Đăng câp nay co đăc quyên
5
̃ ́ ̀ ̀ ̀ ̣ ượ ̃ ư ươ ̣ ̉ ̀ xa hôi va chinh tri, đ c tôn lam “ thân cua nhân gian” bao gôm nh ng ng ̀ ̀ i hanh
̀ ́ ̃ nghê tê lê.
̃ ̃ ́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ́ ơ ̣ ̉ ̣ Sat đê li (Ksastryas): la đăng câp vua quan, tâng l p vo si, quy tôc, ng ́ ̀ ươ i châp
̀ ̀ ́ ̀ ượ ươ ̣ ̉ ̣ ̀ ự hanh quyên l c thê tuc va đ c coi la ng ̀ i bao hô nhân dân.
́ ̀ ́ ̀ ̃ ư ư ề ̣ ̉ ̉ Vê xa (Vaisyas): la đăng câp cua nh ng ng ̀ ươ i binh dân làm ngh nh chăn
ợ ủ ự ượ ộ nuôi, làm ru ng, buôn bán, th th công, trong đó nhà buôn là l c l ạ ng chính t o
̃ ụ ả ộ ủ ả ậ ấ ̣ ế ra c a c i, v t ch t cho xa hôi và có nghĩa v ph i n p thu .
ủ ế ấ ấ ấ ạ ẳ ố ủ Th đà la (Soudras): là đ ng c p th p nh t chi m đ i đa s , là con cháu c a
ạ ậ ộ ạ ữ ữ ườ ị ả ư ệ ả ấ nh ng b l c b i tr n, nh ng ng i b phá s n hay không có t li u s n xu t hay
ữ ườ ệ ụ ụ ẳ ấ nói cách khác đó là nh ng ng i nô l có nghĩa v ph c tùng các đ ng c p trên.
ọ ạ ề ẳ ấ ậ ọ ỉ Theo lu t Ba la môn thì ch có ba đ ng c p trên có quy n h c kinh h c đ o mà
ấ ướ ề ả ệ ẳ ấ ẳ thôi, còn đ ng c p d i không có quy n gì và ph i làm nô l cho ba đ ng c p trên.
ự ệ ẳ ể ệ ở ấ ặ ừ ị ề ợ ề ị S phân bi t đ ng c p th hi n nhi u m t t ộ đ a v xã h i, quy n l i kinh
ế ạ ạ ẳ ấ ở ị ế t , giao ti p, ăn m c, ặ đi l i, sinh ho t tôn giáo… đ ng c p Soudras đ a v d ị ướ i
́ ệ ự ấ ẳ ệ ẳ ấ ̣ ộ đáy xã h i, làm nô l cho đ ng c p trên. S phân bi ̣ t đ ng c p trong xã hôi Ân Đô
̃ ̀ ́ ́ ̀ ́ ́ ̃ ơ ̉ ̣ ̣ ̣ ̃ ư cô đai diên ra vô cung khăc nghiêt khiên cho tâng l p đa sô trong xa hôi – nh ng
̃ ̀ ́ ́ ́ ́ ́ ươ ́ ư ̣ ̉ ̉ ̣ ng ̀ ̣ i Soudras vô cung căm t c chê đô đăng câp. No phan anh cac quy pham xa hôi
̀ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ợ ́ ư ́ ơ ượ ̣ ̉ ̣ nhăm đê cao cac tâng l p trên va h p th c hoa quyên đ c boc lôt cua ho.
̀ ̣ ̀ 1.1.1.2. Tiên đê t ư ưở t ́ ng – ly luân.
́ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ́ ư ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ Phât giao xuât hiên vao thê ky VI tr.CN, la môt trao l u tôn giao – triêt hoc. Phât
́ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ́ ́ ́ ơ ượ ở ̉ ̣ ̉ ̃ giao ra đ i đa nhanh chong đ ́ ở c phô biên va tr thanh quôc giao Ân Đô. No anh
̀ ́ ́ ̀ ̀ ưở ươ ̣ ̉ ̣ h ̃ ng manh me t ́ ơ ơ i đ i sông văn hoa, tinh thân cua nhiêu dân tôc ph ̀ ng Đông va
̀ ́ ̀ ́ ́ ươ ự ơ ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ lan dân sang ph ̀ ng Tây. Phât giao ra đ i trong lan song phan đôi ng tri cua đao
̀ ̀ ́ ̀ ̀ ̃ ̀ ́ ́ ự ̣ ̣ ̉ ̉ ̣ ̉ ̀ Balamôn va nan ky thi đăng câp đoi t do, binh đăng xa hôi, tim cach li giai nguyên
́ ̀ ̀ ̃ ́ ́ ́ ́ ư ̉ ̉ ̉ ̉ ̉ nhân cua nôi khô đau nhân thê va tim cach d t bo no đê giai thoat nhân l oaị khoi s̉ ự
́ ́ ̀ ́ ự ươ ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ khô đau. Muc đich́ cao nhât cua Phât giao la s h ̀ ́ ng thiên va cuôc sông đ c đốư ̣ là
́ ̀ ̀ ̀ ươ ươ ̉ ở ̣ ̉ ̉ ̉ ̣ ph ng tiên đê giai phong con ng ́ ̀ ̣ i khoi vong luân hôi bât tân. Đê tr thanh môt
̀ ̀ ̃ ́ ư ư ưở ̉ ươ ơ ̣ ự ự ư ̉ ̣ trao l u t t ́ ng v i chu tr ́ ̉ ư ng th c hiên s “binh đăng xa hôi”, “ c u khô, c u
̀ ́ ́ ̀ ́ ̃ ́ ̀ ư ̣ ̉ ̉ ̉ ̉ ̣ ̀ nan” nhăm giai thoat chung sinh khoi bê khô trân gian, Phât giao đa kê th a nhiêu
̀ ́ ̀ ̃ ́ ̃ ̣ ượ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̀ ự thanh t u vê t ư ưở t ng, ly luân ma xa hôi Ân Đô cô đai đa đat đ c.
6
́ ̀ ̀ ử ơ ̣ ̣ ̉ ̣ ̀ * Lich s ân đô cô đai bao gôm 4 th i ky:
̀ ̀ ́ ́ ơ ̃ ư Th i ky văn minh sông Ân (t ̀ ́ ̃ ̉ ư ư ư gi a thiên nhiên ky th III đên gi a thiên niên k ỉ
̀ ̀ ́ ́ ́ ̀ ́ư ượ ự ̣ th II tr.CN) . Nên văn minh nay đ ́ ̣ c biêt đên qua s phat hiên hai thanh phô bi
̀ ́ ở ư ự ̀ chôn vui la Ha rappá va M̀ ôhenjô Đarô ̀ l u v c sông Ân vao năm 290 tr.CN nên
̀ ́ ượ ̣ đ c goi la văn hoa Ha raṕ pa.
̀ ̀ ́ ơ ́ ư ́ư Th i ky văn minh Vê đa (t ̀ ̃ ư ư gi a thiên niên k ́ ỉ th II đên thê k ỉ th VII tr.CN) .
̀ ́ ̀ ̀ ́ ự ươ ̉ ̣ ̉ ̣ ̉ Net nôi bât cua nên văn minh nay la s thâm nhâp cua ng ̀ i Arya t ̀ ̀ ư Trung A vao
̀ ̀ ́ ươ ở ư ự ự ̉ ̣ ̣ ự khu v c ng ̀ i ban đia Đravida vung l u v c sông Hăng, s xuât hiên cua ̉ bôń bộ
́ ́ ̃ ̀ ́ ̣ ự ư ơ ̉ ̣ ̉ ̣ ́ kinh Veđa s m phan anh sinh hoat cua ho, s pha trôn gi a hai nên văn hoa – tin
́ ́ ́ ̀ ươ ̉ ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ng ̃ ng cua hai chung tôc khac nhau. Chê đô đăng câp va đao B ́ àlamôn xuât hiên gop ́
̀ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ́ ơ ̣ ̉ ̣ ́ phân hinh thanh môt nên văn hoa m i cua Ân Đô – văn hoa Vê đa .
̀ ̀ ́ ̀ ́ ́ ́ ơ ươ ̣ ̣ ̉ ̉ Th i ky cac v ng triêu đôc lâp (t ̀ ư thê ky VI tr.CN đên thê ky XII) . Đây là
̀ ̀ ́ ́ ̀ ́ ́ ̃ ́ ̃ ư ơ ̣ ̣ ́ ơ th i ky co nh ng biên đông l n vê kinh tê, chinh tri, xa hôi, t ̣ ư ưở t ́ ơ ng, văn hoa… v i
̀ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ́ ́ ự ơ ươ ̉ ̣ ự s ra đ i cua cac quôc gia va s hinh thanh cac tr ́ ̀ ơ ng phai triêt hoc, tôn giao l n
̉ ̣ ́ cua Ân Đô.
̀ ̀ ́ ̀ ́ ́ ́ ơ ươ ̃ ư ̣ ̣ ̉ ̉ Th i ky cac v ng triêu lê thuôc (t ̀ ư thê ky XIII đên gi a thê ky XIX) . Năm
́ ́ ̀ ở ̉ ̉ ̣ ̣ ́ 1206 viên Tông đôc cua Apganixtan mi ̃ êǹ Băc Ân Đô đa thanh lâp ra môt n ́ ̣ ươ c
̀ ̀ ́ ̀ ự ư ở ươ ̣ riêng, t x ng minh la Xutan (vua), đong đô Đêli goi tên n ́ c la Xutan Đêli (1206
– 1526).
̀ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ̃ ̀ ư ử ̉ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ́ T trong hoan canh lich s va truyên thông Vêda, triêt hoc Ân Đô cô đai đa hinh
̀ ̀ ́ ́ ́ ́ ̃ ̉ ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ ̃ ́ thanh va phat triên. Chinh Upanishad – tac phâm xuât hiên muôn nhât đa thê hiên ro
́ ́ ́ ́ ́ ̀ ́ ̃ ư ươ ̃ ư ̉ ̣ ̣ ̣ ́ nh ng triêt ly sâu săc cua ng ́ ̀ ̀ i Ân Đô. Nh ng triêt ly nay tao thanh cac mach suôi
̀ ̀ ́ ̀ ́ ́ ́ ̀ ̣ ̉ ngâm lam phat sinh nhiêu dong chay t ̉ ư ưở t ̣ ng triêt hoc – tôn giao cua Ân Đô.
́ ́ ́ ̀ ́ ́ ́ ́ ự ̃ ư ̉ ̉ ̉ ̉ Upanishad cô ly giai nh ng vân đê ban thê – nhân sinh, s sông – cai chêt… no anh
̀ ́ ́ ̀ ưở ơ ươ ̣ ̉ ̣ h ng sâu đâm đên đ i sông tinh thân cua ng ́ ̀ i Ân Đô.
́ ̃ ̀ ̀ ́ ́ ự ư ưở ử ̃ ư ươ ̣ ̣ ̣ ̉ Phât giao đa s dung nh ng thanh t u t t ng va ly luân cua cac tr ́ ̀ ng phai
́ ́ ́ ̀ ́ ̀ ́ ươ ̣ ̉ ̉ ̉ ̣ ̉ ̣ triêt hoc – tôn giao tr ́ c đo đê hoan chinh t ư ưở t ̣ ng cua minh. Ân Đô cô đai co 9 hê
́ ́ ́ ̀ ượ ̣ ̣ ̣ thông triêt hoc, 9 hê thông nay đ ̀ c chia thanh hai loai:
́ ́ ́ ́ ́ ̣ Chinh thông co sau hê thông
́ ́ ́ ̣ ́ Không chinh thông co ba hê thông
7
̀ ́ ̀ ̀ ̀ ̀ ́ ̃ ư Theo nha ng phap Panini thi Astika la ng ̀ ̀ ươ i tin vao thê gi ́ ̀ ơ i bên kia, con
̀ ̀ ̀ ́ ́ ́ ươ ̣ ̉ ̉ ̣ ̣ Nastika la “ng ̀ i lam ô nhuc Vê ̀ ́ đa”. Tiêu chuân chinh thông cua triêt hoc Ân Đô la
́ ́ ́ ́ ̀ ươ ̣ ̣ ̉ ̣ ́ ̀ ự ư s th a nhân tinh đung đăn tuyêt đôi cua Vê ̃ ư đa. Nh ng ng ́ ̀ i Phât giao va Jaina giao
́ ̀ ̀ ́ ̉ ̣ co kinh điên riêng nên bi coi la “ta giao”.
́ ́ ́ ́ ̣ Sau hê thông chinh thông:
́ ́ ́ ́ ̀ ́ ươ ̣ ̉ Tr ̀ ng phai Vêđanta (kêt thuc Vêda): xuât hiên vao thê ky II tr.CN, do
̀ ́ ́ ́ ở ươ ươ ̣ ̀ Badarayana va Sankara kh i x ́ ng. Đây la tr ̀ ng phai triêt hoc – tôn giao, Vêđanta
́ ́ ́ ́ ̀ ̀ ư ̉ ̉ ́ tiêp nôi cac t ư ưở t ̀ ng cua Upanishad đ a ra cac kiên giai siêu hinh va duy tâm vê
̀ ́ ̃ ̀ ̣ ̣ ̣ ̀ nguyên nhân hinh thanh thê gi ́ơ (vu tru va van vât) i .
́ ́ ươ ̣ Tr ̀ ng phai Sam Khuya (sô luân): do Kapila (~350 – 250 tr.CN) kh i x ́ ở ươ ng
̀ ́ ́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ̣ ơ ̉ ̉ ̉ ̣ ̀ va sau đo Ivarakrina phat triên thêm. Ly luân c ban cua phai nay la thuyêt duy vât vê
́ ơ ̉ ̉ ban nguyên cua thê gi ́ i.
́ ́ ̀ ́ ́ ươ ̣ ̣ ̣ Tr ̀ ng phai Yoga: Xuât hiên vao thê k ̃ ỉ II tr.CN do đao si Patanjali sang lâp.
́ ́ ́ ̀ ̃ ́ ́ ươ ̉ ̉ ̣ ̣ ̉ Thông qua cac ph ng phap Yoga ma môi ca thê co thê tâp luyên đê khai thac đ ượ c
̃ ̀ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ơ ươ ̣ ̣ ̉ ̉ ̉ ̉ ́ ư s c manh vu tru tiêm ân trong minh đê lam chu minh, tiên t ́ i lam chu môi tr ̀ ̀ ng va
̀ ̉ sau cung v ươ ơ ự n t ́ ́ i s giai thoat.
́ ́ ̀ ́ ươ ́ ̉ ư ̣ Tr ̀ ở ng phai Mimansa: xuât hiên vao thê ki th II tr.CN do Gaimini kh i
́ ́ ́ ́ ́ ươ ̣ ươ ư ̣ ̉ x ̀ ́ ng. La môt tr ̀ ̀ ng phai triêt hoc – tôn giao, Mimansa đ a ra cac kiên giai nhăm
́ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ́ ư ượ ̣ ̣ ̉ ̣ biên hô, cung cô va tuyên truyên cac nghi th c đ ́ c đê câp đên trong Vêđa noi
́ ́ ̀ ́ ̣ ̀ chung, trong giao li đao Balamôn va Hinđu noi riêng.
́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ươ ̣ ̣ Tr ̀ ng phai Naija: xuât hiên vao thê III tr.CN do Gotama sang lâp va đ ượ c
́ ́ ́ ̀ ơ ̉ ̉ ̣ ̉ ̉ Vatsiaiana (thê ki IV) va Yditakara (thê k ́ ́ ỉ VII) phat triên. Ly luân c ban cua phai
̀ ̀ ̀ ̀ ̀ ử ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ nay gôm ba bô phân la nguyên t ́ ́ ư luân, lôgic hoc va ly luân vê nhân th c.
́ ́ ̀ ́ ươ ́ ̉ ư ̣ ̣ Tr ̀ ́ ̀ ng phai Vaisesika: xuât hiên vao thê ky th II tr.CN do Kanada sang lâp va
́ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ượ ̉ ̉ ̉ đ c Parasatapada (thê ḱ ỉ V) phat triên. Luc đâu quan điêm cua phai nay va ph aí
́ ̀ ́ ư ưở ̉ ̉ ̣ ̉ ̣ Naija co nhiêu điêm giông nhau. T t ́ ng chu đao cua phai Vaisesika tâp trung
̀ ử ́ ư ̣ ̣ ̣ trong nguyên t luân, logic hoc va nhân th c luân.
́ ́ ̣ Ba hê thông không chinh thông:
́ ́ ̀ ́ ́ ̀ươ ́ ơ Tr ng ph aí Lokayata: xuât hi êṇ ̣ kha s m trong phong trao đâu tranh chông lai
̀ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ở ươ ̣ ̉ truyên thông V ́ ́ êđa va chê đô đăng câp Đông Ân. T ng truyên răng, Brihaspati la ̀
8
́ ́ ́ ̀ ́ ươ ươ ̣ ̉ ̣ ̉ ng ̀ i sang lâp ra tr ̀ ̀ ng phai Lokayata. Phai nay phu nhân ca thuyêt luân hôi,
̃ ́ ́ ̣ ̣ ̉ ́ nghiêp bao chê giêu quan niêm giai thoat.
́ ̀ ̀ ̀ươ ́ ư ̣ ̉ Tr ng ph ́ aí Jaina: xuât hiên vao khoang thê k ́ ỉ th V tr.CN. Theo truyên thuyêt
́ ̀ ́ ̀ ́ ươ ươ ́ ư ̣ ̣ ̣ ng ̀ i sang lâp đao Jaina la môt ng ̀ i đan ông xuât thân t ̀ ư ̉ đăng câp th hai trong
̃ ̀ ̀ ́ ̀ ở ̣ ̣ ̣ ̉ xa hôi, sinh ra ̀ ơ ngoai thanh Vaixali thuôc tinh Biha ngay nay, ông sông cung th i
́ ̀ ̣ ̉ ̣ v i ́ơ Phât Thich Ca. ́ ́ Ông lang thang tu khô hanh khăp miên Tây Bengan. Sau khi đăc
̀ ́ ̀ ̀ ượ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ đao, ông đ c ng ̀ ươ ơ i đ i tôn kinh đăt biêt hiêu la Mahavila ̀ (đai anh hung) va đ ượ c
́ ́ ươ ̣ ượ ̣ ̀ tôn lam Jana (ng ̀ i khăc phuc đ c moi ham muôn).
́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ́ ươ ươ ̣ ̣ ̣ Tr ́ ̀ ng phai Phât giao: xuât hiên vao thê k ỉ VI tr.CN, la tr ̀ ng phai triêt hoc –
́ ́ ́ ́ ̀ ̃ ̀ ̀ ́ ́ ơ ưở ơ ̉ ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ tôn giao l n cua Ân Đô cô đai. No anh h ng rông rai va lâu dai đên đ i sông tinh
̀ ̀ ́ ̃ ươ ̉ ̣ thân cua nhiêu dân tôc trên thê gi ơ ở ươ ph ́ i ng Đông lân ph ng Tây.
́ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ự ơ ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ ̉ Phât giao cho răng ban chât s tôn tai cua thê gi ́ i la môt dong chuyên biên liên
̀ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ́ ̃ ̀ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ tuc không do môt vi thân linh nao sang tao ra va không co cai gi la vinh hăng tuyêt
̃ ́ ́ ́ ̀ ̀ ̣ ̉ ̣ ̉ đôi. Phât giao đa bac bo quan niêm vê Brahman va Atman cua kinh Upanishad. Kinh
̀ ́ ̀ ̀ ̀ ̃ ơ ̣ ̣ ̉ Upanishad cho răng, trong thê gi ̃ ́ i tôn tai Bratma (đai nga) va Atman (tiêu nga) cung
́ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ư ư ̉ ̉ ̣ ̉ ̃ mang ban chât thân thanh, nh ng khac hinh th c biêu hiên. Bratma la linh hôn cua vu
́ ̀ ̃ ̀ ́ ̀ ́ ự ̣ ̉ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ tru hay th c thê tinh thân tôi cao, la căn nguyên cua van vât. No tôn tai tuyêt đôi vinh
̃ ́ ̀ ̃ ̀ ́ ́ ̀ ́ ̉ ̣ ̉ ̣ ̀ ́ viên, san sinh ra moi cai va cung la cai đich cuôi cung cua moi cai. Atman linh hôn
̀ ́ ́ ̀ ́ ́ ươ ự ̉ ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ ̉ cua con ng ̀ ư i la s biêu hiên cu thê, ca biêt cua Bratma. No la cai nho be nh ng
́ ́ ̀ ́ ̃ ̃ ́ ́ ́ ́ ̀ ư ơ ̣ ̣ ̉ cung la cai vi đai nhât, bât diêt nh Bratma. Tuy nhiên, găn bo v i thê xac ma Atma
́ ̀ ̀ ́ ̀ ̀ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ ̉ ̣ ̣ ̉ ̉ ́ bi lôi cuôn vao duc vong, vi vây phai đê no chiu nghiêp bao, luân hôi va phai trai qua
́ ́ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ự ̉ ̉ ̉ ̣ ̉ ́ ́ sô kiêp. Đê thoat khoi luân hôi, sô kiêp Atma phai toan tâm, toan y t giac ngô ban
̀ ́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ́ ơ ơ ̣ ̉ ̉ chât thân thanh n i chinh minh (tu luyên) đê giai thoat quay vê v i Bratman.
̀ ́ ̀ ̀ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̀ Con Phât giao cho răng: không thê tim ra tao vât, môt Bratma hay môt vi nao
̀ ́ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ̃ ̣ ượ ơ ̉ ̉ ̉ ̣ ̣ khac lam chu vong luân chuyên đ i sông, chi co môt hiên t ́ ng diên biên tuy thuôc
̀ ́ ̃ ́ ̀ ̀ ́ ̣ ượ ̃ ư ̃ ư ượ ̣ ̣ ̣ nh ng điêu kiên. Cai hiên t ng diên biên tuy thuôc nh ng điêu kiên ây đ ̃ ́ c noi ro
́ ̃ ́ ̀ ́ ́ ̣ ̣ ̉ ̣ ̀ trong thâp nhi nhân duyên. Noi ro nguôn gôc đau khô va muc đich giup con ng ̀ ươ i
́ ̃ ̀ ́ ̉ ơ ̉ ̉ ̀ giai thoat khoi phiên nao cua đ i sông.
́ ́ ̃ ̀ ̀ ̉ ự ử ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ Đê th c hiên muc tiêu “giai thoat” Phât giao đa s dung nhiêu thanh t u t ự ư
́ ̀ ́ ́ ư ̣ ̣ ̉ ̉ ̣ ưở t ng khac nhau nh luân vê quan hê nhân qua cua phai Sam Khuya. Phât giao cho
9
̀ ́ ́ ̣ ượ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ răng moi s v ̣ ự ật hiên t ̀ ̉ ng luôn biên đôi theo qua trinh sinh, tru, di, diêt; nôi tai cua
́ ̃ ̀ ́ ́ ơ ơ ̉ ̣ ̉ ́ ̃ ban thân no tuân theo quy luât nhân qua mai mai. Nh co duyên, nhân m i sinh ra kêt
̀ ̀ ́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ̉ ơ ̉ ̉ ̉ ̣ qua. Qua la do duyên thanh qua khac, nhân khac lai co duyên ma thanh qua m i. C ́ ư
́ ́ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ̀ ̀ ơ ́ ư ư ự ̣ ̉ ̣ nh thê m i nôi tiêp nhau vô cung, ma muôn ngan s vât va muôn loai c biêu hiên
̃ ̃ ̀ ́ ̃ ự ư ưở ử ượ ̉ mai mai. Thanh t u t t ́ ng thuyêt nguyên t cua phai Vaiseka cung đ ̣ c Phât
́ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ử ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ giao vân dung. Phai nay cho răng nguyên t ̣ la ban nguyên duy nhât tao nên van vât
́ ̀ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ̃ ̀ ơ ̃ ư ự ự ̉ ̣ trong thê gi ̃ ́ i. D a vao nh ng thanh t u cua phai nay thi Phât giao đa lam ro đ ượ c
̀ ̀ ́ ư ̣ ̉ ̉ ̉ con ng ̀ ươ ượ i đ c tao nên t ̀ năm uân va năm căn. Trong năm uân thi săc uân đ ượ c
̀ ̀ ́ ́ ̀ ơ ươ ̉ ̉ ̣ ̉ ̉ ̣ ́ hiêu la c thê vât ly, la thê chât con ng ̀ i. Săc uân gôm t ́ ̀ ư ̣ đai năng tao va t ́ ư ̣ ở đai s
́ ́ ́ ́ ́ ̀ ́ ư ̣ ươ ̉ ự ử ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ tao. T đai năng tao: đât, n ́ c, gio, l a. Tât ca s vât, tât ca vât chât đêu do t ́ ư ̣ đai
̀ ̀ ̀ ́ ́ ́ ́ ̀ ư ̉ ự ̣ ̣ ̣ ̣ ́ ở s tao nay ma co, nh la cai gôc t ̀ ư đo sinh ra tât ca s vât nên goi la năng tao. T ́ ư
̀ ́ ̃ ́ ̀ ̀ ̣ ở ượ ơ ̣ ̣ đai s tao: năm căn, năm trân đ ở c tao ra b i đât, n ́ ̀ ươ ử c, l a, gio va đông th i cung
́ ́ ́ ̣ ̣ ̣ ̣ do tinh chât cua t ́ ̉ ư ̣ đai: cô, dich, nhiêt, đông tao ra.
̃ ́ ́ ́ ́ ́ ́ ́ ̀ ̃ ư ̣ ̣ ̣ ̣ Bên canh đo, Phât giao cung tiêp nhân nh ng quan niêm co tinh chât thân bi nh ư
̀ ̃ ̀ ́ ́ ̀ ́ ̀ ́ ̣ ̉ ̣ luân hôi nghiêp bao cua đao Balamôn. Trong đo, “luân hôi” co nghia la banh xe quay
̀ ́ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ́ ươ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ tron, khi moi ng ̀ i chêt đi lai đâu thai vao môt thê xac khac. Điêu tin nay xuât hiên
́ ́ ́ ̀ ́ơ ở ươ ươ ̣ ̉ ̉ ̣ rât s m ph ng Đông (Ân Đô giao, cô Trung Hoa) va ph ng Tây (cô Ai Câp,
́ ̀ ̀ ́ ́ ́ ở ơ ̣ ̉ phai Pythagoras, Platon). Luân hôi tr ̣ thanh môt thuyêt c ban trong giao ly Phât
̀ ́ ́ ̀ ́ ươ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ giao. “Nghiêp” la cai do hanh đông cua con ng ̀ ̣ i gây ra. Trong cuôc sông hiên tai
́ ̀ ̀ ́ ́ ươ ươ ̉ ̣ ̣ ̉ ̉ ̣ con ng ̀ i phai ganh chiu nhiêu hâu qua cua hanh vi kiêp tr ́ ự c gây ra. S ganh chiu
́ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ́ ̣ ̉ ̣ ̣ hâu qua đo goi la nghiêp bao. N ́ êú lam điêu tôt tu nhân tich đ c ư ở ́ ̀ kiêp nay thi co
́ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ́ ư ̀ ơ ượ ở ̣ ̣ nghiêp t ôt́ bao ng điêu lanh, điêu tôt cho đ i sau. Ng ́ c lai, nêu ̀ kiêp nay lam
́ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ́ ́ ́ ̀ ́ ́ ư ̀ ơ ̣ ̉ ̣ điêu ac , điêu xâu thi co nghiêp xâu ng bao phai ganh chiu điêu xâu cho đ i sau.
̀ ́ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ̃ ́ ư ư ượ ̣ ̣ ̣ ̃ Ngoai ra, Phât giao đa tiêp nhân truyên thông t duy tr u t ng đa đat đên trinh
́ ̀ ̀ ́ ̀ ̉ ư ̃ ư ̣ ̣ ̣ ̣ đô cao cua t duy Ân Đô. Khi ban luân vê cac pham tru “không”, “h u”,… Moi s ̣ ự
́ ̀ ̀ ́ ́ ́ ̀ ́ ̣ ươ ́ ư ̣ ̀ vât “co” va “không” đêu năm trong quy luât t ng đôi , t c no “co” va co trong s ự
̀ ́ ̀ ̃ ̃ ̀ ́ ̀ ̀ ̣ ở ̣ ̉ ̉ ̣ tôn tai không vinh viên ma co đê rôi biên đôi, suy hoai tr vê “không” va “không” lai
́ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ́ ́ ́ ự ơ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̀ ̉ ự la môt hinh thai cho s băt đâu “co” cua s vât m i. Phât giao phu nhân tao hoa va
́ ́ ́ ̀ ̀ ư ̣ ̉ ̣ cac thuyêt vê nguyên nhân đâu tiên. Nh vây, theo quan điêm cua ̉ Phât giao chu ̉
́ ̀ ́ ́ ươ ượ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ tr ̃ ng không co đinh mang, vân mang hay tiên đinh bât di bât dich đa đ ́ ́ c săp xêp
10
́ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ươ ươ ̉ ̉ ̉ ̣ an bai, kiêm soat t ng lai cua con ng ̀ i ngoai y muôn cua ho va ̀ ̣ không tuy thuôc
̀ ̣ ̣ ̉ ̣ vao hoat đông cua ho.
́ ̃ ́ ̀ ư ̣ ơ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ Nh vây, thê gi ́ i, vu tru, theo quan niêm cua ́ ̉ Phât giao la luôn vân đông, biên
̃ ́ ́ ̀ ́ ́ ́ ̀ ́ ư ơ ơ ̉ ̉ đôi, cac biên đôi diên ra nhanh nh ch p măt va thê gi ́ i thi không co tr ́ ươ c, không
̀ ̃ ́ ́ ̃ ̀ ̀ ́ ươ ́ ư ̉ ̣ ̣ co sau, vô thuy, vô chung. Đo cung la le vô th ́ ̀ ng, t c không co gi tôn tai cô đinh
̀ ́ ́ ́ ̀ ́ ̃ ươ ̀ ư ̣ ̉ ́ ma co đo, mât đo. Con ng ́ ̀ i cung thuôc dong chay không ng ng đo, nên không co
̀ ̀ ̀ ́ ̀ ̃ ́ ̉ ư ̃ ư ự ̉ ̉ ̣ ̣ gi la ban thân ta ca t c la vô nga. Nh ng biên đôi nay do t thân ta vân đông, không
́ ̀ ́ ư ̣ ̣ ̉ ̣ ́ xuât phat t ̀ ̀ ư bên ngoai, ma t ̀ ̀ ̃ le nhân duyên, theo môt luât nhân qua, nghiêp bao. Tuy
̀ ́ ̀ ́ ̀ ̃ ̀ ̃ ̣ ̣ ̉ ̉ ́ thuôc vao nghiêp bao ma biên đôi cua cac sinh linh diên ra trong coi pham va siêu
́ ̀ ̀ ̃ ̀ ́ ̃ ́ pham, hoan chuyên t ̀ ̀ ̉ ư coi nay sang coi khac, đo la luân hôi.
́ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ơ ̣ ̣ ̉ ̉ Nhân sinh quan Phât giao xuât phat t ̀ ̀ ư quan niêm cho răng “đ i la bê khô” va
́ ̀ ̀ ́ ử ̃ ư ̉ ̣ ̣ nguyên nhân cua no la sinh, l ão, bênḥ , t ́ ́ la nh ng ham muôn nhuc duc, xuât phat t ̀ ư
́ ́ ̀ ́ ̀ ̣ ở ̣ ưở ư ươ ̣ ̉ viêc che lâp tri tuê b i ng ́ ũ uân (săc, thu, t ng, hanh, th c), lam cho con ng ́ ̀ i cô
́ ́ ́ ́ ́ ̃ ̀ ́ ̃ ́ ̣ ̣ ̣ ̣ ́ châp trong viêc phân biêt cai ta va cai khac ta dân đên thai đô “nga châp”, trong cai ta,
́ ́ ́ ̃ ̀ ươ ̣ ư ̉ ̉ ̉ ̉ ̣ ̣ khiên con ng ̀ i vô minh. Muôn thoat khoi bê khô thi phai diêt duc, nhân nhuc, t ̀ bi,
́ ́ ́ ́ ́ ́ ươ ư ̉ ̉ ̣ hi xa, hy sinh, đi theo con đ ̀ ng cua ̉ Bat chinh đao: chinh kiên, chinh t duy, chinh
́ ́ ́ ́ ́ ́ ́ ̃ ư ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ nghiêp, chinh ng , chinh mênh, chinh ti ̣nh tiên, chinh niêm, chinh đinh. Phât giao la ̀
́ ́ ́ ́ ̀ ̃ ự ̣ ̣ ̉ ̣ ́ ư môt tôn giao quan tâm đên viêc giai quyêt cac vân đê thuôc linh v c nhân sinh, đ a
́ ́ ́ ́ ́ ươ ự ̉ ̉ ̣ ̉ ̣ ra con đ ̀ ươ ng giai thoat con ng ̀ ̣ i khoi th c tê khăc nghiêt cua cuôc sông do chê đô
́ ̉ đăng câp ra.
̀ ́ ́ ̃ ̀ ̀ ́ ơ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̀ Trong th i ky ́ Phât giao xuât hiên, xa hôi Ân Đô tôn tai nhiêu hê thông t ư
́ ̃ ́ ̃ ́ ́ ư ư ươ ̣ ưở t ự ng. Th c trang t ư ưở t ự ng đo đa cho phep s giao l u gi a cac tr ̀ ng phai t ư
́ ̃ ̃ ́ ́ ̀ ̀ ượ ự ư ư ̣ ưở t ự ng. Do đo, s đan xen, vay m n lân nhau gi a chung co vai tro nh la đông l c
́ ̀ ̀ ̀ ́ ̉ ự ̣ thuc đây s hinh thanh va phat triên ̉ Phât giáo.
ề ườ ậ 1.1.2. Vài nét v ng i sáng l p
̀ ́ ̃ ́ ́ ́ ̀ ̣ ̀ Theo truyên thuyêt, toan coi Ân Đô luc bây gi ̀ ̀ ơ chia thanh nhiêu n ́ ươ c, th ̀ ươ ng
́ ́ ̃ ̀ ́ ̀ ươ ươ ̉ ̣ ̣ ̀ xay ra chiên tranh tuy đai thê vân thu vê n ́ ́ ơ c Ma kiêt Đa (Magadha).N c nay l n
́ ̀ ̀ ở ́ư ́ ̣ ́ nhât phia Nam sông Hăng (Gange), lam trung tâm cho toan ̀ x Ân Đô. Trong
́ ́ ̀ ́ ́ ươ ơ ươ ở ̣ ̃ ư nh ng n ́ c co danh tiêng môt th i ây co n ́ c Cat ỳlavệ (Kapilavastu) chân nuí
̀ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ̣ ̣ ̀ Hymalaya miên đât bao gôm môt phân Miên Nam n ̀ ươ Nêpan va môt phân Ân Đô ́ c ̣
11
̀ ̀ ̀ ̣ ̣ ngay nay, vua tên Tinh Pha ̣n (Sudhodana), hoang hâu la Ma Ha Ma Da (Maha –
́ ́ ́ươ ̣ maya) con vua A Nâu Thich Ca (Anu sakya) n c Câu Ly (Koly). Khi ây vua Tinh
̀ ̀ ̀ ́ ̀ ơ ̉ ̉ ̣ Phạn đa ̃năm m iươ tuôi va hoang hâu ́ ươ ̣ bôn m i năm tuôi m i tho thai lân đâu. Theo
̀ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ̀ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ tuc Ân Đô đan ba phai vê cha me sinh con va sinh con đêu lây ho me, nên hoang hâu
̀ ̀ ́ ̀ ́ ́ ươ ử ̣ ̀ ̃ đa vê n ́ c Câu Ly va sinh thai t lây tên la Tât Đai Đa (Siddharta Gautama) va ho ̣
̀ ́ la Thich Ca (Sakya).
̀ ́ ̀ ̀ ̀ ử ̣ ́ Thai t Phât ̣ Thich ́ Ca, hiệu la Mâu Ni (Mouni ), ̀ Cô Đam Tât Đat Đa sau nay la
̃ ̀ ́ ̀ ̀ ̀ ̀ ơ ́ ư ̣ nghia la văng lăng, nhân đ c hoan toan. N i ông sinh ra la v ̀ ươ n Lâm Ty Ni
́ ̀ ́ ̃ ́ ̣ ̉ (Lumbini ). Năm 1897 bac si A. Futher co đao đ ượ ở ơ c ́ n i đây môt t rụ đa cua vua A
́ ́ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ Duc (Asoka), (sau khi ́ Phât tich khoang 270 năm ), đanh dâu n i đ c ơ ư Phât sinh ra.
́ ̀ ́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ̉ ̉ ̀ Co nhiêu thuyêt khac nhau noi vê ngay sinh cua ông. Theo thuyêt phô thông thi
̀ ́ ̀ ươ ươ ̣ ̣ ông sinh ngay ̀ mung 8 thang 4 âm lich đ i ̀ ơ Chiêu V ng nha Chu (tr ́ c Tây lich
́ ̃ ư ươ ̀ ư 1027 năm). Nh ng theo phaṕ ư s Phaṕ Châu ng ̀ i Trung Quôc đa t ng du hoc ̣ ở
́ ̃ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ư ́ ư ̣ ̣ Tich Lan (Srilanka) day công nghiên c u vê lich s ́ ử Phât co dân ch ng băng mây
́ ̀ ́ ̀ ̀ ̀ ư ̣ ̣ ̉ chuc bô sach v a văn Trung Quôc va văn Pali thi ông sinh vao khoang 563 tr.CN .
́ ́ ̃ ́ ́ ́ ử ̉ ̣ ̣ Ngay t ̀ ư nho thai t ́ ơ Tât Đat Đa đa sông trong nhung lua, không tiêp xuc v i
̃ ̀ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ́ ̀ ơ ̣ ̣ ̣ ́ xa hôi bên ngoai, không hê thây va không hê biêt răng trong cuôc đ i lai co đoi khat,
̀ ̀ ́ ́ ̣ ̣ ́ bênh tât, gia yêu va chêt choc.
́ ̀ ̀ ́ ử ươ ợ ̉ Năm 17 tuôi, thai t ́ i v la công chua Da Giu Đa La (Yasodnara) sinh c
̀ ́ ́ ́ ́ ́ ́ ́ ử ơ ự ơ ̣ ̣ ̣ môt con trai la La Âù La. T đo thai t ̀ ư m i tiêp xuc v i hiên th c cuôc sông bên
̀ ̀ ́ ngoai chôn cung đinh.
́ ́ ́ ̃ ́ ̀ ́ ơ ̣ ̣ ̉ ̣ ư Nh trên ̃ đa nêu, dân tôc Ân Đô luc bây gi ̀ chia lam bôn đăng câp ro rêt. Ông
́ ̀ ̀ ̃ ̀ ́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ́ ̃ ̀ ư ̣ ̣ la dong doi quy tôc nh ng xet dong doi quy tôc co quyên ma không co thê, vi bao
́ ́ ở ượ ự ̣ ̣ ̣ ̉ ̀ nhiêu hoc thuât, luât phap đêu ́ trong tay phai Bàlamôn. Ông thây đ c canh th c tê ́
́ ̃ ́ ̀ ư ượ ̣ ̉ ̣ ̃ cuôc sông đang diên ra cung nh thây đ ́ i khô cua c ca ́ ̀ ̉ kẻ nô lê gân minh, ông băt
̀ ̀ ̀ ̀ ̀ ́ ượ ̣ ̣ ́ ̀ , hang ngay ông đ đâu buôn râu. Bên canh đo c nghe va thây bao nhiêu chuyên đau
̀ ́ ̀ ̀ ở ơ ơ ̉ ̉ ̣ ̀ khô cua nhân loai va du cho ông sinh ra n i cao sang, quyên quy, n i ma ng ̀ ̀ ươ ơ i đ i
̃ ́ ́ ươ ử ̉ ̣ ̀ cho la sung s i ách “sinh”, “lão”, “bênh”, “t ”. ́ ́ ng cung không tranh khoi bôn ca
́ ̃ ́ ̀ ́ ́ ́ ̃ ́ ̀ ơ ơ ̃ ư ̃ ư ơ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ Nh ng cuôc găp g bât ng v i nh ng canh gia yêu, bênh tât, chêt choc đa tac đông
́ ̀ ̣ ̉ ̉ đên tâm hôn nhay cam cua ông.
12
̀ ́ ́ ́ ự ự ơ ̉ ̉ ̣ ̣ ̉ Năm 29 tuôi, khi s chan nan đên c c đô, ông quyêt đinh r i bo ngôi cao
̀ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ự ơ ươ ̉ ̣ ̣ ̉ quyên l c, r i bo cuôc sông nhung lua, xa hoa đê dân thân vao con đ ̀ ng tu hanh
̀ ́ ́ ượ ự ̉ ̣ ̉ khô hanh mong tim đ c s giai thoat cho chung sinh.
̀ ̃ ́ ̀ ̣ ượ ư ̉ ̣ Sau sau năm tu khô hanh ma không đat đ ̀ c s yên tinh trong tâm hôn va
̃ ́ ́ ́ ̀ ̀ ư ượ ̣ ̣ ̣ ̣ cung không nhân th c đ ́ ̀ c chân ly, ông nghiêm ra la: cuôc sông tran đây vât chât,
́ ̀ ̃ ́ ̃ ̀ ươ ̉ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ thoa man duc vong lân cuôc sông khô hanh đêu không giup tim con đ ́ ̀ ng giai thoat,
́ ́ ́ ́ ̀ ̃ ̀ ươ ự ̉ ̣ ́ chi co con đ ̀ ng “trung đao” la đung đăn nhât. Do đo, ông t ̉ đao sâu suy nghi đê
́ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ́ ư ư ̣ ̉ ̣ ̣ nhân th c chân ly va bo ̉ lôi tu hanh khô hanh, đi sâu vao t duy tri tuê.
́ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ̀ ươ ̣ ̣ ̀ Băng lôi tu đo sau 49 ngay thiên đinh d ́ i gôc bô đê (Bodhi) tai lang Uruvela,
̀ ̃ ́ ́ ́ ́ ư ượ ơ ̉ ̉ ́ chim đăm trong t duy sâu thăm. Ông tuyên bô đa đên đ c v i chân ly, hiêu đ ượ c
̀ ́ ́ ̀ ́ ươ ́ ư ̉ ̉ ̣ ̉ ̉ ̀ ban chât cua tôn tai, nguôn gôc cua khô đau va con đ ̀ ơ ng c u v t. Ông t ự x ng là ư
̃ ̀ ́ ́ ́ ̀ ̀ ̣ ̣ ̣ Phât ̣ (Buddha – nghia la giac ngô). Ng ̀ ươ ơ i đ i goi ông la Thich Ca Mâu Ni (bâc thanh
́ ̀ ̉ ̣ cua dong ho Thich Ca).
́ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ̀ ư ́ ư ̣ ̣ ̣ ̣ ̀ ơ T đo Phât truyên ba đ c tin, thanh lâp cac đoan truyên giao. Đao Phât ra đ i
́ ̀ ́ ́ ́ ̀ ́ ́ ự ̉ ̣ ̣ ̉ ̉ ̣ ̣ ́ trên th c tê la phu nhân chê đô đăng câp cua đao Balamôn. Giao ly Phât giao sâu săc,
̀ ̀ ̃ ́ ự ươ ̣ ơ ̉ ̉ ̣ ̉ đê cao s binh đăng, h ́ ng t ́ ́ ơ ự i s giai thoat, lê nghi đao Phât đ n gian, không tôn
̀ ́ ́ ́ ́ ̀ ư ượ ̣ ̉ kem nh đao Balamôn nên nhanh chong thu hut đ c đông đao tin đô. Sau 49 năm
́ ́ ́ ́ ̃ ̃ ́ ̉ ư ̣ ư ư ̣ ̣ ̣ ̣ ́ thuyêt phap t ư ưở t ng cua đ c Phât đa lan rông khăp x Ân Đô. Đao Phât t ́ ̀ đo đa ăn
́ ́ ́ ̃ ̀ ̀ ́ ́ ́ ở ở ̉ ̣ ́ sâu bam rê trên khăp ban đao Ân Đô va tr thanh tôn giao chinh ́ ́ ư ơ cac x l n, nho ̉ ở
́ ̀ ́ ̣ ơ Ân Đô th i bây gi ̀ ơ .
ươ ̉ ̣ ̣ Năm 483 tr ́ ́ c công nguyên, luc 80 tuôi Phât tich.
̀ ́ ́ ́ ́ ́ ư ơ ượ ̣ ̣ ̣ Khi đ c Phât qua đ i, hoc thuyêt Phât giao không đ ̀ c chep thanh sach ma ̀
́ ̀ ̀ ́ ̀ ̀ ự ơ ơ ̉ ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ chi truyên khâu lai. Trai qua bôn th i ki Đai hôi đao Phât m i xây d ng hoan chinh
̀ ̣ ̉ ́ hoc thuyêt cua minh.
́ ́ ̀ ̀ ̀ ượ ư ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ Sau môt năm ngay Phât tich, Đai hôi tăng đoan lân th nhât đ ́ ơ c triêu tâp v i
̀ ́ ̀ ́ ̀ ́ ̉ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ 500 ti kheo, keo dai bay thang. Chu toa đai hôi la Maha Ca Diêp. ANan Đa đoc (kê)
̀ ́ ̀ ́ ̀ ̣ ơ ơ ̃ ư ơ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ lai l ̀ i phât noi vê gi ́ i phât tu hanh. Maha Ca Diêp đoc (kê) vê nh ng l ̀ ̉ i luân giai
́ ́ ̀ ơ ̉ ̣ ̣ ̀ cua Phât vê giao ly va gi ́ i luât.
̀ ̀ ̀ ́ ́ ư ượ ươ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ ̉ Đai hôi tăng đoan lân th hai đ c triêu tâp vao khoang thê ki IV tr ́ c công
̀ ́ ́ ́ ̀ ́ ̀ ơ ̣ ̣ ̉ ́ ́ ư nguyên (100 năm sau cuôc kêt tâp lân th nhât) v i khoang 700 ty kheo keo dai tam
13
́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ̀ ự ̃ ư ơ ̣ ̉ ̉ ̣ ̣ thang. Nôi dung chu yêu la giai quyêt nh ng bât đông vê th c hanh gi ́ i luât va luân
̀ ́ ̃ ́ ̀ ̀ ưở ̀ ư ̉ ̉ ̣ ̉ ̀ giai kinh điên. Hinh thanh hai phai Tr ng lao bô (Tiêu th a) gôm cac ty kheo cao
̀ ́ ́ ̀ ́ ̀ ư ̃ ư ̉ ̉ ̣ ̣ ̣ ̉ ̉ ́ tuôi chiêm thiêu sô, va Đai chung bô (Đai th a) gôm nh ng ng ̀ ươ i tre tuôi, chiêm đa
sô.́
̀ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ́ ư ̃ ư ươ ̣ ̣ ̉ Đai hôi tăng đoan lân th ba tiên hanh vao gi a thê ky III tr ́ c công nguyên
́ ́ ́ ́ ̀ ́ ̀ ơ ̣ ̣ ̣ do Vua A Duc (Asokce) triêu tâp v i 1000 ty kheo, keo dai chin thang. Kêt qua đ ̉ ượ c
̀ ́ ̀ ̀ ́ ́ ̉ ̉ ̣ ̣ ̉ ghi thanh văn ban. Nha vua bao hô Phât giao, cac tăng đoan phat triên nhanh.
́ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ư ̣ ̣ ̉ Đai hôi tăng đoan lân th bôn (tiên hanh vao khoang 125 – 150 sau công
̀ ́ ́ ̀ ́ ́ ươ ự ̣ ̉ nguyên) d ̀ ́ i triêu vua Ca Nhi Săc Ca (Kaniska) co 500 ty kheo đên d . Kêt qua lân
́ ̀ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ̣ ̉ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ tâp kêt nay la hoan chinh kinh điên Phât giao gôm: Kinh, Luât, Luân, (goi la Tam
̣ ̉ tang kinh điên).
̀ ́ ̀ ́ ̃ ̀ ̀ ̀ ́ ự ư ̣ ̣ ̀ ̀ Trong bôn ky đai hôi nay thi hai ky đâu ch a cân đên s ghi chep, nghia la t ự
́ ̀ ̀ ́ ̃ ̃ ơ ơ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ đoc xong tung lai, xem l ̀ ̀ ̀ i nao la l ́ ́ ̀ ơ i Phât đa day, hay xet y nghia nao la đung v i
́ ́ chinh phap.
́ ́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ́ ̉ ư ơ ự ở ̉ ̀ Đên thê ki th III va IV m i dung văn t đê ghi chep thanh sach v . Trong s ự
̀ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ư ́ ́ ghi chep nay, ch tăng chia thanh hai phai: phai Nam thi ghi băng văn Pali, con phai
́ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ́ ́ ư ̃ ư ̣ ̣ Băc ghi băng văn Phan. Sau nay qua trinh đi truyên ba Phât giao, nh ng x noi tiêng
̀ ́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ượ ́ ư ̃ ư ̉ ̣ Pali thi kinh điên Pali đ c truyên ba. Nh ng x dân chung noi tiêng Phan thi kinh
̀ ́ ̀ ́ ́ ượ ́ ư ̉ ̣ ̣ ̣ điên băng văn Phan đ c truyên ba. Phia Nam Ân Đô thuôc x Srilanka, Mianma,
̀ ̀ ́ ̀ ́ ượ ̉ ̣ ̣ ̀ Thai Lan, Lao, Campuchia... Đêu theo kinh điên Pali va đ c goi la Phât giao Nam
́ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ̃ ư ́ ư ̣ ̣ Tông. Nh ng x thuôc Trung, Băc Ân Đô va cung Nêpan, Trung Quôc, Triêu Tiên,
̀ ́ ̀ ́ ̃ ư ượ ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̀ ̀ Nhât Ban va Băc Viêt Nam thi theo kinh điên ch Phan va đ ́ c goi la Phât giao Băc
́ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ơ ̣ ̣ ̉ ́ ̣ Tông. Nam Tông hay Băc Tông Phât giao đêu th chung môt đâng giao chu la Phât
̀ ̀ ́ ́ ̃ ̀ ̃ ư ̉ ̉ ̣ ̣ ̣ ̀ Thich Ca va đêu tuân theo nh ng quan điêm chu yêu ma Phât đa day. Tuy vây, tuy
́ ̀ ̀ ́ ́ ́ ̀ ̀ ưở ơ ̣ ̉ ̉ theo trinh đô, tâm ly va anh h ́ ́ ng văn hoa cung đ i sông cua dân chung co khac
́ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ̃ ư ươ ự ̣ nhau ma Phât giao gi a Nam Tông va Băc Tông vê ph ́ ̀ ng phap tu hanh va s phat
́ ̀ ́ ́ ̀ ́ ́ ̉ huy giao ly co nhiêu điêm khac va giông nhau.
́ ́ ́ ́ ́ ́ ̀ ̉ ̣ ̣ ̣ ̉ Sau thê ky II, Phât giao lan rông khăp Ân Đô. Đên thê ky III, nha vua Asoka
́ ́ ̀ ́ ́ ́ ̀ ̀ ̣ ư ́ ̉ ư ̣ ượ ̣ ̉ ̣ ́ lây Phât giao lam quôc giao cua Ân Đô. T thê ky th III, đao Phât đ c truyên đi
̀ ́ ́ ́ ̀ ́ ́ ̣ ̣ ̉ ̉ ́ cac n ́ ươ c khac ngoai Ân Đô va mang năng ban săc văn hoa cua cac n ́ ́ ́ ươ c đo. Đên
14
́ ̀ ́ ́ ́ ơ ̉ ̣ th i vua Giupta, thê ki IV – VI sau Công nguyên Phât giao suy thai tr ́ ́ ươ ự c s phat
̀ ́ ́ ́ ̀ ́ ự ơ ươ ̉ ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ triên cua Ân Đô giao (la s pha trôn cua đao Balamôn v i tin ng ̃ ng dân gian ).
́ ̀ ̀ ́ ́ ́ ̉ ư ̀ ư ở ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ T thê ky th VIII tr vê sau, đao Ixlam thâm nhâp Ân Đô va cuôc tân công cua
̀ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ̀ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ng ̀ ươ i Hôi giao vao năm 1193, đao Phât Ân Đô lâm vao tinh trang suy tan va bi tiêu
̃ ́ ́ ́ ́ ̀ ̣ ̣ ̣ ́ diêt. Tuy nhiên, Phât giao đa kip lan nhanh ra cac n ́ ́ ươ c Băc A, Nam A va sau đo lan ra
́ ̀ ̀ ́ ượ ưở ̉ ̉ ̀ nhiêu n ́ ươ c trên thê gi ́ ́ ́ ơ ơ i v i sô l ng tin đô đông đao va anh h ́ ̀ ơ ng vô cung to l n.
́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ̉ ̣ ̣ ̣ ́ ̃ Trong qua trinh phat triên, đao Phât đa hinh thanh nhiêu bô phai khac nhau đo
̀ ̀ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ư ̀ ư ̀ ư ̀ ư ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ la Đai th a va Tiêu th a. Đai th a va Tiêu th a hinh thanh t ̀ ư khi Phât giao bi chia
́ ́ ̀ ̀ ̃ ̃ ượ ưở ̣ ự ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ thanh hai bô phai: Đai chung bô va Th ng toa tr ́ ng lao bô. S phân biêt ro net
̀ ̀ ̀ ư ̃ ư ̀ ư ̣ ̉ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ́ gi a Đai th a va Tiêu th a vao khoang 500 năm sau khi Phât nhâp diêt. Phât giao
́ ̀ ̀ ́ ́ ́ ̀ ư ̣ ̣ ̣ ̉ ̀ ư Đai th a (Mahayana) con co tên la Phât giao Băc Tông. Phât giao Tiêu th a
̀ ́ ̀ ́ ̀ ̣ ở ̣ ̣ ̣ ́ (Nihayana) con co tên goi la Phât giao Nam tông. Hai bô phai nay phân biêt hai
ư ̉ ̉ ́ điêm chu yêu nh sau:
́ ́ ̀ ̉ ươ ̀ ư ̣ ̣ ̣ ̣ Phât giao Đai th a chu tr ng “không luân”, cho răng van phap tuy co ́
ư ̃ư ự (“h u”) nh ng th c ra không (“vô”).
́ ́ ̀ ̉ ươ ̀ ư ̃ ư ̣ ̉ ̣ ̣ Phât giao Tiêu th a chu tr ng “h u luân”, cho răng van phap vô th ̀ ươ ng
́ ́ ̃ ̀ ́ ́ ư ̃ ư ươ ́ ư ượ ̣ ̉ nh ng vân co (“ h u”) môt cach t ng đôi, ch không thê noi la không (“vô”) đ c.
́ ́ ̀ ́ ̃ ̀ ư ử ươ ̣ ̣ ̀ Phât giao Đai th a cho răng trong qua trinh sinh t , con ng ̀ ̉ i vân co thê
́ ́ ̀ ́ ư ̣ ượ ơ ư ̉ ̣ ch ng ngô đ c canh gi ́ ́ i Niêt ban nêu nh tu luyên tôt.
́ ̀ ̀ ̀ ̀ ́ ượ ư ̣ ̣ ̉ ̉ ̉ Ng ̀ c lai, Phât giao Tiêu th a cho răng chi khi nao thoat khoi vong luân hôi
́ ử ươ ̣ ượ ơ ơ ̉ ̉ sinh t , con ng ́ ̀ i m i co thê đat đ c canh gi ̀ ́ ́ i Niêt ban.
́ ́ ̃ ̀ ́ ̉ ươ ̀ ư ự ̣ ự ự ̣ ̣ Phât giao Đai th a chu tr ng “t đô t tha, t giac giac tha”, nghia la v a t ̀ ư ự
́ ́ ́ ́ ́ ́ ̣ ự ̀ ư ̉ ̉ ̣ ̉ giac ngô, t giai thoat v a giai thoat cho chung sinh. Trong khi đo Phât giao Tiêu
́ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ư ự ̣ ự ̉ ̣ ̣ ̀ th a cho răng chi co “t đô, t ̀ ư tha”. Chinh vi quan niêm nay ma co tên “Đai th a”
́ ́ ̃ ̀ ̀ ươ ́ ư ơ ở ượ ơ ươ ư ̣ ̉ (con đ ̀ ng c u v t rông hay cô xe l n, ch đ ̀ c nhiêu ng ̀ i) va “Tiêu th a” (con
́ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ươ ở ượ ́ ư ơ ươ ự ơ ư ̣ ̣ đ ̀ ng c u v t hep hay ch đ ́ c it ng ̀ i) vê s th phung va cach th c tu hanh,
̀ ̀ ́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ư ơ ự ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ Phât giao Đai th a th Phât va cac vi Bô Tat, ng ̀ ̀ ươ i tu hanh măc ao nâu va t lao
́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ̀ ̉ ơ ̀ ư ươ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ đông kiêm sông. Phât giao Tiêu th a thi chi th Phât, ng ̀ i tu hanh măc ao vang va ̀
́ ́ ự ̉ khât th c đê sông.
15
̀ ́ ́ ̣ ợ ơ ượ ̣ ̉ ̉ ̀ Hiên nay, nh giao thông tiên l i va kinh điên đ c trao đôi khăp cac n ́ ươ c
́ ̀ ̃ ̀ ̃ ự ̃ ư ượ ư ươ nên s chia re gi a Băc tông va Nam tông không con đ ̀ c ro rang nh tr ́ c: trong
̃ ̀ ́ ́ ̀ ư ̀ ư ượ ượ ̣ ̉ ̣ ̉ ̉ ̉ ́ Đai th a vân co Tiêu th a va ng ̀ ư ơ c lai. Phai Tiêu th a v i quan điêm cua Th ng
̀ ́ ̃ ́ ̀ ́ ̣ ượ ư ̣ ̣ ̣ ̣ toa bô đ ́ c truyên ba rông rai tai Tich Lan (Srilanka). Ngay nay ch a co môt con sô
́ ̀ ́ ́ ́ ̣ ̉ ̣ ́ tin đô Phât giao chinh xac, ng ̀ ươ i ta ́ ươ ượ c l ng co khoang t ̀ ư 350 – 500 triêu ng ̀ ươ i
̃ ́ ươ ư ươ ̣ ự ̉ ̣ ́ (sô ng ̀ i đa quy y Tam bao) nh ng sô ng ̀ i theo đao Phât t nhiên (không quy y
̀ ̃ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ́ ́ ư ợ ơ ơ ơ ̉ ̣ ̉ ́ Tam bao nh ng vân th Phât, Bô Tat…. Kêt h p v i th chung thân thanh cua cac
́ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ̀ ươ ơ ượ ̣ tin ng ̃ ư ng truyên thông khac nhau nh : th thân Tai, Ngoc Hoang Th ́ ng Đê,
̀ ̃ ́ ̀ ̀ ̀ ̉ ơ ư ơ ̣ ̉ ̃ ́ Thiên Hâu…. Hay chi đ n thuân la th cung tô tiên nh ng khi lam tang lê, đam giô,
̀ ̀ ̃ ̀ ́ ́ ́ ́ ự ̣ ̉ ̀ lê câu siêu…. đêu d a vao Phât giao) thi con sô co thê nên đên 1.581.029.084 ng ̀ ươ i,
́ ươ ̣ ̣ ̣ ̀ đăc biêt la tai cac n ́ ́ c Đông Nam A.
́ ́ ̣ ư ̣ ̉ ̉ ̣ ́ 1.2. Nôi dung chu yêu cua đao đ c Phât giao
̀ ̀ ̀ ́ ̀ ươ ́ ̣ ư ̉ ̉ ̣ ̉ Tr ́ ́ ́ c khi đi tim hiêu quan điêm Phât giao vê đao đ c, chung ta cân tim hiêu y
̀ ̃ ́ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ư ̃ ư ̉ ̣ ̉ ư đao đ c”́ nghia tông quat cua t ́ ơ ự ̣ ư . T nay găn liên v i s phân biêt gi a đung va sai, ̀ “
̀ ́ ̀ ́ ́ ̀ ́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ự ̣ ̣ ̉ ́ thiên va ac trong hanh đông, y muôn va tinh tinh. No liên quan đên ban chât va s ap
́ ́ ̀ ̀ ́ ̣ ư ̉ ượ ự ́ ư ơ ̣ ̉ ̣ ́ dung luân ly trong đ i sông. Y th c đao đ c la kha năng hiêu đ ̃ ́ ư c s khac biêt gi a
̀ ́ ́ ̀ ́ ̀ ̃ ư ́ ư ̃ ư ̣ ̣ ̣ ̣ đung va sai. Nh ng khai niêm vê đao đ c la nh ng quy đinh liên quan đên viêc khen
́ ́ ́ ́ ́ ử ợ ợ ̃ ư ̣ ̣ ̣ hay chê cach s thê, h p luân ly hay không h p luân ly hoăc nh ng luât lê cho cach
́ ư ử c s đung.
̀ ́ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ̀ ̉ ̣ ̣ ̣ Chung ta cân hiêu thê nao la lanh, thê nao la ac trong l ̀ ̀ ơ i Phât day. Môt lân
́ ̀ ̀ ́ ́ ư ư ̣ ̉ ̉ ̉ ̣ ̉ ̃ ư n a đ c Phât giai thich vê tiêu chuân cua đao đ c chi khi ngai khuyên Rahula (La
̀ ̀ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ̃ ̃ ươ ̉ ̣ ̉ Hâu La): “Tr ́ c khi lam điêu gi, hay suy nghi điêu đo co gây tôn hai cho ban thân
́ ̀ ́ ̀ ́ ́ ́ ươ ươ ̉ ư ̉ ̉ hay cho ng ̀ i khac hay cho ca ban thân va ng ́ ̀ i khac. Nêu điêu đo co thê đ a đên
̀ ̀ ́ ́ ̀ ́ ́ ́ ̉ ư ̉ khô đau thi tranh không lam” [11, tr 15] “ Nêu điêu đo co thê đ a đên an vui va ̀
̀ ̀ ̀ ̃ ̀ ́ ự ự ơ ̉ ̣ ̣ không gây tôn hai, hay th c hanh va th c hanh” [11, tr15]. L i day trên cho chung ta
́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ́ ́ ̀ ̃ ư ̣ ̉ ̀ thây răng viêc lam tôt nhât la biêt quan tâm đên nh ng điêu co ich cho ban thân va
ươ cho ng ́ ̀ i khac.
́ ́ ́ ̃ ́ ư ươ ươ ̣ ̣ Đao đ c Phât giao cung câp cho con ng ̃ ̀ ư i nh ng h ̀ ́ ư ử ng dân vê cach c x ,
́ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ̃ ư ̃ ư ́ ơ ̣ ̀ nêu ra nh ng điêu nên lam va nh ng điêu không nên lam v i muc đich đem đên l ợ i
̀ ́ ̃ ươ ươ ̣ ượ ̉ ́ ich cho ban thân va cho ng ́ ̀ i khac. No h ́ ng dân con ng ̀ ươ i đat đ ̀ c va vui
16
̀ ́ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ̀ ưở ự ự ̃ ư ơ ̣ ̣ h ng nh ng tiên bô vât chât trong s hai hoa v i niêm vui va s thăng hoa vê tinh
̀ ̃ ́ ́ ́ ́ ̃ ̀ ̣ ơ ̃ ư ̣ ̉ thân. No dân con ng ́ ̀ ươ i đên môt đ i sông thanh tinh, hoa giai mâu thuân gi a khôi
̀ ́ ̀ ươ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ́ oc va con tim giup, con ng ́ ̀ ơ i thanh công trong công viêc, nhiêm vu, bôn phân v i
̀ ̀ ́ ̀ ́ ơ ́ ̣ ượ ư ̣ ư ̉ ̣ ̉ tâm binh an va hy lac. Gi ́ i luât đ ự c đ c Phât đ a ra không kho hiêu va kho th c
̀ ́ ̃ ́ ́ ư ươ ơ ̉ ̣ ̣ ́ hanh trong môi giây phut, y th c cua cuôc sông con ng ̀ i. Gi ̀ ́ ́ i luât đo không cân
́ ̃ ́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ̉ ơ ợ ươ ự ơ ̣ ̣ phai tr đ i đên khi con ng ́ ́ ̀ i thây bât man v i cuôc sông, no cân th c hiên trong y
̀ ́ ̀ ̀ ̀ ơ ̀ ơ ̣ ̣ ̉ ̃ nghi l ́ ̀ i noi, va hanh đông trong đ i sông tu tâp hang ngay cua con ng ̀ ươ i.
́ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ̣ ư ́ ư ̣ ̣ ́ Đao đ c Phât giao la nêp sông đê cao vi tri con ng ̀ ươ i va ch ng minh răng con
́ ́ ́ ́ ̃ ́ ́ ́ ̀ ươ ượ ươ ự ̉ ̣ ̉ ̉ ng ̀ i co kha năng đat đên giai thoat tôi th ́ ng nêu con ng ̀ i co đu y chi va lô l c,
́ ́ ̀ ́ ươ ự ự ự ự ươ ̣ ̣ ̣ nêu con ng ̀ i th c hiên tôt niêm l c, đinh l c, thiên l c, nêu con ng ́ ̀ i phat huy
́ ́ ́ ́ ̃ ̀ ́ ượ ̣ ư ̣ ự ư ̉ ̣ ̣ ̣ ̉ đ c tuê l c giai thoat. Vây đao đ c Phât giao co nh ng nôi dung chu yêu nao?
̉ 1.2.1.Vô minh va khồ
́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ́ ư ́ ư ̣ ̣ ̣ ̉ Vân đê vô minh trong Phât giao la môt vân đê hêt s c ph c tap va kho ly giai
́ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ư ở ưở ̣ ̣ ̉ ̣ ́ nhât. B i vi trong môt pham vi nao đo, vô minh co thê nhân th c băng suy t ng va ̀
́ ́ ́ ư ở ̉ ự ự ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ly luân, nh ng môt pham vi khac, vô minh chi co thê tr c nhân khi t ̀ ̉ minh thê
́ ̀ ́ ́ ́ ́ ̃ ư ̃ ư ́ ư ̣ ̉ ́ ư nghiêm lây chân ly ma thôi. Co nh ng th vô minh cua chung ta, co nh ng th vô
̀ ́ ̀ ̀ ́ ́ ư ượ ̉ ̣ ̣ ̀ minh cua Bô Tat. Tuy theo trinh đô thât ch ng, ma vô minh đ ́ ̀ ̃ ơ ơ ư c thao g t ng l p
́ ́ ́ ̀ ươ ̉ ̣ ̣ ̣ d ́ i anh sang cua tri tuê. Trong thâp nhi nhân duyên thi vô minh do hai nhân trong
́ ́ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ́ ́ ư ̣ ử ̉ ̣ ̉ ̀ trong qua kh tao thanh la cai gôc cua sinh t , vi vây muôn giai thoat thi phai t ̀ ̉ ư bo ̉
̀ ̀ ́ ̀ ̀ ̀ ượ ́ ư ̣ đ c vô minh. Vây vô minh la gi ? Vô la không, minh la sang; vô minh t c la không
́ ́ ̀ ́ ư ượ ự ̣ ̣ ̉ ̀ sang. Vô minh t c la do không nhân đinh đ ̉ c chân ly vê s khô, nguyên nhân cua
̀ ́ ́ ́ ̉ ự ươ ư ự ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ ự s khô, s diêt khô va con đ ̀ ng đ a đên s diêt khô. Cai không thây, không nhân
́ ́ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ́ ượ ơ ̣ ̣ ̉ ̉ đinh đ ự c đo chinh la nguyên nhân lam đông l c thuc đây banh xe đ i sông chuyên
̃ ̀ ̀ ́ ́ ́ ́ ̉ ự ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ đông. Vô minh nghia la không nhin thây cai thât cai đung cua van vât, cua s viêc.
́ ̀ ̀ ́ ̉ ̣ ̉ ̣ ̀ Vô minh co hai phân: căn ban vô minh va chi mat vô minh. Căn ban la côi gôc, chi
̀ ̀ ́ ́ ̣ ̣ ̉ ̣ ́ mat la ngon nganh hay nhanh nhoc. Căn ban vô minh: t ̀ ư vô minh phat ra nghiêp,
̀ ́ ̃ ̀ ̀ ́ ư ử ̣ ̣ ̣ ̉ nghiêp dân thân th c đi tho sanh…. Vây vô minh ban đâu la gôc cua sinh t ̣ , nên goi
̀ ̀ ̀ ́ ư ̉ ̣ ́ ư la căn ban vô minh. Chi mat vô minh: vô minh duyên hanh, hanh duyên th c, th c
́ ́ ́ ́ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ duyên danh săc, danh săc duyên luc nhâp, luc nhâp duyên xuc, xuc duyên tho, tho
́ ̀ ́ ́ ́ ̀ ̉ ̣ ̉ ̣ ̉ duyên ai, ai duyên phu. Vây ai va thu chinh la chi mat vô minh. Khi tu, không thê tiêu
17
̀ ̀ ̀ ̀ ́ ̣ ượ ̉ ̉ ̣ diêt đ ́ c căn ban vô minh vi căn ban vô minh la vô minh ban đâu, no thuôc vê qua
̃ ̀ ̀ ́ ư ̣ ượ ̣ ̣ ̉ ̣ kh đa qua. Nên hiên tai con ng ̀ ươ i cân tu đê tiêu diêt đ ̃ c chi mat vô minh, thi se
̀ ̀ ́ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ử ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ ́ ư đ t sinh t . Chi mat vô minh gôm co ai va thu. Vây ai va thu la gi ? Ai (goi la yêu):
̀ ̀ ́ ́ ́ ươ ́ ơ ự ự ̉ ̉ ̣ ̣ ́ ư t c la tinh cam cua con ng ́ ̀ i đôi v i s vât, s viêc thich hay không thich. Nêu
̀ ́ ́ ̀ ́ ́ ̃ ̀ ́ ̃ ́ ́ ư ự ̉ ̉ ̣ ̣ thich thi dân đên Thu. Thu (hay goi la gi ̀ ̃ ư , niu keo): t c la khi đa thich s vât ây thi
̀ ́ ́ ́ ́ ́ ̀ ơ ươ ̣ ̣ ̣ ́ muôn gi ̃ ̀ ư lây ma không muôn r i (vi du thây cuôc sông t ́ i đep thi không muôn
́ ́ ́ ̀ ́ ̃ ̀ ́ ̃ ơ ̣ ̉ chêt, muôn gi ̃ ư hanh phuc trên đ i mai mai, đên khi gân chêt con ng ̀ ́ ươ i cam thây
́ ́ ́ ̃ ́ ́ ̃ ̀ ́ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ mât hêt dân đên đau khô), van vât trên vu tru nay vôn không co thât, nêu con ng ̀ ươ i
́ ̀ ́ ̀ ́ ́ ́ ̀ ́ ̀ ́ ̣ ư ươ ̉ ̣ ghet bo cai không thât t c la con ng ́ ̀ i châp vao cai không thât đo, ma châp vao cai
̀ ̀ ́ ̀ ́ ̃ ̃ ̀ ̀ ̀ ́ ư ơ ư ̣ ̣ ̉ ̉ không thât đo thi no se tao ra đau khô dai dai (cung nh trên đ i nay ma la th chăng
̀ ́ ̃ ́ ̣ ượ ư ợ ́ ư ơ ̣ ̉ ̣ lam hai đ c ai nh ng c châp theo câu chuyên v vân kinh di nên đâm ra s hai).
́ ́ ̃ ̀ ́ ̀ ́ ươ ư ̉ ̣ ̣ Nên con ng ̀ ̀ i hay bo cai thich va không thich đi (vi du nh khi ta ăn đô ngot, thi
́ ́ ́ ́ ́ ́ ̀ ́ ́ ́ ̀ ̉ ̉ ̣ ̣ ̀ ư đ ng đê y đên cai thich hay không thich chi phôi ma chi nên biêt răng no co vi ngot).
́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ươ ơ ̣ ̣ ̣ ̉ ̉ ̉ ̀ Phât giao quan niêm “Cuôc đ i la bê khô”, “N c măt cua chung sinh con
̀ ́ ́ ơ ươ ươ ̉ ̉ ̉ nhiêu h n n ̃ ́ c biên” [8, tr. 57]. Nôi khô phat sinh do vô th ̀ ̣ ng, chuyên biên, hoai
́ ̃ ́ ́ ́ ̃ ̃ ́ ̣ ơ ̉ ̣ ̣ ̉ ̉ khô. Hanh phuc khoai lac s m muôn cung se thay đôi. Khi thay đôi no se phat sinh
́ ̀ ̃ ̃ ̀ ươ ̉ ̣ ̉ ̉ ̉ ̉ ̉ khô hanh. Ban chât cua nhân sinh la khô, con ng ̀ i khi sinh ra đa khô. Nôi khô la do
̀ ̀ ̀ ́ ươ ̣ ̉ ̣ ̣ con ng ̀ ươ ự i t gây nên trong cuôc sông cua minh. Va môt khi ma con ng ̀ ̀ i đêu chiu
̀ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ́ ̃ ̉ ư ̉ ự ư ̉ ̉ ̉ ́ cung nh nhau rôi thi qua th c no chăng la nguyên uy cua khô n a. Noi cach khac,
́ ̃ ươ ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ ̉ theo quan niêm cua Phât giao không phai theo đinh nghia thông th ̀ ̀ ̣ ng vê khô vât
́ ̀ ̀ ̉ ̣ ̉ ̣ chât, khô tinh thân, goi chung la khô tho.
̀ ́ ́ ́ ̀ ́ ̉ ự ́ ư ̉ ̣ ̉ ̣ ̉ Khô chinh ra chi s bât toan bât đinh, chuyên dich. Khô la y th c đ ượ ự c s
̀ ́ ́ ̀ ́ ự ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ươ t ng đôi, bât đinh va chuyên dich cua moi th c tai, moi gia tri. Sinh không con la ̀
̀ ́ ̃ ̃ ̀ ̀ ́ ́ ̃ ̃ ư ử ử ̣ ̣ ̣ ̣ ́ tuyêt đôi n a vi co t , lao, bênh; t ̀ ̣ cung con la tuyêt đôi vi co sinh, lao, bênh… Moi
̀ ̀ ́ ̀ ́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ́ ́ ́ ̃ ư ̉ ̉ ̉ ̀ ự s chi la “tuông ao hoa” la săc săc không không, la co đo rôi mât đo. Tât ca nh ng gi
̀ ́ ́ ̀ ̃ ̀ ượ ̉ ưở ̉ ̣ đ ́ c xem la chân xac nhât, xet cho cung cung chi la ao t ̀ ́ ươ c đinh. ng, la
́ ́ ́ ́ ́ ượ ươ ươ ́ ư ̉ ́ ư Y th c đ c tinh cach t ́ ng đôi vô th ̀ ́ ̀ ́ ̀ ng ây chinh la y th c “khô” la y
̀ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ̣ ự ́ ư ự ̉ ̉ ̉ ̣ ́ ̃ th c vê s bât toan cua moi s . Đo la nôi “khô” uyên nguyên, la khô đê, la đê nhât
́ ́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ̣ ̣ ̣ ̉ ́ thanh đê. Măt khac, trên binh diên nhân sinh, theo Phât giao, khô chinh la vi không y
̃ ́ ́ ́ ̃ ư ượ ư ượ ̉ ̉ ́ th c đ c nôi “khô” uyên nguyên ây – không y th c đ ́ c nôi khô uyên nguyên ây
18
̀ ̀ ̃ ̀ ́ ̃ ́ ươ ̉ ̉ ̣ ́ ư t c la sa vao canh “ viên ly điên đao” (Kinh bat nha), la châp nhân vô th ̀ ̀ ng lam
̃ ̀ ̃ ́ ́ ̀ ươ ử th ̀ ̀ ng, lây vô nga lam nga, la v ́ ̀ ươ ng măc vao vong sinh t ̀ luân hôi.
́ ́ ́ ́ ̃ ̀ ́ ̃ ượ ươ ượ ̉ Noi cach khac, thây đ ̣ ự c moi s vô th ̀ ng, vô nga la lây đ c nôi khô uyên
́ ́ ́ ̀ ́ ̃ ượ ượ ̣ ự ươ ư ̉ ̉ nguyên, thây đ c khô đê, không thây đ c moi s chi la vô th ̀ ng, vô nga t c la ̀
̀ ́ ́ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ́ vô tinh chiu lây cac khô tho vi sinh ra, gia đi, bênh tât, chêt choc, chia lia, thu oan,
́ ́ ̀ ượ ượ ̉ ̀ thich ma không đ c, muôn bo ma không đ c.
̀ ́ ́ ư ̣ ́ ư ư ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ ́ Căn ban đao đ c cua Phât giao nh vây la môt căn ban tri th c, môt hiêu biêt
̀ ̀ ́ ́ ư ượ ượ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ ̉ ch không phai la môt long tin, hoăc môt măc khai. Thây đ ̀ c va hiêu đ c nguyên
̀ ́ ́ ̉ ự ượ ươ ư ̉ ̉ ̉ ̉ uy cua “ khô” thi phai t ̀ tim đ ̃ ư c nh ng ph ng th c thoat khô.
̀ ự ̣ 1.2.2. T do va nghiêp
̀ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ̃ ̃ ́ ự ̉ ̣ Khô không t nhiên ma co, ma la do môt diên trinh tich luy t ̀ ư muôn kiêp luân
̀ ̀ ̀ ̀ ̃ ̀ ́ ̃ ̀ ử ử ̣ ̉ hôi sinh t ̀ . Con vô minh thi con luân hôi sinh t ̀ , con diên trinh tao khô. Co nghia la
̃ ́ ́ ́ ́ ươ ̣ ̉ con ng ̀ ̀ i khi sinh ra đa bi vô minh che lâp tâm tri, nêu không thây không hiêu thi
́ ̀ ̀ ơ ̉ ̉ ̉ ̉ ̉ ̣ con ng ̀ ươ i không bao gi ̀ ̀ thoat khô. Theo quan điêm nhân qua thi khô la qua, tâp la
̀ ̃ ̀ ươ ́ ư ượ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ nhân. Thông th ̀ ng hanh đông đao đ c vân đ ư c quan niêm nh môt hanh đông t ự
́ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ́ ự ̉ ̉ ̉ ̣ ̉ ̣ ́ do. Nêu không co t ̉ do đê muôn lam, đê lam đê nhân lây kêt qua công viêc lam cua
̀ ̀ ́ ̃ ̀ ́ ư ự ư ̣ ̣ ̣ ̣ minh thi cung không co hanh đông đao đ c. Quan niêm t ̀ do nh vây không phu
́ ́ ́ ̃ ư ơ ự ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ ̀ ợ h p v i quan niêm nghiêp bao cua Phât giao. Nh ng nghiêp va t do vân bô sung
̀ ́ ̣ ư cho nhau trong hanh vi đao đ c.
́ ́ ̀ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ ̉ ̣ ́ Trong Phât giao, khai niêm nghiêp rât quan trong dung đê chi quy luât chung
̀ ́ ́ ̀ ́ ơ ̉ ̣ ̣ ̣ ̉ nhât vê nguyên nhân – kêt qua. Quan niêm nghiêp đi liên v i quan niêm nhân qua.
̀ ́ ̀ ̀ ̃ ư ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ́ Không co quan hê nhân qua thi không co nghiêp. “ Nghiêp” la nh ng hanh đông, tao
́ ́ ̃ ́ ơ ươ ̉ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ tac do ba n i “ thân, khâu, y”. Theo đao Phât môi tac đông cua nghiêp d ̀ ́ i môt điêu
́ ̃ ́ ̃ ̀ ́ ́ ơ ở ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ kiên nhât đinh se tao thanh qua (sa. phalasa). Môt khi qua đo chin, no se r i tr lai
̀ ́ ́ ́ ́ ươ ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ ng ́ ̀ i tao ra no. Muôn thanh qua, môt nghiêp phai tôt (thiên, sa. kulasa) hay xâu (bât
̀ ̀ ́ ́ ̀ ́ ̀ ự ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ́ ́ ́ thiên, sa. akusala) va la môt hanh đông cô y. Vi s cô y đo, môt nghiêp đê lai môt dâu
́ ́ ́ ́ ư ơ ươ ư ươ ự ̉ ̣ ̣ ̣ vêt n i tâm th c cua ng ̃ ̀ ̀ i tao nghiêp va tâm th c đo se h ̃ ́ ư ng theo nh ng s tao
̀ ́ ̀ ́ ̀ ́ ́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ơ ̉ ̉ ̣ ̉ ̉ ́ tac cua chinh minh. Th i gian đê môt qua chin muôi co thê keo dai rât lâu va chinh no
̀ ̀ ́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ́ ̃ ự ̃ ư ươ ư ư ̣ tac đông nên s tai sinh va lam loai h u tinh, trong đo co con ng ̀ i c l u mai trong
̀ luân hôi (sa. samsara).
19
̀ ̀ ượ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ Môt nghiêp đ c gây ra hoăc băng hanh đông thuôc thân, thuôc tâm hay ngôn
́ ́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ̃ ̀ ́ ̃ ư ươ ̣ ̣ ̣ ư ng . Nh thê khi ng ̀ ̀ i ta co y lam cai gi thi đa tao nghiêp, không nhât thiêt viêc lam
́ ́ ̃ ̀ ́ ̃ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ đo xay ra hay không. Chinh t ư ưở t ng đa tao tac nghiêp. Môt hanh đông se không gây
́ ́ ́ ượ ự ̣ ̣ ̣ ̣ ́ nghiêp nêu no đ ́ ̀ c th c hiên ma không xuât phat t ́ ̀ ư tham, sân, si. Môt nghiêp tôt co
́ ́ ́ ̃ ̀ ́ ́ ̣ ự ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ ́ thê mang lai kêt qua tôt trong môt s tai sinh. Tao nghiêp tôt không co nghia la châm
́ ́ ̀ ̃ ̉ ̉ ̣ ̣ ́ ́ ư d t tai sinh. Muôn thoat khoi luân hôi, con ng ̀ ươ i phai t ̀ ́ ̉ ư bo nghiêp tôt lân nghiêp
́ ̀ ̀ ̀ ̀ ̃ ́ ́ ̣ ự ơ ̉ ̉ ̣ ̣ xâu. Cân phai hiêu nghiêp va nghiêp l c không đông nghia v i thuyêt cho răng moi
̃ ́ ̀ ́ ượ ươ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̀ viêc đê đ c quyêt đinh săn ( thuyêt đinh mênh). Nghiêp lam cho con ng ́ ̀ i tai sinh
̀ ̀ ́ ̀ ư ơ ươ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ trong môt cuôc đ i, môt hoan canh nhât đinh, nh ng hanh đông cua con ng ̀ i trong
̀ ́ ̃ ́ ̀ ́ ự ự ơ ̉ ư ư ự ̣ ̣ ̉ ́ cuôc đ i đo vân co s t ́ ơ do. Nghiêp sinh ra hoan canh, nh ng s phan ng đôi v i
̀ ươ ̉ ̣ ̀ hoan canh lai năm trong tay con ng ̀ i.
̃ ́ ́ ̀ ̃ ̀ ̀ ̉ ̣ ̉ ̉ ̉ ̣ ̉ Khô theo Phât giao chi la thanh qua cua môt diên trinh tich luy, t ̀ ̉ ư vô thuy cua
́ ̃ ư ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ nh ng vong nghiêp do vô minh hay mê vong gây ra. Nhân qua theo Phât giao không
̀ ̀ ̃ ́ ̀ ươ ̉ ̉ ̉ ̉ ̉ ̣ ̉ phai chi la nhân tr ́ ̣ c qua sau. Diên trinh nhân qua cua Phât giao không phai la môt
́ ̀ ̀ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ươ ơ ơ ̉ ̣ ̣ đ ́ ̀ ng thăng thuân chiêu v i th i gian không gian, ma la môt vong tron khep kin,
́ ̃ ́ ̀ ̀ ̃ ́ ươ ̣ ̣ ̉ ̉ ̉ ̉ môt mang l ́ ̉ i trong đo nhân cung co thê la qua, qua cung co thê la nhân. Nhân, qua
̀ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ́ ươ ̣ ̉ ̉ va nghiêp không chi la cai tr ̀ ́ ơ c, cai sau, cai trong, cai ngoai ma co thê đông th i
̀ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ươ ở ̣ tr ́ c sau, trong ngoai. Đo chinh la quan niêm “trung trung duyên kh i”. Theo quan
̀ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ́ ́ ́ ́ ở ́ ư ̉ ̉ ̉ điêm trung trung duyên kh i đo, chung ta co thê noi la co rât nhiêu mô th c nhân qua
̀ ̀ ́ ư ươ ơ ̉ ̉ ̉ ̉ ̉ ̃ nh nhân qua hô t ̀ ̣ ơ ng, nhân qua chuyên biên, nhân qua đông th i, nhân qua di th i.
̀ ́ ́ ́ ̀ ̃ ư ượ ̃ ư ̉ ̣ Vi co nh ng qua không trông thây ngay đ c nhân, vi co nh ng nhân không tiên liêu
̃ ́ ́ ́ ́ ́ ̀ ượ ơ ơ ̉ ̣ ̣ đ c qua ngay nên m i co y niêm “nghiêp di” m i co “điêu oan”. Tuy nhiên, quan
́ ́ ́ ́ ươ ̉ ̉ ̉ ̣ ̣ ̉ điêm nhân qua cua Phât giao luôn nhân manh đên tr ̀ ́ c sau, tăng giam hay cai nay
́ ́ ́ ́ ́ ̃ ̀ ́ ươ ư ươ ̉ ̉ ̀ ́ gây ra cai khac, tât ca chi la t ̀ ng đôi, đêu do y th c t ng đôi, nghia la do vô minh
́ ̀ ma co.
̃ ́ ̀ ̀ ́ ́ ̃ ư ươ ư ̣ ̣ ơ Nh ng v i môi ng ̃ ̀ i thi vô minh đa tac đông nh thê nao, nghiêp đa đ ượ c
́ ̀ ̀ ̀ ̃ ư ợ ự ơ ự ̣ ̣ ̉ ́ kêt h p nh thê nao? Môt khi t ̀ ́ do đa đi kem “v i” hoăc “đê ma” thi t do không
́ ̀ ̀ ̀ ̀ ̃ ́ ́ ̃ ̃ ư ự ự ̣ ̉ ̉ con la tuyêt đôi n a. Suy cho cung, điêu t ̀ do kha di y nghia nhât la t ́ do hiêu biêt
̀ ̀ ̃ ̀ ́ ́ ́ ̀ ự ̉ ̉ ̉ ̣ ̉ ̉ ́ ̃ ư vê nôi khô cua minh. T do đê xac nhân nôi khô cua tôi la do tôi, va do đo, châm d t
20
̃ ́ ́ ự ư ̣ ự ự ̉ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ̀ nôi khô cua tôi la t ̀ tôi. T do tuyêt đôi nh vây la t ́ do nhân trach nhiêm tuyêt đôi
́ ̀ ́ ́ ́ ̀ ́ ư ơ ươ ̉ ̣ ̣ ̉ ̀ cua minh đôi v i qua kh , hiên tai va t ng lai cua chinh minh.
́ ự ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ Phât giao phân biêt ra hai loai nghiêp. Nghiêp do tôi t tao ra hay biêt nghiêp,
̀ ́ ̀ ́ ́ ́ ̀ ́ ưở ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ chinh bao va nghiêp do ke khac tao ra va co anh h ng đên tôi hay đông nghiêp, y
̀ ́ ́ ̀ ́ ̀ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̉ bao. Biêt nghiêp la nghiêp cua ca nhân, công nghiêp la nghiêp cua nhiêu ca nhân ch ́ ư
̃ ́ ̃ ́ ́ ự ̉ ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ ́ không phai cua xa hôi hay nhân loai hiêu theo môt nghia th c thê. Noi cach khac, tac
̀ ́ ̀ ̀ ̃ ́ ươ ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ nhân va tho nhân cua nghiêp tr ̃ ́ c sau vân la ca nhân. Kha năng tao nghiêp đo la ngu
́ ́ ̃ ̀ ̀ ̃ ̣ ượ ̣ ượ ư ̉ ̣ ̉ căn, ngu uân. Triêt đ c y th c vô minh la triêt đ c nghiêp, nghia la không đê cho
̀ ̀ ̃ ́ ́ ̀ ́ ́ ư ư ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ́ y th c vô minh tao nghiêp va không đê cho nghiêp tac đông n a. Đo chinh la hanh
̀ ̣ ̣ ́ ̣ ư đông đao đ c, la tu vây.
́ ư ̉ ̀ 1.2.3. Tu, giai thoat va t ̀ bi
̀ ́ ́ ́ ̀ ́ ư ươ ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ ́ Muc đich cua tu la d t nghiêp, chinh bao – va môt khi tât ca moi ng ̃ ̀ ̀ i đêu đa
́ ́ ́ ̃ ́ ̀ ̀ ̀ ̀ ̃ ư ̣ ̣ ̣ ́ ư ượ d t đ ́ c nghiêp bao, chinh bao rôi thi cung không con công nghiêp va y bao n a. Đo
̀ ́ ́ ̃ ̀ ́ ́ ̀ ươ ự ́ ư ươ ̣ ̣ chinh la y nghia moi ng ̀ i cung tu , hay t ̀ giac tha. Tu la dung bât c ph ng tiên
́ ́ ̀ ́ ̃ ́ ̉ ư ̣ ượ ̉ ̉ ̉ ̣ ̣ ̣ ́ nao trên căn ban pha châp co thê d t, hay it ra, cai thiên đ c ca biêt nghiêp lân công
́ ́ ̃ ́ ̀ ́ ̀ ươ ̉ ự ̣ ̉ ̉ ̣ nghiêp, ca y bao lân chinh bao. Ng ́ ̀ i ta co thê t cai tao ca nhân minh ma không
́ ̃ ́ ̀ ̃ ́ ̃ ̀ ư ươ ̉ ̣ ̣ ̉ ̉ ̣ ̣ cân biêt đên cai tao xa hôi nh ng ng ̀ i ta se không thê nao cai tao xa hôi nêu không
̀ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ở ự ̉ ̉ ̣ ̣ ̣ kh i s băng “tu thân”. Tu đê chuyên hoa nghiêp ac thanh nghiêp thiên va đi vao con
̀ ́ ́ ươ ́ ư ̉ ươ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ đ ̀ ng đao đ c, đem lai niêm vui hanh phuc cho ca nhân. Viêc chu tr ́ ng lây thiên
́ ́ ̀ ́ ́ ́ ́ ̀ ươ ̣ ̉ ̣ ̉ ̉ ̣ ̀ diêt ac, chi la b ́ ́ c đâu trong qua trinh tu tâp đê đi đên giai thoat, giac ngô. Triêt ly
̀ ́ ́ ́ ̀ ́ ̉ ư ́ ư ợ ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ trong nha Phât luôn kêt h p tinh chât tri th c va kha năng tu tâp đê th c ngô giai
thoat.́
̀ ́ ́ ̃ ́ ́ ở ̉ ̉ ̉ ̉ Giai thoat, giai nghia la c i ra, thao ra, thao bo, phân giai, chia ra…; thoat la ̀
̀ ̃ ́ ̀ ́ ượ ượ ự ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ v t ra, siêu viêt, v t lên s rang buôc hê luy. Giai thoat nghia la thoat khoi s ̉ ự
̀ ́ ́ ̀ ́ ́ ́ ̃ ư ươ ự ̣ ̉ ̣ ̣ rang buôc cua vât chât va y th c v n đên hanh phuc t ̉ do theo nguyên nghia. Giai
́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ́ ư ự ự ̣ ̉ ̀ thoat theo Phât giao co nhiêu tiên đê khac nhau nh ng t u trung giai thoat t nga ̃
̃ ̀ ́ ́ ́ ̀ ̉ ợ ̉ ̉ ̉ ̉ ́ ̃ trong năm uân gia h p, va cung co nghia giai phong ra khoi khô băng cach tri kiên
̀ ̀ ́ ̀ ́ ́ ư ự ̉ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ́ ư nguyên nhân cua khô va tân diêt no, t c la th c hiên. T diêu đê va đoan diêt ô
́ ̃ ̀ ́ ́ ̀ ̉ ưở ́ ư ̉ ự ̉ ̉ ̉ nhiêm (s:asrara). Giai thoat t c la thoat khoi ao t ́ ng va khô, thoat khoi s tai sinh
̀ ́ ̀ ́ ̣ ̉ ̀ trong luân hôi (s: samsara) va đat Niêt ban (s:nirvana). Danh t ̀ ư “giai thoat” đ ượ c
21
̀ ́ ́ ̃ ́ ́ ́ ̃ ̣ ư ư ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ dung nh nghia giac ngô. Xac nhân không co cai khô chăc thât hay hiên h u khi cuôc
́ ́ ́ ́ ̃ ̣ ươ ượ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ sông sinh diêt t ng tuc. Tuy nhiên giai thoat đ c đinh nghia môt cach hê thông
́ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ́ ư ơ ư ̉ ̣ ̉ nh sau: “Giai thoat t c la trang thai đ i sông tinh thân cua con ng ̀ ươ ượ i v ̉ t ra khoi
́ ̀ ̀ ̣ ự ơ ự ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ moi s rang buôc cua thê gi ́ ́ ́ i nhuc duc, la s “diêt” hêt moi duc vong, hay dâp tăt
̀ ́ ́ ́ ̀ ́ ̣ ử ̣ ơ ơ ơ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ngon l a duc vong va đat t ́ i canh gi ́ i Niêt ban v i cai tâm tuyêt đôi thanh tinh
́ ́ ự ự ươ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̀ không vong đông, an lac, bât sinh, bât diêt va t do t ̀ tai băng con đ ̀ ng tu luyên
̀ ́ ơ ự ư ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ́ ư đao đ c, gi ̃ ư nghiêm gi ̀ ́ i luât va tu luyên tri th c, thiên đinh, th c nghiêm tâm linh
́ ́ ̣ ơ ơ ̉ ơ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ đê đat t ́ i giac ngô theo Tam hoc (Gi ́ i, Đinh, Tuê)”. Giai thoat không chi gi ́ i han
̀ ̀ ́ ̃ ̀ ́ ́ ́ ự ự ̣ ̣ ̣ ̉ ́ trong pham vi tiêu c c ma con co môt y nghia tich c c va tiên bô phat triên. Trong
́ ́ ́ ̀ ̀ ̣ ươ ̉ ưở ̉ ̣ ̣ quyên “ Đai c ng triêt hoc Phât giao”, tac gia T ̉ ng Duy Kiêu cho răng: trong giai
́ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ự ́ ư ́ ư ươ ̉ thoat gôm co th c chât va hinh th c. Hinh th c la chi cho cac ph ́ ng phap hay thu ̉
́ ́ ̀ ́ ́ ự ́ ư ̣ ̉ ̉ ̉ ̉ ̉ ̉ đoan cua giai thoat; th c chât la chi cho nguyên nhân t c xuât phat điêm cua giai
́ ́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ơ ượ ̉ ̉ ̉ ̣ ̉ ̉ ̀ thoat va canh gi ́ i cua giai thoat đo la đat đao điêm. Giai thoat đ c chia trên binh
́ ́ ̃ ́ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ̣ ự ự ự ́ ư ̉ ̉ ̉ ̉ diên s va ly, nghia th c chât cua giai thoat va hinh th c giai thoat. Th c chât cua
́ ́ ̀ ̀ ́ ́ ́ ̀ ự ́ ư ̉ ̣ ̣ ̉ giai thoat d a vao cac hinh thai y th c quan niêm vê cuôc sông nhân sinh đa khô,
́ ́ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ̃ ư ợ ̉ ́ ̃ luân hôi, thân năm uân, xoa cac phiên nao, va nh ng s i dây luyên ai, vô minh troi
̀ ́ ̀ ́ ́ ́ ́ ́ ơ ́ ư ươ ự ̣ ̣ ̉ buôc tâm th c lam mê m tinh giac, h ́ ́ ng đên nhât thiêt tri hay th c tai giai thoat,
̀ ́ ́ ̃ ́ ́ ̀ ư ở ̣ ̉ ̉ ̉ ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ ̀ ́ ư t c đat đao điêm cua giai thoat. Cung b i vây, nên tang đao đ c cua Phât giao la nên
́ ̃ ̀ ́ ́ ́ ư ̃ ư ự ̉ ̣ ̉ ̉ ́ Bat chinh đao tang ̀ ̣ ch không phai la nh ng tin điêu tiên quyêt đê xây d ng xa hôi
ự ̣ hay xây d ng nhân loai.
́ ̀ ́ ́ ́ ̀ ư ̣ ̣ ̣ ̣ Huê hoc ́ Trong Bat chinh đao thi chinh t duy thuôc ̣ ; chinh nghiêp va chinh
́ ́ ́ ́ ̀ ́ơ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ Gi i hoc; mang thuôc ̀ chinh tinh tân, chinh niêm va chinh đinh thuôc vê ̣ . Đinh hoc
̀ ́ ́ ́ ơ ưở ̣ ử ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ Tam vô lâu hoc Gi ̀ ́ i, Đinh va Huê la ́ ̀ ̣ , la ly t ng sông cua Phât t . Bat chinh đao
̃ ́ ́ ́ ́ ̀ ́ ́ ư ươ ́ ư ̉ ̣ ̣ ̣ ́ cung nh tât ca cac giao ly khac trong đao Phât đêu h ́ ng đên ch c năng giao duc,
́ ́ ̀ ̀ ̃ ̀ ́ ơ ươ ̉ ̉ ̣ ̉ ̉ đanh gia kha năng tiêm ân “thanh Phât” n i môi con ng ́ ̀ ư i, ma ban chât cua ch c
́ ̀ ̀ ̃ ̀ ́ ̃ ̀ ́ ́ ́ ự ́ ư ̣ ̣ ̣ năng nay đa ham ch a môt y nghia cao đep, vi đo la s kêt tinh, cô đuc môt cach sinh
̀ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ự ̣ ̣ ̣ ̣ ́ đông đao ly t ́ nhiên la tinh khach quan tuyêt đôi trong viêc tim câu va tuyên bô chân
̀ ̀ ́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ơ ươ ươ ̣ ̉ ̉ ̉ ̣ ly v i tri tuê va tinh cam cua loai ng ̀ ̣ ơ i đê phuc vu đ i sông con ng ̀ i.
́ ́ ̀ ̃ ̀ ̃ ́ ươ ̉ ự ợ ̉ ̉ ̣ ̣ ̣ Con ng ̀ ̀ i muôn giai thoat khoi s đau khô va s hai thi hay luyên tâp tri tuê va
́ ́ ̀ ́ ́ ươ ươ ư ơ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ ̀ ̣ ư bi. Đao Phât coi tri tuê nh môt thanh g m (g m tri tuê) va chi no m i chăt t
22
́ ̀ ̀ ̀ ̀ ́ ượ ư ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ đ c ke thu (đo la vô minh). Nh vây, la đao Phât đăt ́ ̣ ̣ vai tro cua tri tuê, chiêm môt
́ ́ ́ ́ ươ ̣ ượ ơ ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ vi tri then chôt. Chi co tri tuê con ng ́ ̀ i m i diêt đ ̀ c khô, đem vui cho moi loai,
̀ ́ ́ ̀ ́ ́ ́ ́ ̀ ́ ́ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ ư đ a đên an lac va hanh phuc. Măc du tri tuê rât cân thiêt đê đat đên giai thoat, chinh
́ ́ ́ ̃ ̃ ́ ́ ̀ ư ư ợ ̉ ̉ ̉ ̣ no cung se không đu. No phai kêt h p v i t ́ ̀ ́ ơ ư bi. T bi co thê so sanh nh môt chiêc
̀ ́ ́ ươ ̣ ự ở ử ư ử ̉ ở xe ch con ng ̀ ́ ươ i đên ng ̀ ̃ ng c a giai thoat, nh ng chia khoa thât s m c a la tri ́
̀ ́ ́ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ự ơ ươ ơ ̣ ̣ ̉ tuê. Long t ̀ ư bi đem đên s hanh phuc l n nhât cho con ng ̀ i, đ n gian la vi long t ̀ ư
̃ ́ ́ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ượ ư ươ ự ̉ bi v t lên trên tât ca nh ng cai khac. Nhu câu tinh th ̀ ng năm trong s sông con
́ ́ ̀ ́ ̀ ươ ̉ ự ượ ̉ ̉ ̣ ̣ ̉ cua con ng ̀ i. Đo la kêt qua cua s phu thuôc vao nhau không thê thiêu đ ̉ c, kha
̀ ́ ̃ ̀ ̃ ́ ́ ́ ư ̉ ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ năng va ky năng cua môt ca nhân co đo, nh ng đê ho sông riêng le thi ho se không
̃ ̀ ̀ ̀ ̀ ̣ ơ ̉ ̉ ự ự ư ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ tôn tai. S phu thuôc lân nhau la môt quy luât c ban cua t ự nhiên. T bi la đông l c
́ ́ ̀ ̀ ̀ ̣ ̉ ̉ ̉ ̣ lam cho tâm rung đông tr ́ ̀ ̉ ươ ự c s đau khô cua ke khac, la cai gi xoa diu long đau khô
̀ ́ ươ ư ̉ ̣ ̣ ̣ ̉ ̉ ̉ cua con ng ̀ i. Đao Phât la đao giai thoat đ a con ng ̀ ươ ượ i v ̀ t qua bê khô luân hôi
́ ́ ́ ́ ̀ ́ ự ̉ ̉ ̉ ̉ ơ v i kiêp nhân sinh. Trong đau khô con ng ́ ̀ ươ i đu tâm tri va can đam đê chê ng no. Y
̀ ̀ ́ ̀ ượ ự ự ư ̣ ̉ ̣ ̉ ̉ ̣ ́ chi v ̃ t qua moi khô đau la môt năng l c tinh thân, s c khoe cua nôi tâm, la s nô
́ ́ ̀ ̀ ̀ ̀ ự ự ̀ ư ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ự l c không ng ng s hoat đông tich c c cua tâm tri va moi hanh đông nhăm vao muc
́ ́ ̀ ̀ ́ ́ ́ ̀ ́ ươ ̉ ượ ̉ ̉ ̉ đich giai thoat cho minh va cho ke khac. Con ng ̀ i cân phai co y chi đê v t qua
́ ̀ ̣ ở ươ ươ ̣ ̣ ̣ ̉ ̉ ̉ moi tr ngai, ch ́ ng ngai, nghich canh chi co thê lam cho con ng ̀ ̣ ự i thêm nghi l c
̀ ́ ̀ ́ ́ ́ ́ ợ ơ ̣ ̣ ̣ ̣ va y chi phân đâu. Không nên sông thu đông trong lo âu s sêt hay ch mong môt tha
̀ ́ ̃ ́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ư ̉ ự ̉ ̣ ̀ ự l c nao đên c u van. Phai luôn kiên tri, phân đâu liên tuc, cho đên ky cung đê t ̉ giai
́ ́ thoat lây ta.
́ ́ ́ ̀ ̀ ̃ ́ ́ ̀ ́ ơ ơ ̉ ̣ ̉ ̣ Co thê thây răng tri tuê, t ̃ ̀ ̣ ư bi hiêp v i y chi n i ban thân minh ngoai xa hôi đa
̀ ̀ ́ ̀ ́ ́ ự ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ ̉ ́ ̉ tao thanh môt năng l c vô cung trong yêu co thê hoan tât moi viêc đê giai thoat khoi
́ ́ ̀ ́ ́ ́ ươ ̉ ̣ ̣ ̣ ư khô đau đ a con ng ̀ ̀ i đat đên an lanh va hanh phuc. Tri tuê, t ̀ ́ ́ ơ ̣ ư bi hiêp v i y chi săt
́ ̀ ́ ́ ́ ̃ ư ươ ̣ ử ̉ ̉ đa la nh ng phâm chât cao quy cua ng ̀ i Phât t ́ , no giup con ng ̀ ̀ ươ ở i tr nên hoan
̀ ́ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ượ ự ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ́ thiên va co đ c môt lôi sông an binh va hanh phuc cho s tôn tai cua ho.
́ ̀ ̀ ̀ ́ ươ ̉ ự ơ ượ ̉ ự ̣ ̉ ̣ Phât giao cho răng con ng ́ ̀ i la h n ca vi co thê th c hiên đ ́ c tât ca s tôt
́ ́ ̀ ̀ ́ ̃ ́ ́ ̀ ư ̣ ̉ ̉ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ́ ơ đep đê co thê sông hai hoa. Đê giao duc, đao Phât đa đ a ra bôn chân ly ky diêu v i
́ ́ ́ ́ ̃ ́ ́ ̃ ̃ ́ ư ̣ ̣ ̉ ̉ ư yêu tô biên ch ng, kêt câu chăt che khi đ a ra ly thuyêt “ngu uân”, chi ro căn nguyên
̀ ́ ̀ ̀ ơ ̉ ̉ ̣ ̣ ̣ ̀ ́ ơ cua khô đau do tham, sân, si cung v i ly luân vê “Thâp nhi nhân duyên”, đông th i
́ ̀ ́ ́ ươ ́ ư ự ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ khăng đinh con đ ̀ ng diêt khô đo la “trung đao”, “bat chinh đao”… ch a đ ng
23
́ ́ ̀ ́ ́ ́ ́ ̃ ư ươ ̣ ̣ ̣ ̀ ́ ư nh ng ly luân đây s c thuyêt phuc va h ́ ng con ng ̀ ươ i đên nêp sông thiên lanh xa
́ ́ ́ ́ ̃ ́ ̀ ươ ̉ ơ ̣ ̉ ̉ ̣ cai ac. Day con ng ̀ i sông cam thông, hy xa v i nhau, day môi ng ̀ ươ i sông vi ng ̀ ươ i
́ ́ ̀ ́ ́ ̣ ượ ươ ươ ́ ̣ ượ ư ̣ khac bao dung đô l ng đo la ph ng phap giup con ng ̀ i đat đ c đ c hanh. Đây
̀ ̀ ́ ́ ́ ự ươ ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ ̀ la đông l c nay sinh moi điêu tôt lanh. Phât giao khăng đinh tât ca moi ng ́ ̀ ̀ i đêu co
́ ̃ ́ ́ ̀ ́ ̀ ́ ̣ ượ ự ́ ư ̣ ̣ ̣ “Phât tinh” se đat đ c nêu th c hanh theo giao ly trau dôi đao đ c trong cuôc sông
̀ ́ ượ ̉ ̣ ̃ cua chinh minh se đ ́ c hanh phuc.
̀ ́ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ̀ ư ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ́ ư T đo, ta thây gia tri tinh thân đao đ c toan diên cua Phât giao la trinh bay s ự
̀ ́ ́ ̀ ươ ̃ ư ự ơ ̣ ̣ ̣ ̣ ̃ ư thât vê nh ng môi t ̃ ư ng quan gi a s vât hiên h u trong cuôc đ i giup con ng ̀ ươ i
́ ́ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ượ ̉ ̣ ̣ ̣ ̉ ̉ ̉ ̉ ̉ ́ co đ ̉ c chinh kiên đê tao lâp cuôc sông cua minh va chuyên đôi hoan canh, đê co thê
́ ̀ ̀ ươ ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ ̀ chinh phuc va cam hoa moi ng ̀ i xung quanh hoan thiên ban thân minh.
̀ ̣ ́ ̣ ư ự 1.1.4. Quy đinh th c hanh cho đao đ c
́ ̀ ̀ ́ ̀ ̉ ự ự ̣ ơ ự ư ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ Muc đich cua s th c hanh đao Phât la đê đat t ́ ́ ̣ i nhân th c sang to vê th c tai
́ ́ ̀ ̀ ̀ ̀ ́ ươ ơ ơ ươ ̃ ư ̣ ̣ ̣ ̉ ̀ (tri), tinh th ́ ng rông l n v i moi ng ̀ ́ ̀ i va moi loai (bi) va y chi bên v ng đê thanh
̀ ́ ̃ ́ ̀ ơ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ự t u đai nguyên giup đ i (dung). Đao Phât không phai la môt tôn giao đăt con ng ̀ ươ i
̀ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ượ ̣ ̉ ̉ ̉ ̣ ̣ va sô phân cua ho d ́ ̣ ươ ự i s điêu khiên cua thân linh, th ̉ ng đê. Đao Phât đoi hoi
̀ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ươ ̣ ử ự ươ ơ ̣ ̣ ̉ ng ̀ i Phât t ́ th c hiên tri tuê, tinh th ng va y chi n i ban thân minh va ngoai xa ̃
́ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ́ ơ ươ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ ́ hôi. Đao Phât la đao giai thoat va giac ngô. Chi co tri tuê (panna) m i la ph ng tiên
́ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ́ ̀ ́ ươ ́ ư ơ ̉ ̣ ̣ ̣ ư duy nhât đ a con ng ̀ i đên b giai thoat va giac ngô. Đao đ c Phât giao hinh thanh
́ ́ ́ ̀ ́ ̀ ư ử ̃ ư ơ ̉ ̉ ̣ ̣ ̀ nh ng tiêu chuân nguyên tăc vê cach c x tôt thê hiên trong l ̀ i noi va hanh đông
́ ươ ự ̉ theo con đ ̀ ̀ ng chân chinh va t chu.
̀ ̀ ́ ́ ́ ̀ ơ ́ ư ơ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ Gi ́ i luât la nên tang đao đ c Phât giao. Gi ̀ ́ i luât cua Phât giao thi rât nhiêu,
́ ̀ ́ ̃ ̀ ̉ ơ ư ơ ơ ̉ ̣ ̀ bao gôm ca gi ́ i xuât gia va tai gia. Nh ng năm gi ́ i vân la nguyên tăc c ban cua s ̉ ự
́ ̀ ̀ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ư ơ ̉ ́ ư ̣ ̉ ̣ ̉ tu tâp, la căn ban đao đ c lam ng ̀ ́ ươ i, la đ c tinh c ban cua luân ly, la chiêc câu nôi
́ ́ ́ ̀ ̀ ̃ ̀ ́ ́ ́ ư ự ̣ ̉ ̉ ̣ ̃ ư đ a đên an lac Niêt ban. Đo cung la yêu tô đê xây d ng nên tang đao đ c cho môi
̀ ̀ ̀ ́ ̀ ươ ươ ự ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ ng ̀ i va moi ng ̃ ̀ i tu hanh du la xuât gia hay tai gia, phai th c hiên đu ngu ̀ ươ . Ng i
̀ ơ ̣ ̣ gi ́ i va thâp thiên.
̃ ơ Ngu gi ̀ ́ i gôm:
́ ́ ̀ ́ ư ượ ươ ̣ ử ̣ ́ Th nhât, không đ c sat sinh. Ng ̀ i Phât t không đ ượ ự c t tay minh giêt hai,
́ ̀ ́ ́ ́ ́ ượ ươ ̣ ự ̉ ̣ ̣ không đ c sai bao ng ̀ ̉ i khac giêt hai hay tan thanh trong viêc giêt hai s sông cua
ươ ượ ̣ ư ưở ươ ̣ ̣ ̉ con ng ̀ i, đông vât ngay ca thiên nhiên. Ng c lai, t ̀ trong tâm t ng, ng ̀ ̣ i Phât
24
ự ư ̀ ư ự ươ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ử t phai th c tâp hanh t ́ ̀ bi, ngăn ng a s giêt hai, đem tâm yêu th ng tôn trong,
́ ́ ̀ ̀ ́ ̣ ự ươ ươ ̉ ̣ ̉ ̣ bao vê, nâng cao gia tri s sông va gi ̃ ư gin môi tr ̀ ng sông cua moi ng ̀ ̀ ̣ i va moi
̀ loai [13;tr.9].
́ ́ ư ượ ươ ươ ̣ ử ượ ̣ ̣ Th hai, không đ c trôm c ́ p. Ng ̀ i Phât t không đ ̀ c xâm pham đên tai
́ ́ ̀ ̀ ̀ ươ ́ ́ ư ư ợ ươ ̉ ̉ ̉ ̉ ̉ san, cua cai cua ng ̀ i khac du la cây kim, s i chi hay bât c th gi, ng ́ ̀ i khac
̀ ̀ ́ ̀ ́ ́ ượ ư ươ ̣ không vui long cho thi không đ c lây. Cac hanh vi nh l ́ ̀ ng gat, trôn thuê, tham
̀ ̀ ́ ̃ ̀ ơ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̉ nhung, buôn lâu, chiêm dung cua công… đêu thuôc pham tru gi ̀ ́ ̣ i nay. Vi vây, đê tri
̀ ̀ ̃ ư ư ươ ươ ̣ ử ̣ ̉ ̀ long tham lam va tôn trong quyên t h u cua ng ́ ̀ i khac, ng ̀ i Phât t không
́ ́ ́ ́ ̃ ̀ ̃ ư ở ơ ươ ̉ ̣ ̣ ̣ ̉ nh ng phai hoc hanh t ̀ ư bi, m rông tâm long, bô thi, san se, giup đ ng ́ ̀ i thiêu
́ ̀ ̀ ́ ̃ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ̀ ư ự ̣ ́ ̣ thôn băng vât chât lân tinh thân, ma con tich c c ngăn ng a cac hanh vi chiêm đoat
̀ ́ ́ ̀ ̀ ́ ́ ́ ́ ̣ ư ươ ̉ ̉ tai san, cac lôi lam giau không chinh đang, phi đao đ c gây đau khô cho ng ̀ i khac.
̀ ̀ ́ ́ ̃ ́ ư ượ ̉ ơ ̉ ̣ Th ba, không đ c ta dâm. Đê tranh gây đô v hanh phuc gia đinh ng ̀ ươ i,
́ ươ ̣ ử ượ ượ ̣ ̣ ̣ ̉ ng ̀ i Phât t không đ ̀ c ngoai tinh, không đ c xâm pham tiêt hanh cua ng ̀ ươ i
́ ̀ ́ ̀ ́ ́ ươ ̣ ử ̣ ợ ̣ ̉ ̣ khac. Khi ng ̀ i Phât t co tinh thân trach nhiêm, sông chung thuy môt v môt chông
̀ ́ ̀ ̃ ́ ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ ́ va bao vê tiêt hanh cua ng ̀ ươ i khac, thi không nhung gi ̃ ư cho môi quan hê trong gia
̀ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ́ ̀ ̀ ̃ ̃ ư ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ đinh ôn đinh, v ng vang ma con giup ôn đinh, lanh manh xa hôi gop phân giao duc
̣ ươ ́ thê hê t ng lai.
́ ́ ̃ ́ ượ ươ ̣ ử ượ ư ơ ́ ư ư Th t , không đ c noi dôi. Ng ̀ i Phât t không đ c noi nh ng l ́ ̀ ơ i sai v i
̀ ́ ́ ́ ́ ́ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ́ ự s thât, chuyên không noi co, chuyên co noi không; chuyên it phong đai ra thanh
̀ ́ ́ ́ ́ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ̀ nhiêu; đên bên nay thi noi bên kia, đên bên kia thi noi bên nay; noi l ̀ ́ ơ i thô ac, măng
̃ ́ ̀ ̀ ̀ ̀ ́ ử ̃ ư ̉ ̉ nhiêc, ch i rua gây đau khô, chia re, oan thu, gi a minh va ng ̃ ̀ ̣ ư ươ i, va gi a moi
́ ̀ ́ ̃ ́ ưở ự ự ươ ̉ ̉ ̣ ̣ ̣ ng ̀ ươ ơ i v i nhau, lam anh h ng tiêu c c đên s ôn đinh xa hôi. Trai lai, ng ̀ ̣ i Phât
́ ́ ́ ́ ́ ̀ ̃ ư ơ ợ ̉ ̣ ̣ ̉ ̉ ử t ́ phai noi nh ng l ́ ̀ i chân thât, khiêm tôn, co đao ly, co ich l i đê cung cô niêm tin,
́ ̀ ́ ự ̣ ̉ ̣ ̣ tao thêm s hiêu biêt, an vui va hanh phuc cho moi ng ̀ ươ i.
̀ ́ ́ ́ ́ ́ ư ượ ượ ̉ Th năm, không đ ́ c uông r u va cac chât cay khac. Đê nâng cao nhân cach
́ ́ ́ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ự ̉ ̣ ̣ ̣ con ng ̀ ̃ ươ i, giup phat triên tri va tranh s tan hai thân tâm, gây pham cac điêu tôi lôi
́ ́ ̃ ̀ ̀ ươ ̣ ử ượ ượ ử ̣ ̣ khac, lam mât an sinh xa hôi, ng ̀ i Phât t không đ ́ c uông r ́ u va s dung cac
́ ̀ ́ ̀ ́ ́ ươ ư ơ ̉ ̣ ̣ ̀ chât lam say ng ̀ i, gây mê m tâm tri, đao lôn tinh thân nh thuôc phiên ma tuy va ̀
́ ́ ́ ́ ́ ́ ươ ̣ ử ư ượ ̃ ư ̣ ̉ ̣ ̣ ́ cac đôc tô khac. Ng ̀ i Phât t y th c đ ̀ c nh ng khô đau va do tac hai do cac đôc
́ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ̀ ̃ ̣ ̉ ̣ ́ tô đo gây ra ma phat nguyên tranh xa đê gi ̃ ̉ ư gin cho ban thân, gia đinh va xa hôi.
25
̀ ̉ ở ̣ ử ươ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ Theo quan điêm đao Phât, đê tr thanh môt Phât t ̀ , yêu câu moi ng ́ ̀ i phai châp
̀ ́ ̀ ̀ ơ ơ ượ ươ hanh năm gi ́ i câm. Tuy nhiên, vi năm gi ̀ ́ i nay đ c xem la ph ̀ ́ ng thuôc mâu
̀ ̀ ́ ̀ ́ ́ ̀ ̣ ơ ̃ ư ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ nhiêm ch a lanh tâm bênh. La năm nguyên tăc đê thiêt lâp lai môt đ i sông lanh
̃ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ươ ́ ư ̣ ̣ ̣ manh cho con ng ̀ ̣ i va xa hôi thi du la bât c ai, co theo hay không theo đao Phât
̃ ́ ́ ́ ́ ́ ̀ ự ự ơ ̣ vân co đ ượ ợ c l i ich thiêt th c nêu nghiêm tuc vâng gi ̃ ư va th c tâp năm gi ̀ ́ i nay.
́ ̀ ́ ́ ươ ượ ợ ̣ ̣ ̉ ̉ ̣ ̀ Trong “ B c đâu hoc Phât” Hoa th ̀ ̀ ư ng Thanh T co giang vê l i ich cua viêc gi ̃ ư
̀ ́ ̀ ́ ơ ư ươ ̉ ̣ ̣ ̣ gin năm gi ́ i nh sau: “ Không sat sanh, ban thân không bi ng ̀ ̀ i giêt hoăc tu tôi vê
́ ̀ ̃ ̀ ́ ́ ́ ́ ́ ̀ ươ ợ ơ ̣ ́ giêt ng ̀ i, cung không co thu hân vê n mau v i nhau. Thê la sông chung ta không
̃ ̀ ́ ợ ươ ̣ ̣ ̉ ̀ kinh hoang s hai do thu hân gây nên. Không trôm c ̀ ́ p, ban thân ta không măc tu
́ ̃ ̀ ́ ̃ ̉ ợ ươ ̀ ơ ơ ̣ ̣ ̀ tôi vê trôm c ́ ươ ở p, đâu hay đi đên chô nao khoi s ng ̀ i theo doi nghi ng . T i lui
̀ ̀ ̀ ́ ư ̉ ̉ ̣ ̉ ự t ́ do, đi đ ng yên ôn không phai hanh phuc la gi? Không ta dâm, ban thân ta không
́ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ở ươ ̉ ̉ ̣ ̣ ̣ ̉ ợ phai hao thân tôn khi, khoi s ai ban tan d hay, moi ng ̀ i đêu tin nhiêm tin cây ta.
́ ́ ̀ ̀ ̃ ươ ự ̉ ̣ ̉ ̉ Ban thân trinh bach khiên ng ́ ̀ i ta quy mên, t minh an ôn, gia đinh cung an ôn.
́ ́ ́ ́ ́ ́ ơ ự ượ ̉ ̣ ̣ Không noi dôi, chung ta không phai hôi hân, l ̀ i noi t ́ co gia tri gây đ ̀ c niêm tin
́ ́ ̃ ́ ́ ́ ̀ ̀ ươ ươ ̉ ̣ ̣ ̣ cua moi ng ̀ i. Ng ̀ ̀ ươ i hay noi dôi se bi đanh gia thâp, đê x ̀ ́ ng điêu gi đêu bi nghi
̀ ́ ́ ́ ́ ́ ́ ̀ ́ ơ ượ ̉ ̣ ̣ ợ ng , it ai tan tr . Không uông r ̉ u, chinh ta khoi bi cai tê điên cuông mât tri khoi
́ ́ ́ ơ ươ ư ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ gây cho c thê bênh hoan suy yêu, khoi bi khinh th ̀ ̣ ng trong luc say s a. Trai lai
́ ́ ̃ ̀ ̀ ơ ̉ ̣ ̉ ̉ ̣ ̣ ban thân ta điêm đam binh tinh, thân thê khoe manh, đôi v i moi ng ̀ ̀ ươ i đêu đ ượ c
́ ́ ̃ ́ ́ quy kinh, sanh con cung thông minh sang suôt” [13, tr.10].
́ ̀ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ́ ươ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ ̉ ́ Thâp thiên: la m i nghiêp lanh, côi gôc cua tât ca cac phap lanh. Trong đo ba
̀ ̀ ́ ́ ̀ ̣ ̣ ́ điêu thiên vê “thân”: không sat sinh, không trôm căp, không ta dâm” [3, tr.13]. Bôn
́ ́ ̀ ́ ̀ ́ ơ ơ ̣ ̉ ̣ điêu thiên vê “khâu”: không noi dôi, không noi l ̀ i thêu dêt, không noi l ̀ ̀ i hai chiêu,
̀ ́ ́ ̀ ̀ ̉ ̣ ̣ không ac khâu [3, tr. 13]. Ba điêu thiên vê “y”: không tham lam, không thu hân,
́ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ượ ươ ươ ơ ̉ ̣ không si mê [3, tr.13]. Trai ng ́ c hăn v i “m i điêu thiên” la “m i điêu ac”. Nêu
̀ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ̀ ̣ ư ươ ơ ̣ ̣ ̉ ̣ ̃ không loai tr m i nghiêp ac nay thi se đem lai khô đau ngay trong đ i sông hiên
̃ ́ ̀ ́ ̀ ́ ̃ ́ ̀ ư ư ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ́ tai va sau khi thân nay kêt thuc phai đoa vao trong coi d , ac thu, đia nguc. Nh thê,
̀ ́ ́ ́ ́ ́ ̀ ́ ươ ư ̉ ̣ ̉ chung ta co thê xem xet m i ac nghiêp la cac nhân tô cua vô minh đ a con ng ̀ ươ i
̀ ̀ ̃ ́ ́ ̀ ́ ̣ ̉ ̉ ̣ đên hô sâu tôi lôi, gây ra khô đau cho ban thân, cho gia đinh va lam rôi loan cho xa ̃
̀ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ́ ̣ ượ ươ ̣ ̣ ̣ ̉ hôi đ c goi la “thâp ac nghiêp”. Co thê chia ra m i điêu ac nay thanh ba nhom: ba
́ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ́ ̀ ́ ́ ̉ ̣ ̉ ̉ ́ ̀ điêu ac cua “thân” la “ sat sinh, trôm căp, ta dâm”; bôn điêu ac cua “khâu” la “noi dôi,
26
́ ̀ ́ ́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ̣ ̣ ̉ ̣ ̀ noi thêu dêt, noi đôc ac va noi hai chiêu”; ba điêu ac cua “y” la “tham lam, sân hân va
si mê”.
Trong đo: ́
̀ ́ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ươ ̀ ơ ̣ Không sat sinh la con ng ̀ ̣ i hăng ngay không sat sinh thi trong đ i sông hiên tai
̀ ̃ ́ ́ ̀ ́ ̀ ở ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ se m i rông long t ̀ ̀ ư bi, đo la môt nhân chinh đê tu thanh Phât; Không trôm căp la
́ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ư ̃ ư ̉ ̉ ̣ ̀ không lây nh ng th không phai la cua minh; Không ta dâm: dâm dât la cai nhân sinh
̀ ̀ ́ ở ̉ ̣ ử t luân hôi. No lam ma ch ́ ươ ng ngăn tr b ́ ở ươ ươ c đ ́ ̀ ng tu giai thoat. B i vây, ng ̀ ươ i
́ ̀ ́ ̃ ́ ư ̣ ở ư ̉ ̣ ̉ ̣ xuât gia muôn ch ng qua, thanh đao phai đoan tr ̀ ư dâm duc thân cung nh tâm.
̀ ̀ ̃ ̀ ợ ươ ̣ ̣ ̉ ̉ ̀ Con ng ̀ ́ ươ i tai gia, Phât chi ngăn ta dâm, nghia la v chông co c ́ ́ ́ ư i hoi chinh th c
́ ́ ́ ̀ ơ ượ ở ư ̉ ̣ ̣ ̣ ́ m i đ c ăn , nh ng phai co tiêt đô, không lang cha, ngoai tinh. Khi đo con ng ̀ ươ i
̀ ̃ ́ ươ ̉ ̣ se thây tâm thanh than va luôn luôn h ́ ng thiên.
́ ́ ́ ̀ ́ ́ ̃ ́ ̀ ́ ́ ̀ ̀ Không noi dôi la nghi thê nao noi thê ây, trong long va l ̀ ơ i noi không trai nhau,
́ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ́ ́ ́ ́ ượ ̣ ̉ ̉ ̣ viêc phai thi noi phai, viêc quây thi noi quây, co gi noi đo không đ ́ c gian dôi;
́ ̀ ́ ơ ̣ ự ươ ̣ ̣ ̉ Không noi l ̀ i thêu dêt la không chua ngoa, không noi sai lac s thât đê ng ́ ̀ i khac
́ ̀ ́ ́ ́ ̃ ư ơ ơ ̉ ̉ ̣ phai mê lâm. Chi noi nh ng l ́ ̀ i chân thât, đung chăc, không thêm, b t; Không noi l ̀ ơ i
̀ ̀ ́ ́ ́ ̉ ơ ̣ ̉ ̀ hai chiêu la t ̀ ư bo l ́ ̀ i noi phu phiêm. Không noi l ̀ ơ i đâm thoc phan gian, găp ng ̀ ươ i
́ ̀ ́ ́ ̀ ượ ̃ ư ươ ̣ ̉ ̉ ̣ ́ bên nay noi xâu bên kia va ng c lai đê gây ac cam bât hoa gi a moi ng ̀ i; Không
̀ ́ ̀ ̃ ư ơ ̃ ư ử ơ ̉ ̉ ̉ ̉ ́ ́ ac khâu la tranh xa nh ng l ́ ̀ i ch a rua, thô bi, xâu xa. Chi noi nh ng l ̀ i nhu hoa, êm
̃ ̀ ̀ ươ ̣ tai tao nha lam vui long moi ng ̀ i.
̀ ̀ ́ ̀ ̀ ̃ ư ́ ư ̉ ̉ ̀ ư Không tham lam la không tham nh ng th không phai la cua minh va biêt d ng
̀ ́ ̀ ́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ ̉ ̣ ơ đung luc; Không thu hân la xoa bo moi hân thu đê sông thanh than va tôt đep h n;
́ ́ ̀ ́ ̀ ́ ̃ ̀ ́ ́ ̉ ̣ ̣ ́ Không si mê la phai biêt phan đoan ranh re, nhân đinh vân đê đung đăn, không cô
́ ́ ̀ ́ ự ̉ ̉ ̣ châp theo s hiêu biêt riêng cua minh, không mê tin di đoan.
̀ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ơ ́ ư ̉ ̉ ̉ ̣ Hai tiêu chuân hanh vi noi trên chi la phân căn ban cho đ i sông đao đ c. Trên
́ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ̃ ư ơ ̉ ơ ̉ ̣ ̉ ̉ hai phân căn ban đo la nh ng gi ́ i luât cua ke xuât gia, bao trum ca đ i sông t ̀ ư bên
́ ̀ ̃ ́ ̀ ̃ ̀ ̃ ư ̣ ̉ ̣ ̣ ́ ư ở ngoai xa hôi đên nh ng vi tê lê cua sinh hoat tinh thân. Hanh vi đao đ c ự đây d a
́ ̀ ́ ́ ́ ư ̃ ư ̣ ̉ ̉ ̣ ̀ ̀khai, tri, gia, pham trên bôn nguyên tăc la ̀ ̀ ; t c la nh ng điêu khoan phai tho tri,
̀ ̀ ́ ́ ̀ ự ̃ ư ơ ̉ ̣ ̣ ̣ ̉ ̉ ̣ nh ng điêu khoan quy đinh s pham gi ́ i luât cua ke xuât gia chinh la hanh vi đao
̀ ̣ ̉ ̣ ́ ́ ư đ c toan ven cua Phât giao.
́ ̀ ̀ ̃ ́ ́ ươ ơ ̉ ̣ ́ ư Ngoai ra con co T ân: ân tam bao, ân ng ̀ i giup đ , ân cha me, ân quôc gia.
27
́ ̀ ̀ ̀ ư ợ ự ơ ươ ̉ ̣ ̣ ̃ ư T nh ng l i ich ban thân do s hanh tri gi ́ i luât mang lai, ng ̀ i gi ̃ ư ơ gi ̃ ́ i đa
̀ ́ ̀ ̀ ́ ́ ự ươ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ gop phân không nho vao viêc tao d ng môt gia đinh hanh phuc, môt đât n ́ ́ c thai
̀ ̃ ̀ ̀ ́ ượ ̣ ở ơ ử ư ̣ ̣ ̣ binh thinh v ng. Lich s đa ghi nhân, th i đai Ly – Trân, t ́ ̀ vua quan cho đên
́ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ̃ ́ ư ự ̣ ̣ ́ th dân đêu thâm nhuân giao ly Phât, đa tu tâp va xây d ng đât n ̀ ́ ươ c theo tinh thân
́ ̀ ́ ́ ́ ̀ ̀ ơ ươ ươ ơ ̉ ̣ ̣ ̉ cua đao Phât nên đ i sông ng ̀ i dân cua đât n ́ ́ c ta vao th i ây rât co an ninh.
̀ ̀ ́ ̃ ự ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ Ngay nay, đê gop phân xây d ng xa hôi, bên canh viêc tuân gi ̃ ư ơ gi ́ i luât, ng ̀ ̣ ươ i Phât
́ ̀ ́ ́ ươ ̉ ̉ ̣ ̣ ̣ ử t chung ta phai thê hiên tinh thân vi tha, bao dung, khuyên khich moi ng ̀ i gi ̃ ̀ ư gin
́ ́ ̀ ́ ́ ̃ ơ ư ượ ư ̉ ̉ ̉ năm gi ́ i đê tât ca đêu đ ượ ợ c l i ich giông nh hoa th ̀ ̉ ng Thanh T đa giang: “Chi
́ ̀ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ́ ơ ̣ ̣ ̣ trong năm gi ́ i thôi, nêu gia đinh nao gi ̃ ư tron ven la gia đinh ây co hanh phuc, trên
̀ ́ ̃ ươ ươ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̉ thuân d ̀ ́ i hoa, tin yêu thuân cân. Nêu moi ng ̀ ́ ̀ ̣ ư i trong xa hôi ng dung triêt đê la
̃ ̀ ̀ ́ ́ ́ ự ươ ợ ̣ ̣ ̉ ̉ môt xa hôi văn minh, chan hoa s cam thông va th ̀ ng mên. Chung ta vi l i ich ban
̃ ̀ ̀ ́ ̃ ̀ ợ ự ự ư ơ ̉ ̣ ̉ ̣ ̀ thân, vi l i ich cua gia đinh, vi s an lac cua xa hôi, nô l c gi ̃ gin năm gi ́ i. Gi ̃ ̀ ư gin
̀ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ơ ́ ư ̣ ̉ ̉ ̣ năm gi ́ i la tôn trong nhân ban, la nêp sông văn minh, la nên tang đao đ c” [13;
tr.12].
̀ ̃ ́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ơ ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ Tom lai, Phât giao ra đ i đa phân nao phan anh cuôc sông cua quân chung nhân
́ ́ ̀ ̃ ươ ́ ư ự ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ dân d ́ ́ ́ i ach ap b c cua chê đô đăng câp trong xa hôi va s đe doa cua gi ́ ơ ự i t nhiên
́ ́ ́ ̀ ơ ươ ươ ̣ ̉ ̣ ̉ ̉ ̣ ̉ đôi v i cuôc sông con ng ̀ i va chi ra con đ ̀ ng cu thê đê tiêu diêt đau khô. Theo
́ ́ ́ ̀ ươ ̉ ự ́ ư ̣ ̉ ̉ ̣ ̣ ́ Phât giao, muôn thoat khoi đau khô con ng ̀ i phai t hoan thiên đao đ c ca nhân,
́ ̀ ̃ ̀ ̣ ư ́ ̣ ư ̉ ượ ̉ ̉ ̉ diêt tr tham, sân, si xoa bo vô minh, chăt đ t phiên nao đê v t qua biên khô luân
̀ ́ ́ ́ ̀ ư ư ự ươ ̣ ̉ ̣ ̉ ̉ ̣ ̣ ̃ ư hôi. T đo, Phât giao đ a ra nh ng chuân m c cu thê đê con ng ́ ̀ i tu tâp, phân đâu.
̀ ̃ ́ ̀ ̉ ươ ́ ư ươ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ́ Phât giao chu tr ng hoan thiên đao đ c con ng ́ ̀ i theo hinh mâu cua no. Phât giao
́ ́ ́ ̀ ̀ ̃ ́ ư ươ ưở ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ co môt hê thông quan niêm đao đ c kha hoan thiên va mâu ng ́ ̀ i li t ng cua no ́
́ ́ ̀ ̀ ́ ư ượ ̉ ̣ ̣ ơ v i nhiêu phâm chât cao đep nh ng trong đo quan trong la “t ́ ư ̣ đai vô l ng tâm” –
́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ̉ ư ư ự ̉ ̉ ̣ ̀ ̀ ư t , bi, hy, xa la t ư ưở t ̀ ̉ ơ ̣ ng “c u khô, c u nan”… Nh vây, khi th c hanh tin đô co thê
̀ ̀ ̀ ́ ́ ợ ơ ̉ ̉ ̣ ̀ điêu chinh hanh vi cua minh phu h p v i cai thiên.
́ ́ ́ ́ ̀ ự ư ̃ ư ượ ̉ ̣ ̣ ̣ ̉ Nh ng chuân m c đao đ c trong đao Phât, nêu l c bo mau săc mang tinh tôn
́ ̀ ̃ ̀ ́ ̃ ư ̃ ư ́ ư ử ợ ươ ́ giao, se la nh ng nguyên tăc ng x phu h p gi a ng ̀ ́ ươ ơ i v i ng ́ ́ ̀ i, rât co ich cho
́ ̀ ̀ ̃ ́ ̀ ́ ́ ư ̣ ̣ ̣ ̉ ̉ ̣ ̣ viêc duy tri đao đ c xa hôi. Co thê khăng đinh răng Phât giao hay tôn giao nao trên
̃ ̀ ́ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ơ ́ ư ự ơ ̣ ̉ ̣ ̣ ́ thê gi ́ i cung đêu co môt mang đao đ c mang tinh đăc thu, đông th i co s giao thoa
́ ̃ ̀ ́ ́ ́ ́ ư ́ ư ̃ ư ̃ ư ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ́ ư gi a nh ng gia tri đao đ c xa hôi noi chung va đao đ c tôn giao noi riêng. Đao đ c
28
̃ ́ ́ ́ ́ ̀ ̃ ́ ́ ̀ ơ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̃ ư tôn giao cung co môt sô gia tri nhât đinh trong đ i sông xa hôi, la môt trong nh ng
̃ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ưở ự ́ ư ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ́ nhân tô anh h ng manh me đên nên đao đ c. Do đo, đao Phât co s đông hanh lâu
̀ ̀ ́ ́ ́ ̀ ́ ơ ươ ử ư ̣ ̉ ̉ ́ dai v i loai ng ̀ i xuyên suôt lich s , nên co thê xem no nh phân văn hoa cua nhân
́ ́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ̣ ̣ ̉ ̉ ̣ ́ ̀ loai (trong đo co Viêt Nam). Trong qua trinh phat triên va phô biên trên binh diên thê
́ ̀ ̀ ́ ̀ ơ ̉ ơ ̣ ̉ ̉ ̣ gi ́ i, Phât giao không chi đ n thuân chuyên tai, hoa nhâp văn hoa va văn minh ma ̀
̀ ̀ ́ ̀ ̀ ̃ ́ ̣ ư ̣ ơ ́ con gop phân duy tri đao đ c xa hôi n i trân thê.
́ ̀ ́ ́ ươ Ở ̣ ̉ ̣ ̣ Ch ng 2: QUA TRINH DU NHÂP, PHAT TRIÊN PHÂT GIAO VIÊT
́ ́ ́ ́ ƯỞ Ư Ư ̉ ̉ ̣ ̣ ̣ ̀ NAM VA ANH H NG CUA ĐAO Đ C PHÂT GIAO ĐÊN ĐAO Đ C CON
̀ƯƠ ̣ NG I VIÊT NAM
̀ ́ ̀ ́ ở ̣ ̉ ̣ ̣ ́ 2.1. Qua trinh du nhâp va phat triên Phât giao Viêt Nam
́ ̀ ́ ̀ ̣ ̣ ̣ 2.1.1. Qua trinh du nhâp Phât giao vao Viêt Nam
́ ̀ ́ ̉ ư ̣ ̉ ̣ ̣ * Nguôn gôc nguyên thuy t ̀ ́ Ân Đô cua Phât giao Viêt Nam
29
́ ̀ ́ ́ ́ ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ ̀ Qua trinh du nhâp cua Phât giao vao Viêt Nam không phai xuât phat t ̀ ư Trung
́ ̀ ́ ́ ̃ ́ ượ ự ử ư ự ư ̣ ̣ ̣ ̀ ́ Quôc ma đ c truyên tr c tiêp t ̀ ư Ân Đô. D a trên nh ng ch ng liêu lich s đang
́ ̃ ̀ ́ ̀ ́ ̃ ư ́ ư ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ tin cây cua nh ng nha nghiên c u chuyên sâu co uy tin vê Phât giao đa khăng đinh
̀ ̀ điêu nay.
́ ̀ ̃ ́ ̀ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ Quôc gia Âu Lac đa bi Nam Viêt cua Triêu Đa thôn tinh vao năm 719 tr. CN va ̀
̀ ̀ ̀ ̣ ở ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ ́ thanh lâp quân Giao Chi. Năm 110 tr. CN, Nam Viêt tr thanh nôi thuôc cua nha Han,
̃ ̀ ̀ ̀ ̀ ̀ ượ ̣ ̉ ̀ ́ Giao Châu theo đo ma cung quy vê va đ ử c chia thanh hai quân la Giao Chi va C u
́ ̃ ̀ ̀ ̃ ́ ̀ ́ ̉ ̉ ̣ ̣ ̣ Chân. Trên lanh thô cua nha hâu Han sau đo đa tôn tai ba trung tâm Phât giao la Luy
̀ ̀ ̀ ̃ ́ ươ ử ̣ ̣ ̉ ̉ ̣ Lâu, Lac D ng va Banh Thanh. S liêu cô cua Trung Quôc cung không ghi nhân
̃ ̀ ́ ̀ ̀ ̀ ̀ ượ ươ ự ̉ ̣ ̉ đ c ro rang s hinh thanh cua hai trung tâm Lac D ng, Banh Thanh chi co Luy
̀ ̀ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ̃ ượ ơ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̀ Lâu thuôc Giao Chi la đ ́ c xac đinh ro rang va s m nhât va la ban đap cho viêc hinh
̃ ̀ ̀ ́ ̀ ư ử ́ ̉ ư ư ̣ ̣ thanh hai trung tâm kia. T n a sau thê ky th hai, Luy Lâu đa tôn tai nh môt trung
́ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ́ tâm Phât giao quan trong va phôn thinh. Điêu nay cho thây viêc du nhâp Phât giao
̀ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ơ ̉ ươ ươ ơ ̣ ̣ ̣ ̣ ́ vao Giao Châu la rât s m. Tai Giao Chi, d ́ i th i A Duc V ng tri vi tai Ân Đô (t ̀ ̣ ư
̀ ̀ ơ ự ượ ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ ̃ 273 – 232 tr. CN), nh s ung hô cua nha vua nên đao Phât đa đ ̀ ̀ c truyên đi nhiêu
́ ́ ́ ́ ươ ươ ươ ̣ ̉ ̀ ́ ư ở x s bên ngoai Ân Đô. Cac th ng nhân ng ̀ i Ân theo đ ̃ ̀ ng biên đa đên Giao
̀ ́ ́ ́ ́ ̀ ́ ́ ́ ư ượ ơ ̉ ̣ ̣ ̉ Chi buôn ban va mang theo đao Phât m i me đên x nay. Sau đo đên l ̃ t cac tăng si
̀ ́ ̀ ươ ơ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ng ́ ̀ i Ân t ́ i đây truyên đao gop phân lâp ra trung tâm đao Phât tai Luy Lâu (nay
̀ ̃ ́ ́ ư ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ́ ơ thuôc huyên Thuân Thanh, tinh Băc Ninh), môt trong nh ng trung tâm Phât giao l n
̀ ̀ ̀ ̀ ươ ươ ơ ̣ ̣ tai ph ́ ng Đông đâu công nguyên cung v i hai trung tâm Lac D ng va Banh
̀ ́ ̣ Thanh (nay thuôc Trung Quôc).
̀ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ́ ̉ ử ư ự ư ̣ ̣ ́ ư Con tai Chămpa, d a vao cô s Han nh Tiên Han Th , Hâu Han Th cung cac
́ ́ ̀ ̃ ́ ̀ ư ̉ ̉ ̉ ̉ ̣ ư di chi khao cô nh Oc Eo, Sa Huynh đa cho thây vung biên phia Nam Viêt Nam, x a
̃ ́ ̃ ́ ̀ ̣ ươ ươ ư ̣ ̣ ̉ thuôc v ng quôc Chămpa đa nhôn nhip th ́ ng thuyên không nh ng cua cac quôc
́ ̀ ́ ̀ ̃ ư ̣ ̣ ̉ ̉ ̃ gia thuôc văn minh Ân Đô, ma ca nh ng quôc gia xa xôi cua nên văn minh La Ma.
́ ̀ ̃ ̀ ̃ ́ ́ ở ượ ̉ ̣ ̉ Chiêc bia Vo Canh tim thây tai lang Vo Canh Nha Trang đ ́ ̀ ư c cac nha nghiên c u
́ ̀ ̀ ̃ ́ ́ ́ ̀ ̣ ̣ ̉ ̉ ̣ ̉ ̣ xac đinh la đa xuât hiên vao thê ki II Công nguyên viêt băng tiêng Phan. Đê Phan văn
̀ ́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ̀ ư ượ ở ơ ̣ ̣ ̃ tr thanh môt ngôn ng đ ́ c khăc trên đa vao th i nay, nên văn minh Ân Đô luc đo
́ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ́ ơ ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ ́ co t ư ưở t ng chinh yêu la đao Phât phai truyên ba tai đây qua th i gian dai, tôi thiêu
̃ ̀ ́ ́ ̀ ư ̣ ̣ ở ̉ ̣ ̣ cung phai mât hang trăm năm. Nh vây, đao Phât co măt Chăm Pa hay miên Nam
30
̀ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ư ơ ơ ̣ ̣ ̉ ̣ ́ ́ Viêt Nam ngay nay, con s m h n miên Băc Viêt Nam t c Giao Chi ngay ây. Môt sô
́ ́ ́ ́ ́ ́ ́ ̀ ̉ ơ ́ ư ở ̣ ̣ ̣ ̉ ̃ ch ng liêu, lâp luân đang chu y khac cung cung cô nguôn gôc kh i thuy s m t ̀ ́ ư Ân
̀ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ơ ơ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̀ ́ Đô cua Phât giao Viêt Nam so v i Phât giao Trung Quôc. Theo đo thi vao th i ky nha
̃ ́ ́ ̃ ́ ̀ ́ ́ ̀ ơ ̉ ̣ ̣ ̉ ̉ ̉ Han, Không va Lao giao, đăc biêt la Không giao đa rât phat triên, gi ́ ́ ư i tri th c Không,
́ ̃ ̃ ́ ́ ́ ́ ̣ ơ ̃ ư ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ ̉ ự Lao đa chông lai Phât giao – môt luân thuyêt to ra kha xa la v i nh ng chuân m c
́ ̃ ̀ ̃ ́ ̀ ́ ́ ́ ́ ́ ư ̣ ̣ ̉ ̉ ̣ ̉ ́ đao đ c xa hôi cua Không giao va Lao giao. Do đo ma Phât giao rât kho co thê xâm
́ ́ ́ ̀ ́ ̀ ́ ́ ươ ượ ư ̣ ̣ ̉ ̉ nhâp. Ng ̃ ̀ i Han muôn đ a Phât giao vao, sau đo phai m n thuyêt “hoa Hô” đê dê
̀ ̀ ́ ự ở ̣ ̣ ̣ ̣ ́ dang trong viêc th c hiên công viêc nay. Trong khi đo, Giao Châu Phât giao đ ượ c
̀ ́ ́ ́ ợ ơ ươ ở ̣ ̣ ̣ ̀ xem la rât phu h p v i tin ng ̃ ̣ ng dân gian nên viêc thâm nhâp không găp tr ngai
̃ ́ ̀ ̀ ̀ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ̃ ̀ ơ ̀ ma con dê dang va nhanh chong. Vao th i đo, du la t ̀ ́ ư Trung Quôc đa co con đ ̀ ươ ng
̀ ́ ́ ́ ơ ươ ươ ̣ ̣ ̉ ̣ bô đi đên Ân Đô gân h n đ ̀ ư ng biên nh ng con đ ́ ̀ ư ng xuyên qua Trung A lai ch a
̀ ̀ ̀ ́ ươ ươ ơ ̉ ̉ ̣ ự đ ng nhiêu hiêm nguy, va đ ̀ ng biên lai la con đ ́ ̀ ng an ninh h n, không co nui
́ ́ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ươ ́ ư ̣ ̉ non, sa mac hay c ̀ ́ p boc, giêt choc. Băng ch ng la vao đâu thê ki IV, Huyên Trang
́ ̃ ơ ươ ̉ ̉ ̣ ̣ đa phai trai qua bao gian nan m i đi tron ven con đ ̀ ng.
̀ ́ ̀ ̀ ́ ́ ́ ́ ư ́ ơ ̣ ̣ ̉ ̣ Ngoai ra con co hai ch ng liêu rât quan trong cho nguôn gôc rât s m cua Phât
́ ̣ giao Viêt Nam.
́ ́ ́ ́ ́ ̀ ̀ ự ́ ư ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ Th nhât, tâp luân thuyêt Phât giao đâu tiên băng Han t ̉ “Ly hoăc Luân” cua
́ ́ ́ ̀ ử ượ ở ̉ ơ ư ̉ ̃ Mâu T (hay Mâu Bac) đa đ ́ c viêt Giao Chi ch không phai n i nao khac sâu
́ ́ ̀ ̀ ́ ư ở ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ trong nôi đia Han. Giao Chi tuy thuôc nôi đia nha Han nh ng ̀ qua xa va vi phong
́ ́ ́ ́ ́ ́ ̣ ơ ươ ư ̣ ̣ ̉ ̉ ̣ tuc văn hoa khac biêt v i ng ̀ ư i Han nên th tich Trung Quôc kê ca Hâu Han Th ,
̀ ́ ̀ ́ ̀ ́ ́ ư ự ̣ ượ ̣ ̉ ̣ hâu nh không đê câp đên. Tac phâm đâu tiên băng Han t lai đ ̉ c viêt tai Giao Chi
̀ ́ ́ ử ươ ̣ ̣ ̉ ̣ ́ năm 189 tr. CN, đo la cuôn “Ly hoăc Luân” cua Mâu T môt ng ́ ̀ i Trung Quôc
̃ ́ ̀ ̀ ươ ự ̣ ở ở ̣ ̉ ̣ ̣ tr ́ c theo Lao giao vê sau cu ng tai Giao Chi, theo hoc đao Phât ̀ đây va tr thanh
́ ̀ ̣ ử ̣ môt Phât t ̀ rât thuân thanh.
́ ̃ ́ ̀ ́ ̀ ́ ̉ ư ở ́ ư ̉ ̣ ̣ ̉ ̀ Th hai, vao thê ki th II Giao Chi đa co môt tăng đoan đên 500 vi va khoang
́ ́ ́ ́ ́ ̀ ́ ́ ̉ ư ở ơ ượ ̣ ̉ ̣ 15 bô kinh, trong khi đên thê ki th III Han m i co tăng đoan, no đ c thê hiên
̀ ̃ ̀ ̀ ̣ ̣ ư trong câu thiên s Thông Biên dân l ̀ ơ ư i s Đam Thiên (542 – 607 tây lich) (trinh vua
́ ̀ ̀ ́ ̉ ơ ̉ ̉ ̣ ̉ ̀ Trung Quôc Tuy Cao Tô) đê tra l ̀ i hoang hâu Phu Thanh Linh Nhân (Y Lan), theo
́ ̀ ươ ươ ̉ ̣ ̣ sach “Thiên Uyên Tâp Anh”: “Môt ph ng Giao Châu, đ ́ ̀ ng thông Thiên Truc,
́ ̀ ́ ̀ ́ ơ ơ ̣ ự ư ơ ̣ ́ Phât phap luc m i t ̀ ́ i thi Giang Đông ch a co, ma Luy Lâu lai d ng chua h n hai
31
́ ́ ̀ ̀ ươ ơ ươ ươ ̣ ̣ ̉ ̣ m i ngôi, đô Tăng h n 500 ng ̀ i, kinh dich 15 quyên, vi no co tr ́ ́ c vây. Vao luc
́ ̃ ̀ ̀ ự ươ ươ ươ ̣ ́ ây thi đa co Khâu Ni Danh, Ma Ha Ky V c, Kh ng Tăng Hôi, Chi C ng L ng,
́ ́ ̀ ́ ̀ ̃ ́ ́ ́ ượ ư ̣ ̣ Mâu Bac tai đo. Nay lai co Phap Hiên th ́ ơ ng si, đăc phap v i Ti Ni Đa L u Chi,
́ ̀ ́ ̀ ̀ ̀ ̀ ươ ở ̉ ̉ ̣ truyên tông cua phai Tam Tô, la ng ̀ i trong lang Bô Tat, đang ́ chua Chung Thiên
́ ́ ̃ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ ̉ day dô Bê ha la cha lanh cua thiên ha, muôn bô thi môt cach binh dăng, thi chi riêng
́ ́ ̀ ̃ ́ ́ ̃ ̀ ợ ơ ươ ̣ ́ ́ ư ư khiên s đ a xa l i đên, vi n i ây đa co ng ̀ i, không cân day dô” [5, tr.15].
́ ̀ ̣ ̣ ̣ ̣ ̀ * Phât giao giai đoan đâu du nhâp vao Viêt Nam
̃ ̀ ư ở ở ư ̉ ̉ ̣ ̣ ̣ Nh đa nêu ̀ ́ trên, kh i thuy cua Phât giao du nhâp vao Viêt Nam la t ́ ̀ ̣ Ân Đô.
́ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ̃ ươ ̃ ư ̣ Qua cac đoan thuyên buôn ma ng ̀ i Ân đa mang vao n ́ ươ c ta nh ng sinh hoat va ̀
́ ̃ ̀ ́ ́ ́ ́ ̀ ́ ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ giao ly Phât giao. Trên đât Giao Chi vôn đa hinh thanh môt tin ng ́ ̃ ươ ng ban đia. Đôi
̀ ̀ ́ ́ ́ ươ ơ ơ ở ̣ ̉ ̣ ̣ ́ ơ v i ng ̀ i dân n i nay, ông Tr i môt đâng ̃ trên cao, thâu hiêu moi viêc, biêt ro
́ ́ ̀ ́ ̀ ́ ́ ̀ ươ ̀ ư ̉ ̣ ̉ ̣ ng ̀ i tôt ke xâu, t ̀ ư đo ma phu giup ng ̀ ̀ ươ i hiên, tr ng phat ke ac. Quan niêm nay
́ ̃ ́ ̀ ́ ư ̉ ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ ̀ ́ khiên c dân Giao Chi dê tiêp nhân thuyêt nhân qua, nghiêp bao cua nha Phât. Ngoai
́ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ́ ư ư ơ ̣ ̣ ̣ ̀ ̀ ư ông Tr i ho quan niên con co cac vi thân khac nh thân Sâm, thân M a… nh la
̀ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ̃ ư ơ ươ ̉ ̣ ̉ ̣ ̉ ̃ nh ng thu ha cua ông tr i. Ho cung coi ma Xo la linh hôn cua ng ̀ ̀ ̣ i chêt con tôn tai
̃ ̀ ̀ ̀ ̀ ̀ ̀ ́ ợ ̉ ̉ ̣ ̉ ̀ quân quanh trong nha đê phu tr cho gia đinh. Điêu nay lam cho ho cam thây dê gân
̃ ́ ́ ́ ̀ ́ ̃ ̀ ́ ơ ̣ ̉ ̀ gui khi thuyêt luân hôi tiêp xuc v i ho. Ng ̀ ươ i Giao Chi cung tin vao nguôn gôc con
̀ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ơ ử ̉ ̣ ̣ ̀ rông chau tiên cua minh. Thêm vao đo, trong th i đai lich s nay, ng ̀ ươ i Giao Chi ̉
̀ ̀ ̀ ́ ́ ̃ ư ự ̉ ̉ ̣ ̉ ̣ không hê la nh ng tin đô trung kiên cua Không, Lao giao nên s thâm nhâp cua Phât
́ ́ ́ ̃ ̀ ́ ́ ̉ ự ự ư ư ợ ở ươ ̣ ̉ ̉ ̣ giao không găp phai s can tr co y th c. S hoa h p gi a tin ng ́ ̃ ng ban đia co
́ ́ ̃ ́ ̃ ́ ̀ ̀ ́ ơ ̉ ơ ̃ ư ̣ ̉ ̣ ̣ săn v i nh ng sinh hoat văn hoa, giao ly c ban cua Phât giao đa hinh thanh nên môt
̀ ́ ́ ươ ̉ ư ̣ ̣ ̉ ̣ ́ loai tin ng ̃ ng Phât giao đâu tiên trong thê ky công lich. Ng ̀ ươ i Giao Chi x a quan
̀ ́ ́ ̀ ́ ư ư ̣ ̣ ̣ ̣ niêm Phât nh la môt ông But (xuât phat t ̀ ́ ̀ “Buddha”), co phep thân thông, nghe va
̀ ́ ư ư ơ ở ̣ ̣ ̣ ̣ biêt moi chuyên nh ông Tr i, nh ng ông But không ́ ̀ ơ trên cao ma thân thiên v i
̀ ̀ ́ ̀ ươ ươ ́ ̉ ư ́ ư ươ ̣ ̣ ̣ ̣ moi ng ̀ i. But hiên ra d ́ i nhiêu hinh th c đê c u ng ̀ ơ i, giup đ i. But th ươ ng
̀ ̀ ̀ ́ ́ ̃ ươ ̀ ư ư ư ơ ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ ng ̀ i nh ng không tr ng phat ke ac nh ông Tr i vân lam. Phep But la biêu hiên
̃ ̀ ́ ̀ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ơ ̉ ̣ ̉ ̣ ̀ cua quan niêm vê “Phap” trong th i ky nay. Đo la phep thân thông cua But. Ma cung
̀ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ̃ ư ươ ư ươ ̣ ̣ la nh ng điêu ng ̀ i ta lam theo nêu tin vao But, nh đoc tam quy, cung đ ́ ̀ ng, bô
̀ ̀ ́ ́ ̃ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ̣ ̣ ̣ thi… “Phap” cung la niêm tin vao nghiêp bao, luân hôi, linh hôn bât diêt. Quan niêm
̀ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ̉ ư ̣ ở ư ̃ ư ̉ vê “tăng” khi đo chi d ng lai tăng môn, ch a phai tăng đoan. Đo la nh ng tu si ̃
32
́ ́ ̀ ̀ ̀ ̀ ơ ơ ̣ ̣ ̉ ̉ ̉ ̣ ̣ ̣ ̀ khoac ao vang, đâu cao troc, r i bo gia đinh, cua cai, th But, đoc kinh Phan. Quan
́ ̀ ̀ ̀ ̀ ̀ ̃ ươ ̣ ̣ ̣ ̣ ̀ ở ự niêm vê nghiêp bao luân hôi la s lam lanh găp lanh. Ng ̀ ̀ i ta cung quan niêm vê
̀ ́ ́ ̀ ́ ư ́ ư ượ ́ ư ̣ ̀ ư t bi, công đ c. Lam công đ c cho kiêp sau đ c tôt đep la dâng th c ăn cho tăng
́ ̀ ́ ́ ̃ ́ ̃ ở ̣ ̣ ́ môn, bô thi cho ng ̀ ̀ ươ i ngheo kho. Quan niêm tiêt duc cung la ̃ ư ̉ ơ chô bo b t nh ng
̀ ưở ươ ̣ ̉ h ng thu cho riêng minh, đê cho ng ́ ́ ̀ i khôn kho.
́ ̀ ́ ̀ ́ ́ ̉ ư ự ơ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̃ ở Vao thê ki th II, s thâm nhâp cua Phât giao đa ̃ vao môt giai đoan m i. Đa
́ ̃ ̀ ́ ̀ ̀ ̀ ̀ ̀ ́ ̉ ư ̣ hinh thanh tăng đoan, công viêc hanh đao t ̃ ̀ ̣ ư đo ma cung đi vao tô ch c, cac tăng si
́ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ̃ ̀ ́ ượ Ở ự ̣ ̉ ̃ băt đâu dich kinh, sang tac, chua chiên cung đa đ ́ c xây cât. ̀ thê ki nay, s hanh
̃ ́ ́ ̃ ̃ ̣ ư ở ư ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ đao cung găp môt it tr ngai t ̀ phia nh ng ng ̀ ươ ̉ i ung hô Không, Lao. Tuy nhiên
̀ ́ ́ ́ ̃ ượ ưở ̉ ̉ ̉ ̉ ̣ ̣ điêu đo không thê ngăn can đ c anh h ̀ ̀ ng cua Phât giao vi no đa thâm nhâp vao
̀ ́ ̀ ̀ ́ ́ ử ̉ ̣ ̉ dân gian. Tich Quang va Nhân Diên la hai thai thu cua quân Giao Chi va C u Chân.
̀ ̃ ̀ ́ ́ ́ ươ ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ Hai ng ́ ̀ i nay đa đây manh viêc truyên ba văn hoa Han ca trong sinh hoat kinh tê,
́ ̃ ́ ́ ̀ ́ ́ ̃ ́ ơ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̀ phong tuc tâp quan lân trong viêc giao duc, văn hoc. Đên th i thai thu Sy Nhiêp thi
́ ́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ư ơ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ Han hoc phat triên rât manh, nh ng chinh điêu nay lai đong vai tro l n trong viêc
́ ́ ̀ ́ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ́ ̀ truyên ba t ư ưở t ơ ng, văn hoa Phât giao. Viêc ra đ i cua “Ly hoăc Luân”, hay kinh
̃ ́ ́ ̀ ́ ̀ ́ ư ươ ư ự ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ “T thâp nhi ch ng”, nh ng tac phâm Phât hoc viêt băng Han t ́ ư , la minh ch ng
̀ ̀ ̀ ̃ ư ượ ́ ư ư ̣ ươ ̉ ̣ ̣ cho điêu nay. Nh ng kinh điên đâu tiên đ c phiên dich (nh T thâp nhi ch ng)
̀ ̃ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ́ ư ̣ ử ̉ ́ la đa nhăm vao ng ̀ ươ i xuât gia, ch không phai vao quân chung Phât t trong nhân
́ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ự ự ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ gian, do xuât phat t ̀ ̀ ư môt th c tê la s du nhâp va đinh hinh Phât giao giai đoan nay
̃ ́ ̀ ̀ ̃ ơ ượ ̣ ̣ ̉ ̣ đa mang tinh hoc thuât chuyên sâu h n. Điêu nay cung đ ̣ c thê hiên thông qua hê
́ ́ ́ ̃ ̀ ́ ̀ ̣ ơ ươ ̣ ̣ ̣ thông quan niêm giao ly đa mang nhiêu net kinh kê h n tr ̀ ́ c. Quan niêm vê Phât thi
̃ ́ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ươ ư ̣ vân tiêp nôi tin ng ̃ ng binh dân vê Phât trong thê ky tr ́ ́ ̃ ̉ ươ c, nh ng đa mang mau săc
̃ ́ ̃ ̀ ́ ơ ư ượ ư ̉ ̣ ̉ ̉ cua Han h n khi nh ng quan niêm cua Không, Lao đ ̣ c đ a vao. Trong “Ly hoăc
̀ ̀ ̀ ́ ̃ ượ ư ư ư ̣ ̣ ̉ ̉ ̣ ̃ Luân”, Phât đa đ ̀ c trinh bay nh nguyên tô cua đao va đ c nh ng vân mang mau
́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ́ ́ ́ ̀ ̣ ử ́ ư ̣ săc biên hoa thân thông. Vê Phap, gi ́ ơ i Phât t ́ ơ co tri th c co cach quan niêm gân v i
̀ ́ ̃ ́ ̀ ́ ơ ̣ ử ̣ ̣ ̣ “đao” (sau thanh “đao phap”). Trong gi ́ i Phât t ̀ ̃ dân da, phap vân la phep Phât, la
́ ̃ ̀ ̀ ơ ̣ ̣ ̣ phep Tam quy, Ngu gi ́ ́ i, cung đ ̀ ̀ ươ ng. Tăng đô thi coi đao nh l ̀ ư ơ i Phât day, vê vô
́ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ươ ́ ư ̣ th ̃ ̀ ng vô nga, cach gi ̃ ̀ ̉ ư tâm gin y, tu ch ng Niêt ban. Quan niêm vê tăng la phai
̀ ̀ ́ ́ ự ơ ự ̣ ̣ ̣ ̉ ̉ ̣ th c hiên 250 gi ̀ ́ i luât, cao đâu, y vang, t ̀ ư bo tai san, khât th c hoa đao. Ni gi ́ ơ i
́ ̀ ́ ̀ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ̃ ̀ ́ ư ̀ ơ ̣ ̉ ch a co vao luc nay. Vao th i ky nay, Niêt ban đa la muc đich cua ng ̀ ́ ươ i xuât gia.
33
̀ ́ ̀ ́ ́ ̀ ̣ ̣ ̣ ̣ ̃ Luân hôi va nghiêp bao vân tiêp tuc tôn tai trong tin ng ̃ ươ ng dân gian. Quan niêm “vô
́ ́ ́ ́ ượ ̣ ươ ́ ư ư ư ̣ ̉ ̃ nga” đ c noi đên trong “T thâp nhi ch ng”, nh ng ch a phô biên lăm trong dân
́ ̀ ́ ̃ ̀ ́ ̃ ̀ ư ơ ử ̣ ̣ gian, co le vi bi xem nh mâu thuân v i quan niêm linh hôn bât t ̀ . Tinh thân hoa
́ ̀ ́ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ự ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ đông giao ly la net nôi bât trong s du nhâp va đinh hinh Phât giao Giao Châu trong
́ ́ ́ ́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ̉ ư ự ̣ ̣ ̣ thê ki th II nay. Phât giao thâm nhâp vao đây môt cach êm thâm, không co s chông
́ ́ ́ ́ ̃ ́ ̃ ươ ự ̉ ̣ ̉ ̣ đôi cua tin ng ̃ ng dân gian. Tuy nhiên, Phât giao cung phai co môt it nô l c tr ́ ươ c
́ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ̀ ơ ự ự ư ̣ ̣ ̉ gi ̀ ́ i cai tri Han tôc, nh ng không băng s phan khang ma băng s hoa đông. Điêu
̀ ́ ̀ ̀ ̀ ̃ ̀ ̣ ử ở ở ̉ ̣ ̣ ̣ ̉ ́ nay xuât phat t ̀ ư tinh thân c i m cua Phât hoc va Phât t ́ thi săn sang hoc hoi, đôi
́ ́ ̀ ̀ ̀ ̣ ơ ̃ ư ̃ ư ̉ ̉ ́ thoai v i nh ng t ư ưở t ̃ ng khac. Kêt qua cua tinh thân nay la không nh ng đa s ử
̃ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ̀ ̃ ư ̃ ư ̣ ̉ ̣ dung t ̀ ư ng Nho, Lao đê truyên ba Phât giao ma con lam cho nh ng ng ̀ ươ i theo
́ ̃ ̀ ̉ ̉ ̣ ̣ Không, Lao thây chiêu sâu cua Phât hoc.
́ ̀ ́ ̣ ̉ ̣ * Qua trinh du nhâp cua Phât giao t ̀ ư ươ ph ́ ng Băc
́ ́ ́ ̃ ́ ́ ̉ ư ̣ ự ̀ ư ̣ ̣ ̉ ̣ T thê ki th III, Phât giao tai Giao Châu vân tiêp tuc t ̃ phat triên manh me,
́ ̀ ̣ ̉ ̣ ̉ ̀ ́ ơ ự v i s xuât hiên cua Tăng Hôi (? – 280) va t ư ưở t ng thiên cua ông. Ông không
́ ̀ ̀ ̀ ̀ ̀ ̀ ̃ ư ươ ̉ ̉ ̣ ̣ ̀ nh ng la nha sang tô cua Thiên hoc Viêt Nam, ma con la ng ̀ ̀ i đâu tiên đem thiên
́ ́ ở ̣ ̣ hoc phat huy ̃ ở Trung Quôc (Tăng Hôi đa ́ trên đât Ngô t ̀ ̀ ́ ư năm 255 đên 280). Thiên
̀ ̉ ượ ư ̣ ̣ ̉ đinh Viêt Nam, t ̀ ́ ư nguyên thuy vôn không phai đ c truyên t ́ ̀ Trung Quôc sang. No ́
̀ ̀ ̃ ́ ̀ ở ̣ ̉ ̣ ̀ ́ đa xuât hiên, du co thê hoan toan la b ́ ̀ ươ c đâu, Giao Chi, t ̀ ̉ ư ươ tr ́ c Tăng Hôi. Trong
̀ ̀ ̃ ̀ ́ ́ ̣ ươ ́ ư ư ượ ̣ ̣ ̣ “T thâp nhi ch ng”, danh t ̀ “thiên đinh” đa môt lân đ ́ c nhăc đên. Kinh con noi
́ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ươ ươ ̣ ̣ ̣ ̣ đên “quan thiên đia, niêm vô th ̀ ng”, la môt phep thiên, goi la “vô th ̀ ng quan”.
́ ̀ ́ ̃ ́ ́ ̀ ̃ ́ ́ ́ ̉ ư ư ự ươ ̣ ̣ Nh ng du sao đên thê ki th III, co le đa co môt th c tê la Phât giao t ̀ ư ph ́ ng Băc,
́ ̀ ̀ ̀ ̃ ̀ ̃ ́ ́ ơ ̃ ư ưở ̣ ̉ cho du co hinh thanh nh ng trung tâm muôn h n, cung đa băt đâu co anh h ng tr ở
̀ ́ ̀ ́ ́ ́ ́ ̀ ử ơ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ lai lên Phât giao tai Giao Chi. Cho du Tăng Hôi co môt vai tro l n đên đâu thi s sach
̃ ̀ ̃ ́ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ượ ̣ ̉ cung ghi nhân răng trong thê ki nay, cac kinh sach vê thiên đa đ c xem t ̀ ̣ ư Lac
̀ ́ ̃ ̀ ̃ ̃ ươ ươ ̣ ̣ ̣ ̣ D ng xuông, va Tăng Hôi cung la môt ng ̀ i đa hoc tâp, linh hôi đ ̣ ượ ư ưở c t t ng
́ ́ ̀ ̀ ̀ ̀ ư ơ ̣ ̣ ̣ ̀ ̣ ư Phât giao Đai th a Trung Quôc. Đai th a (Mahayana) hoan toan không xa r i Phât
́ ̀ ́ ́ ́ ́ ́ ́ ̉ ươ ư ̀ ư ơ ̉ phap, nh ng vê chu tr ng no khac v i Tiêu th a (Hinayana) vôn xuât phat t ̀ ̣ ư Phât
́ ́ ́ ́ ́ ̀ ̀ ư ̉ ̣ ̉ ̉ giao nguyên thuy (Therevada). Đai th a không cô châp vao kinh điên, trong khi Tiêu
́ ́ ́ ́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ư ̀ ư ̉ ươ ự ̉ ̣ th a thi phai nhât nhât bam sat vao đo. Đai th a chu tr ng “t ̀ giac” va “giac tha”,
́ ̀ ́ ̀ ́ ́ ươ ̀ ư ̣ ̉ ̉ ́ ư t c giac ngô cho chinh minh va cho ng ̀ ̀ i khac, trong khi Tiêu th a chi nhăm vao
34
́ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ư ̣ ̣ ̉ ̉ ̣ ̣ ̣ ̀ ̉ ơ viêc giac ngô cho ban thân. Tiêu th a chi th môt Phât Thich Ca va bâc tu cao nhât la
́ ́ ́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ́ ́ ̣ ơ ̀ ư ơ ̣ ̣ ̣ ̀ ̉ đên La Han. Đôi v i Đai th a ho th nhiêu Phât, bâc tu cao nhât đên Bô Tat. Co thê
́ ́ ̃ ́ ̀ ̉ ươ ̃ ư ư ư ơ ̣ ̉ ̣ ̣ noi nh ng quan niêm, chu tr ́ ng cua Đai th a – môt trong nh ng tông phai l n nhât
́ ́ ́ ́ ̀ ́ ́ ́ ơ ̀ ư ̉ ̣ ̣ ̉ cua Phât giao (môt tông phai l n khac la Kim Cang th a) co xuât phat điêm t ̀ ư Trung
́ ̃ ̃ ́ ́ ́ ̣ ự ươ ̣ ̣ Quôc, đa co môt s thâm nhâp manh me xuông ph ng Nam kê t ̀ ́ ̉ ư ̉ ư thê ki th III tr ở
́ ́ ́ ̃ ́ ̃ ư ư ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ ́ đi, đê lai nh ng dâu ân phô biên trong sinh hoat Phât giao, cung nh trong tin
́ ́ ́ ̀ ươ ự ươ ượ ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ ng ̃ ng dân gian. S xâm nhâp cua Phât giao ph ng Băc sau đo con đ c thê hiên
́ ̀ ́ ́ ́ ̀ ́ ́ ́ ́ ở ư ơ ̃ ư ươ ơ ̣ ̣ ̣ viêc cac thiên s l n, nh ng ng ̀ i sang lâp ra cac thiên phai co vi tri l n trong
́ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ́ ử ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ́ ́ lich s Phât giao Viêt Nam, đêu it nhiêu co liên hê va tiêp thu Phât giao Trung Quôc.
́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ́ ̉ ư ư ơ ̣ ̉ ̣ Vao cuôi thê ki th VI th i Hâu Ly Nam Đê (khoang năm 580), thiên s Ân Đô
̀ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ́ ̉ ư ư ̣ ̉ ̉ ́ la Ty Ni Đa L u Chi la hoc tro cua Tăng Xan (tô th ba cua thiên phai Trung Quôc)
́ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ̉ ư ở ở ̣ ̉ ̣ ́ đên tu tai chua Phap Vân va tr thanh tô th nhât cua thiên phai ́ Viêt Nam. Phai
̀ ̀ ̀ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ượ ̀ ơ ơ ư ̣ thiên nay đ ́ c truyên 18 đ i v i 29 vi thiên s , ng ̀ ươ i đâu tiên la Phap Hiên (năm
́ ̀ ̀ ̀ ̉ ư ơ ̣ ̉ 626), ng ̀ ̀ ươ i cuôi cung la Y S n (năm 1216). Ông mang theo đao thiên cua tô s Bô
̀ ̀ ́ ́ ̀ ́ ̀ ư ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ́ ư Đê Đat Ma, nh vây Thiên tông chinh th c xuât hiên tai đây. Đăc biêt la cac thiên s ư
̀ ̀ ́ ̀ ̀ ư ươ ́ ư ̣ ̉ ̣ dong Ty Ni Đa L u Chi th ̀ ng co hinh th c tu tâp “Tông Tri Tam Muôi” (Dharani
́ ̀ ́ ̀ ợ ́ ư ̣ ̣ ̉ ̉ ̣ samadhi), môt hinh th c tu tâp phô biên cua Mât tông (Tantra), dung chân âm kêt h p
́ ́ ́ ́ Ở ̣ ̣ ̣ ̉ ơ v i ân quyêt trong trang thai đai đinh đê gi ̃ ̉ ư ượ đ ́ c thân, khâu, y. ư Hoa L (Ninh
̀ ̀ ́ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ́ ́ ̉ ư ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ ́ Binh), môt bô kinh Phât băng đa vao thê ki th X co khăc bai thân chu “Phât Đinh
́ ̀ ́ ̀ ́ ́ ̣ ̉ ̉ ̣ ̃ Tôi Thăng Đa Na Ni” (Usnisavijaya dharani), môt thân chu phô biên cua Mât tông đa
́ ́ ́ ượ ư ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ đ ̃ ̀ c phat hiên. Nh vây, co thê Mât tông la môt nhanh quan trong cua đao Phât đa
̀ ̀ ̀ ̃ ̀ ́ ̣ ở ơ ̉ ́ xuât hiên ̀ đây du không cung th i điêm thi cung không sau Thiên tông qua lâu.
̀ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ư ở ơ ̉ Vao năm 820 thiên s Vô Ngôn Thông đên tu chua Kiên S (lang Phu Đông,
̀ ́ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ượ ́ ư ̣ ̣ ̣ Băc Ninh) va lâp ra phai thiên th hai tai Viêt Nam. Phai thiên nay truyên đ c 15
́ ̀ ̀ ̀ ̀ ư ươ ̀ Ư ̣ ̉ ̀ ơ ơ đ i v i 40 vi thiên s , Cam Thanh (năm 860) la ng ̀ ́ ươ i đâu tiên va ng V ng (năm
̀ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ươ ̣ ư ượ 1287) la ng ́ ̀ i cuôi cung. Ông vôn la đê s Bach Tr ng Hoai mang theo t ư ưở t ng
́ ̀ ́ ̀ ̀ ơ ̣ ̉ ̣ ̣ ớ “đôn ngô” cua Nam Tông do ngai Huê Năng sang lâp vao n i nay. Ông cùng v i
̀ ̀ ̀ ̀ ̀ ề ư ươ ư ư ượ ̉ ̉ ̣ ̀ thi n s Ty Ni Đa L u Chi va thiên s Thao Đ ng sau nay đ c “Thiên Uyên Tâp
́ ̀ ̀ ̀ ̉ ư ư ượ ̉ ư ̣ ̉ ̣ ̉ Anh”, môt cô th x a nhât cua thiên tông Viêt Nam va đ c xem la tô s cua ba
̀ ́ ́ ̀ ̃ ́ ̀ ́ ̣ ư ơ ươ ự ử ̣ ̣ thiên phai l n tai x nay. Cung t ng t ̀ ̀ ơ lich s Giao Châu th i Băc thuôc con nhiêu
35
̀ ̀ ́ ́ ́ ự ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ khoang trông, co nhiêu nhân vât va s kiên khac nhau cua đao Phât tai đây không
̀ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ̃ ượ ư ơ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ đ ̣ c ghi chep lai, tao ra suy nghi ch a đây đu vê tinh hinh Phât giao hiên th i. Hoc
́ ́ ́ ươ ̉ ̣ ̉ ̉ ̀ gia Lê Quy Đôn cho răng cac bâc cao tăng n ́ ̣ c ta không phai it, trong khoang thuôc
̀ ́ ́ ̀ ươ ̣ ̀ ́ Tân thuôc Đ ng, tât nhiên co nhiêu điêu
̀ ́ ́ ́ ́ ̀ ́ ́ ́ ư đang ghi chep, nh ng ghi chep thiêu sot. Con sach “Đai đ ̀ ̣ ươ ng Câu Phap Cao
̃ ́ ́ ̃ ̉ ử ̣ ̉ ̣ ̣ ̀ ư Tăng Truyên” cua Nghia Tinh (682 – 727) co chep tiêu s 6 vi tăng si Viêt Nam t ng
̀ ́ ́ ́ ́ ́ ́ ̀ ̀ ̣ ̣ ̉ ̉ ̣ ̣ ̀ ̉ qua Ân Đô du hoc vao cuôi thê ky VII đâu thê ky VIII. Đo la cac vi: Vân Ky, Giai
́ ́ ̀ ̀ ư ̣ ̣ ̣ Thoat Thiên, Khuy Xung, Huê Diêm, Tri Thanh, Đai Th a Đăng.
̀ ̀ ́ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ư ơ ượ ̣ ̣ Trong th i gian nay, Đai th a co ba tông phai đ ̀ c truyên vao Viêt Nam đo la
̀ ̀ ̣ ̣ ̣ Thiên tông, Tinh đô tông va Mât tông.
̀ ́ ̀ ́ ̀ ̃ ư ơ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ ́ Nh vây, qua trinh du nhâp cua Phât giao vao Viêt Nam đa c ban hoan tât
́ ́ ́ ́ ươ ự ự ư ́ ơ ự ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ tr ́ c thê ki X, khi môt măt co s du nhâp tr c tiêp t ̀ Ân Đô công v i s anh
́ ̀ ́ ́ ́ ̀ ưở ̀ ư ư ươ ự ̉ ̣ ̣ ̣ ̉ h ng cua Phât giao Đai th a t ̀ ph ng Băc sau đo, măt khac la s san sinh, hinh
́ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ̀ ̀ ́ ư ơ ̃ ư ơ ̣ ̣ ̣ ̣ thanh nên thiên hoc Viêt Nam v i nh ng thiên phai đâu tiên nh ng lai rât l n manh.
̀ ̀ ̃ ́ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ư ̃ ư ̣ ̣ ̉ ̉ ̣ ̣ ự T đo đa tao môt tiên đê v ng vang cho s phat triên cua Phât giao Viêt Nam vê sau.
́ ̀ ́ ́ ự ̉ ̉ ̣ ̣ 2.1.2. S phat triên cua Phât giao qua cac triêu đai
́ ́ ử ̉ ̣ ̃ * Bôi canh, diên biên lich s :
́ ̀ ̀ ́ ̀ Ở ươ ̣ ́ Trung Quôc, vao năm 618, Ly Uyên lên ngôi, lâp ra nha Đ ng. Sau cac
̃ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ở ư ơ ươ ư ư ̣ ̃ ở cuôc kh i nghia nh ng th i ky tr ́ ́ c, nh Hai Ba Tr ng (40 – 43), Ly Bi tuyên bô
̀ ̀ ̀ ̃ ̀ ươ ở ơ ̣ ̣ ̣ ự d ng n ́ ́ ̣ c Van Xuân (năm 544), th i nay cac cuôc kh i nghia nhăm gianh lai đôc
́ ̃ ̀ ̃ ươ ư ở ̣ ̣ ̣ ̉ lâp dân tôc vân tiêp tuc nô ra. Phung H ng kh i nghia năm 766 – 779, D ng Thanh
̀ ́ ̀ ́ ̃ ư ở ơ ̣ ̣ ̉ ́ năm 819 – 820. Cuôc kh i nghia Khuc Th a Du (năm 905) v i kêt qua la ng ̀ ươ i
́ ̀ ́ ̀ ́ ́ ̃ ́ ươ ư ư ự ư ̣ ̣ ph ng Băc mât quyên thông tri nh ng ho Khuc cung nh t ́ ̣ ư x ng la Tiêt đô s ,
̀ ̀ ́ ̃ ̀ ́ ̃ ̃ ư ự ở ơ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̀ ơ nhăm tao ra môt quan hê an hoa v i nh ng ke thông tri cu. S kiên nay đa m ra th i
̃ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ̃ ư ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ky băt đâu khôi phuc nên đôc lâp thang 12 năm 938, Nam Han lai môt lân n a dân đai
̀ ̀ ́ ̀ ́ ́ ươ ươ ̉ ̣ ̣ ̣ binh băng đ ̀ ng thuy tiên vao n ̀ ́ c ta hong khôi phuc ach thông tri. Đôi quân nay
́ ́ ̃ ̀ ̀ ̀ ươ ư ượ ̉ ̣ ̣ ̉ đa chuôc lây tham bai trên sông Bach Đăng tr ́ c tai m u l c cua Ngô Quyên. Đây
́ ̀ ́ ̀ ư ̣ ự ở ơ ́ ư ̣ ̉ ̣ xem nh côt môc châm d t hoan toan s đô hô cua ngoai bang h n 1000 năm, m ra
̀ ̀ ́ ̀ ư ươ ̉ ̣ ̣ ̣ ky nguyên đôc lâp lâu dai cho dân tôc. Ngô Quyên x ng v ng năm 939 va mât năm
̀ ́ ươ ươ ̉ ̉ ̉ ̣ ̣ ̣ ̀ 944. Cac con cua Ngô Quyên không đu kha năng cai tri môt nha n ́ c trung ng tâp
36
̀ ̀ ̃ ̀ ̃ ̃ ươ ́ ư ơ ̣ ̣ quyên, loan m i hai s quân diên ra. Đinh Bô Linh la ng ̀ ̀ ươ i đa quy giang s n vê
́ ̀ ̀ ̀ ́ ư ̣ ̣ ̣ môt môi. Năm 968, ông lên ngôi x ng hoang đê hiêu la Đinh Tiên Hoang, lâp n ́ ươ c
̀ ̀ ̀ ́ ̀ ̀ ̉ ươ ư ̣ ̣ ̣ ́ Đai Cô Viêt. Nh ng chi m i năm sau đo, triêu đinh nha Đinh lai xâu xe nhau trong
́ ́ ́ ̀ ́ ở ̣ ̣ ̣ ̀ khi nha Tông phia Băc lai đông binh nhăm vê Nam. Năm 980, Thâp đao t ́ ̣ ươ ng
̀ ̀ ́ ̀ ̀ ư ̣ ̣ ̀ quân Lê Hoan lên ngôi, x ng la Lê Đai Hanh, lâp nên nha Tiên Lê. Thang 4 năm 981,
́ ́ ̀ ̀ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ đai quân Tông bi đanh bai. Năm 982, Lê Hoan chinh phat Chămpa, gi ̃ ư yên va cung
́ ̀ ́ ̀ ̃ ̀ ơ ́ ̉ ư ơ ̣ ̉ cô biên gi ́ i phia Nam. Th i đai Đinh – Tiên Lê đa tô ch c mô phong theo triêu nghi
́ ̀ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ư ư ơ ươ ̣ ̉ ̣ ̀ ́ nha Tông, nh ng bô may con rât s sai, ch a phai la môt nha n ́ ự c phong kiên m c
́ ̀ ̀ ́ ̀ ươ ́ ơ ự ̣ th ̃ ́ c. Năm 1005, Lê Hoan mât, Lê Long Đinh lên ngôi cung v i s cai tri tan ac, sa
̃ ́ ́ ́ ̃ ́ ̣ ̉ ̣ ̣ đoa, không co kha năng dân dăt quôc gia. Lê Long Đinh mât năm 1009, cuôc vân
̀ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ̃ ̀ ư ư ơ ̣ ̉ ̉ ̀ ư đông cua quân thân va tăng s sau đo đa đ a Ly Công Uân lên ngôi. T đây, th i ky
́ ́ ́ ́ ́ ́ ̀ ̀ ươ ̉ ơ ̉ ̣ ̣ ̀ cua môt nha n ̃ ̀ ́ c phong kiên co quy cu h n băt đâu. Bô may chinh quyên nha Ly đa
́ ̀ ̀ ́ ượ ̉ ươ ự ươ ̣ đ ̀ c xây d ng theo mô hinh nha Tông, chia ca n ́ ̉ c lam hai m i bôn lô – phu,
ươ ươ ượ ự ư ươ ̣ ̣ ̣ d ́ i huyên, h ́ ng. Bô may quân đôi đ c xây d ng t ̀ trung ́ ̣ ng đên đia
̀ ́ ̃ ̀ ́ ̀ ̀ ươ ươ ̉ ̣ ̉ ̣ ph ̀ ng, co ca bô binh va thuy binh. Nha Ly cung la v ng triêu Viêt Nam đâu tiên
̀ ̀ ́ ̀ ̀ ̀ ươ ư ơ ơ ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ ̀ ban hanh luât thanh văn, v i viêc ra đ i cua bô “Hinh th ” gôm hai m i quyên vao
́ ̀ ̀ ́ ̃ ́ ơ ượ ở ̣ ̣ ̉ năm 1042. Đia gi ́ ́ i tiêp tuc đ ́ ̀ ư ư c m vê phia Nam. T gi a thê ki XII, nha Ly băt
́ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ̀ ơ ử ̣ ̉ ̣ ̉ đâu suy vong, cac vi vua tre lao vao vui ch i, t u săc, gian thân lông hanh. Đâu thê ki
́ ̃ ̃ ̃ ́ ́ ́ ́ ́ ự ươ ̣ ̃ ư XIII, đa diên ra hôn chiên gi a cac thê l c phong kiên đia ph ự ng, trong đo thê l c
́ ̀ ̀ ̃ ̀ ̀ ự ơ ̣ ̉ ̀ Trân T Khanh la manh h n ca. Va ông ta đa đem quân vê Thăng Long. Sau khi Trân
́ ́ ̀ ̀ ̀ ̀ ự ̣ ̉ ̣ T Khanh chêt, moi quyên hanh năm trong tay Trân Thu Đô. Năm 1225, con ng ̀ ươ i
̃ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ươ ́ ơ ̣ ̉ ̉ ́ nay đa ep Ly Huê Tông nh ́ ̀ ng ngôi cho con gai la Ly Chiêu Hoang m i bay tuôi.
́ ̀ ́ ̀ ̀ ̀ ươ ̣ ̉ ̉ Năm sau, Ly Chiêu Hoang lai “nh ̀ ̀ ng ngôi” cho chông la Trân Canh tam tuôi. Nha
̀ ̀ ̀ ́ ượ ư ươ ươ ượ ̣ ̉ ̀ Trân đ c lâp nên t ́ ̀ đây. D i nha Trân, v ̀ ng quyên cang đ ơ c cung cô h n,
́ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ươ ̣ ươ ̀ ươ ơ ̉ ơ quan chê cang quy cu h n. Hai m i bôn lô d ́ i th i nha Ly, nay con m i hai.
̀ ́ ̀ ́ ượ ự ơ ơ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ Quân đôi cang đ ̀ c xây d ng manh h n, thiên chiên h n. Môt nên phap luât hoan
̃ ́ ̀ ́ ơ ượ ự ̉ ̣ ̃ chinh h n cung đa đ ̀ c xây d ng. Năm 1230, Trân Thai Tông san đinh Quôc triêu
́ ̀ ̀ ̃ ̀ ươ ̉ ̣ ̣ ̉ thông chê gôm hai m i quyên. Năm 1341, đa biên soan Hoang triêu đai điên va ̀
̀ ̃ ́ ̀ ̃ ́ ̀ ̣ ự ươ ư ơ ̉ ̣ ̣ ̣ khao đinh “Hinh th ”. Xa hôi đa co môt th i ky thât s c ̀ ng thinh.
37
̀ ́ ̃ ̀ ̀ ư ử ơ ̉ ̣ ̣ ̣ ̉ ̉ ̀ Nh ng vao n a sau thê ky XIV, xa hôi Đai Viêt khung hoang, triêu đinh r i vao
́ ̃ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ơ ̣ ử ̣ sa đoa, tham nhung, t u săc, c bac. Bên ngoai thi Chăm pa gây hân. Hô Quy Ly, con
̀ ̀ ̀ ̀ ́ ư ươ ̉ ̉ ̣ ̣ ̣ ́ rê cua Trân Minh Tông dân dân năm moi ch c vu quan trong, tung b ́ ̀ ́ ̣ ư c loai tr , sat
́ ́ ́ ́ ̀ ́ ̀ ̣ ̣ ̀ hai tông thât. Năm 1400, Hô Quy Ly ep Trân Thiêu Đê nh ̀ ̀ ươ ng ngôi, lâp nên nha Hô
(1400 – 1407).
́ ̀ ươ ơ ̣ * Phât giao d ́ i th i Đinh – Lê
́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ươ ươ ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ ̀ D i chinh sach đô hô ha khăc cua nha Đ ng, viêc hoc hanh cua quân chung
́ ̀ ̀ ̃ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ̃ ơ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ́ bi han chê. Ke si ngoai đ i thi vôn đa không nhiêu lai bi dom ngo, răn đe. Vi thê, vôn
̃ ̀ ́ ́ ự ̣ ̉ ̣ ̣ ̀ ơ đa thâm nhâp sâu vao trong đ i sông cua nhân gian môt cach t ̃ ́ nhiên, trach nhiêm xa
̀ ̃ ̃ ̀ ̣ ượ ơ ̣ ươ ̣ ̣ ̣ hôi đ c đăt lên vai gi ́ ́ i tăng si Phât giao. Ngoai viêc h ́ ́ ư ng dân tinh thân, đao đ c
́ ̀ ̀ ́ ́ ự ự ̃ ư ̣ ̣ ̉ con tr c tiêp lo toan nh ng công viêc thuôc nhu câu th c tê cua dân chung. Ho m ̣ ở
́ ̀ ̃ ̀ ́ ư ươ ư ợ ̣ ̣ ̉ ̉ ̣ ̃ ư ở ơ l p day ch chua cho moi con em, nh tr ̀ ng h p cua Ly Công Uân đa t ng nhân
́ ́ ̃ ̀ ́ ́ ượ ự ̣ ơ ử ươ ư ̣ ̣ ̣ đ ̀ c s giao duc n i c a chua. Chinh tai đây ho đa nuôi d ̃ ng y th c dân tôc, long
̀ ́ ́ ́ ́ ươ ̣ ̉ ̣ ̣ yêu n ́ c cho nhiêu thê hê thanh, thiêu niên, không đê bi mai môt, “mât gôc” sau
̀ ́ ́ ́ ̀ ̀ ̃ ư ư ̣ ̣ ̉ ̣ ́ ư hang trăm năm Băc thuôc. Ho không phai la nh ng thây lang nh ng lai co kiên th c
́ ́ ́ ́ ́ ượ ự ươ ̣ ư ̉ ̣ ̣ y d c, tr c tiêp chuân tri, bôc thuôc cho moi ng ̀ ̀ ̣ i. Ho đ ng ra lam cac công viêc
́ ̀ ́ ̀ ̀ ươ ̣ ̣ ̣ câu an, ma chay, chon đât, chon ngay cho viêc xây cât, khai tr ng lam ăn… Gi ́ ơ i
̀ ̀ ̀ ́ ̃ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ư ̣ ̣ ̣ ̣ ̃ tăng si vôn la thanh phân co hoc th c, lai không thuôc thanh phân thông tri, gân gui
́ ̃ ượ ự ươ ̉ ̉ ̉ ̉ ̉ ́ ́ ơ v i dân chung, nên co đ c s cam thông, chia se nôi khô cua ng ̀ i dân trong canh
́ ̀ ̀ ̀ ̀ ́ ự ự ở ơ ươ ̣ ̣ ̀ đô hô. Va t ̀ ư đo nha chua th c s tr thanh n i hun đuc long yêu n ́ c, môt trung
́ ̀ ̀ ́ ́ ́ ư ̉ ́ ư ưở ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ̀ tâm cua y th c va niêm tin vao đôc lâp dân tôc, co s c anh h ng rông khăp trong
̀ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ̃ ́ ́ ơ ́ ơ ̣ ̣ ̣ ̣ nhân gian. Ngay trong th i ky tiên đôc lâp, Phât giao đa đong vai tro rât l n vê măt
́ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ươ ươ ̉ ̣ ́ tinh thân, y chi trên b ́ c tr ̀ ̣ ng đâu tranh cua dân tôc. Sau Ngô Quyên, cac triêu đai
́ ̃ ̀ ̃ ̀ ́ ́ ự ự ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ Đinh, Tiên – Lê, Ly đa nô l c xây d ng môt quôc gia đôc lâp vê moi măt chinh tri,
́ ̀ ́ ̀ ́ ́ ́ ̀ ́ ự ̉ ̣ ̉ kinh tê, văn hoa, quân s va đong gop cua Phât giao trong buôi đâu nay rât quan
̣ trong.
̀ ̀ ̀ ̀ ̀ ́ ̃ ́ ́ ư ̀ ơ ư ơ ̀ Vao th i Đinh, Lê, thiên phai Ty Ni Đa L u Chi đa truyên đên đ i th 11, 12 va
̀ ́ ́ ̃ ̃ ̃ ưở ư ư ̉ ̉ ̣ ̣ ̣ anh h ̀ ng cua ho trong dân gian vân rât manh. Nh ng thiên ch c xa hôi ma nha
̀ ́ ̃ ́ ́ ̃ ́ ́ ̀ ̃ ư ̣ ̣ ̣ ̀ ̉ ư Phât đa ganh vac trong nh ng thê ky v a qua, nay vân tiêp tuc. Măt khac triêu đinh
̃ ́ ́ ́ ́ ́ ̃ ư ư ̃ ư ̣ ̣ ̣ ̉ ̀ cung biêt trong dung ho, xem nh ng cao tăng uyên bac nh nh ng cô vân, co thê ban
38
́ ̀ ́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ự ư ̃ ư ̣ ̉ luân, giai quyêt nh ng vân đê chinh s . Thiên phai Ty Ni Đa L u Chi vôn mang
̃ ́ ̀ ́ ́ ́ ́ ̣ ự ượ ̣ ̣ ̣ ̣ nhiêu yêu tô Mât giao. Mât giao quan niêm trong vu tru co môt l c l ng siêu nhiên
́ ̀ ́ ̀ ử ươ ươ ươ ̣ ̣ ̉ ́ ma nêu biêt s dung, ng ̃ ̀ ̀ i tu hanh se b ́ c mau trên con đ ̀ ̀ ng thanh đao, co thê la
́ ̀ ́ ́ ́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ́ ́ ́ ư ơ ̣ ̣ ̃ th c th i. Mât giao chu trong cung bai, thân chu, ân quyêt. Thêm vao đo, sâm vi,
̃ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ̀ ́ ơ ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̃ ́ phong thuy cung la môt yêu tô cua Phât giao Viêt Nam trong môt th i ky dai. Sâm vi
̀ ́ ̀ ́ ự ươ ơ ở ươ ươ ̉ ̀ la s suy trăc vê t ng lai trên c s âm d ̃ ng, ngu hanh t ̀ ng khăc. Phong thuy la
́ ́ ́ ̀ ươ ơ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ môn thuât xem xet đia thê trong t ng lai v i thanh bai, vân mênh cua công viêc, con
́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ươ ơ ở ự ơ ̣ ng ̀ ̣ i, quôc gia trên c s s săp xêp tinh tu trên bâu tr i va “long mach” trên măt
̃ ́ ́ ́ ̀ ̃ ́ ́ ̃ ự ợ ̉ ̣ ̉ ̉ ̣ ̣ đât. Chinh s kêt h p cua Mât giao, sâm vi, phong thuy đa đây manh vai tro xa hôi
́ ́ ̀ ̀ ̉ ươ ̃ ư ượ ̉ ̣ ̣ ̣ ̉ ̉ ̉ cua Phât giao trong nh ng thê ki tr ́ c khi gianh đ c đôc lâp, ngay ca buôi đâu cua
̀ ̀ ́ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ̀ ự ự ở ơ ̉ ̣ ̉ ́ ki nguyên nay. S th c hanh, tri chu Mât giao rât phô biên th i Đinh va Tiên Lê.
̀ ̀ ̃ ̀ ̃ ́ ươ ̣ ̣ ̣ Vao năm 1965, tai lang Tr ́ ̀ ư ng Yên thuôc kinh đô Hoa L cu, đa tim thây môt bia đa
̀ ̀ ́ ̃ ́ ̃ ̀ ́ ̃ ư ̣ ̣ ự d ng vao năm 973, nha Đinh, khăc nh ng câu kê chu Đa La Ni. Cung đa phat hiên
́ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ́ ự ơ ơ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ môt kinh tang d ng năm 995 th i Lê Đai Hanh, v i môt bai kê co nhăc đên “Phât
̃ ̀ ̀ ̀ ̀ ử ̉ ̣ ̣ Đinh Đa La Ni”. Năm 971, vua Đinh Tiên Hoang đa lân đâu tiên trong lich s Phât
́ ̀ ́ ̃ ́ ̀ ư ́ ư ̣ ̣ giao Viêt Nam – phân đinh giao tâng cho tăng si, va ch c Tăng thông cho s Ngô
́ ̀ ̀ ́ ư ̉ ươ ở ̉ Chân L u cua phai Vô Ngôn Thông. Thiên phai nay chu tr ́ ng “đôn căn” ̃ ư nh ng
́ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ́ ươ ơ ơ ́ ư ơ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ng ̀ ̀ i co căn c l n vê tri tuê hanh đao, co thê đăc đao nhanh, t c th i. “Tâm đia” la
̀ ̀ ́ ̀ ́ ́ ́ ̣ ự ̣ ̣ ̣ “nên đât” ma môt khi tâm khai thông thi tri tuê giac ngô t nhiên xuât hiên. Vô ngôn
́ ́ ́ ́ ̉ ươ ́ ư ̉ ̣ ̣ ̃ thông cung chu tr ng “vô đăc”, t c không châp ban thân, muc đich giac ngô hay s ự
̀ ̀ ́ ̃ ̀ ̀ ̣ ư ư ở ̣ ̣ ̃ giac ngô la gi. Ngô Chân L u tr thanh Khuông Viêt Đai s , va vua Đinh cung đa
́ ́ ̀ ́ ́ ư ̃ ư ́ ư ̣ ̉ ̣ ự chinh th c xem Phât giao nh la nh ng nguyên tăc chi đao tâm linh cho chinh s .
̃ ̀ ́ ̃ ́ ́ ́ ̀ ́ ̉ ư ơ ư ̣ ̣ Cung trong thê ky th X, vua Lê Đai Hanh đa m i cac phap s Phap Thuân (? – 991),
̀ ́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ự ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ Van Hanh (? – 1108) lam cô vân chinh s . Ca Khuông Viêt va hai vi sau đêu tiêp tuc
́ ́ ́ ̉ ̀ giup vua Ly Thai Tô sau nay.
́ ̀ ̀ ươ ơ ̣ * Phât giao d ́ ́ i th i nha Ly:
́ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ự ơ ơ ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ơ Đ i Ly co thê goi la th i ky c c thinh nhât cua Phât giao Viêt Nam. Trong h n
̃ ́ ́ ̀ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ̀ ơ 200 năm, trai qua 8 đ i vua, Phât giao đa gi ̃ ̣ ư môt vi tri đôc tôn, va trên công cuôc
̀ ́ ́ ́ ̃ ̀ ̃ ́ ự ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ́ xây d ng môt nên văn hoa quôc gia, Phât giao đa gop môt công trinh vi đai. Phât giao
̀ ̀ ̀ ̃ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ́ ở ơ ́ ư ở ơ ̣ ̣ ̉ th i ky nay vân gi ̀ ̃ ư vai tro rât l n vê măt chinh tri. Ngay điêm kh i đâu, t c la
39
̀ ̀ ̀ ̃ ́ ̀ ̃ ́ ́ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̀ ́ viêc lâp nên triêu đai nay, Phât giao đa đong vai tro quyêt đinh. Tuy đa giup nha Tiên
̀ ́ ̃ ươ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ ư Lê nh ng tr ́ c tinh trang tê hai cua môt quôc gia d ́ ươ ự i s cai tri cua Lê Long Đinh,
̀ ̃ ́ ́ ́ ́ ư ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ ̃ ư s Van Hanh đa không ngân ngai ung hô Ly Công Uân lên ngôi, châm d t chê đô da
̀ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ man cua Lê Ngoa Triêu, băng môt cuôc vân đông quân chung qua sâm truyên vê vân
́ ́ ́ ́ ́ ̀ ́ ̃ ư ượ ư ̣ ̣ ̣ ̃ ơ mênh dân tôc găn v i ch Ly, vôn đa đ c nha s Đinh Không (? – 808) noi đên t ̀ ư
̉ ươ ́ hai thê ky tr ́ c.
́ ̀ ̀ ư ư ươ ượ ơ ̣ Phap s Ngô Chân L u ng ̀ i đâu tiên đ ̀ c m i tham gia công viêc triêu
́ ́ ́ ̀ ̀ ư ượ ̣ ̀ chinh giup vua Đinh Tiên Hoang va Lê Đai Hanh. Phap s đ ́ ư c ban ch c Tăng
̀ ́ ̀ ́ ̃ ́ ̣ ư ̣ ư ươ ̣ ̣ ̣ ̣ ̀ thông hiêu la Khuông Viêt Đai s , co nghia la vi đai s khuông pho n ́ c Viêt. Sach
̀ ́ ́ ̀ ̀ ự ̉ ̣ ̣ ́ Thiên Uyên Tâp Anh co chep, sau khi Lê Đai Hanh lên ngôi “pham s quân quôc,
́ ̀ ̀ ́ ̃ ̃ ́ ̃ ư ưở ưở ̣ ̣ ̉ ̉ ư đêu giao cho s hêt”. Thiên s Van Hanh cung đa co anh h ng đa co anh h ́ ng rât
́ ̀ ̣ ̣ ̣ ̉ ́ ơ l n trong giai đoan lâp nghiêp cua nha Ly.
́ ́ ́ ̃ ́ ư ̣ ư ự ự ̣ ̣ ự ự Nh vây, cac tăng s Phât giao cung tr c tiêp tham d chinh s qua viêc tr c
́ ́ ́ ́ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ư ̃ ư ư ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ tiêp thiêt lâp cac kê hoach, thao văn th , tiêp s thân, ban luân ca nh ng vân đê quân
̀ ́ ́ ̀ ̉ ươ ư ự ư ự ̣ ̣ ự s . Tuy can d vao chinh s nh ng tăng s Phât giao không hê chu tr ng tham gia
̀ ̀ ́ ́ ́ ̃ ́ ́ ́ ̀ ̃ ư ơ ̉ ự ̣ ̀ chinh quyên, nên sau đo triêu đinh đa v ng manh h n, co thê t ̉ minh ganh vac tât ca,
̀ ́ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ̃ ̣ ự ́ ư ơ ươ ̣ ̉ ̣ thi ho lai t ̀ nhiên lui vê v i ch c năng vôn co cua minh la h ́ ng dân tinh thân đao
́ ̀ ́ ̀ ́ ́ ơ ơ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ ̀ ́ ư đ c, lui vê v i viêc tu đao cua minh khi nhiêm vu đôi v i quôc gia, quang đai quân
́ ̀ ̀ ̃ chung đa hoan thanh.
̃ ̀ ́ ́ ́ ́ ́ ́ ́ ơ ưở ơ ̣ ̉ ̣ ̣ Phât giao th i Ly cung co anh h ̀ ng rât l n đên văn hoa – nghê thuât. Vê
́ ̀ ́ ̀ ̀ ươ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ ̉ ph ̃ ng diên hoc thuât, Phât giao Viêt Nam giai đoan nay, ma chu thê la cac tăng si,
́ ̀ ̃ ̀ ́ ̀ ́ ́ ̣ ơ ư ̣ ̣ ̉ ̣ ̃ ́ ư thiên s đa co công đao tao môt l p tri th c co trinh đô uyên thâm ca Phât, Nho, Lao
́ ́ ́ ́ ̀ ́ ́ ̣ ư ̃ ư ̃ ư ư ợ ̣ ̣ ̣ ̀ nh ng lai không cô châp va biêt dung h p nh ng di biêt gi a ba hê th c triêt ly nay.
̀ ́ ư ươ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̀ Nhiêu thiên s am t ̀ ng ca tam giao (Khuông Viêt, Van Hanh, Đao Hanh, Viên
́ ̃ ̃ ̀ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ́ ̃ ư ̣ ̉ ́ Giac, Man Giac…) va săn sang truyên thu cho cac môn đô nh ng tinh tuy cua cac
̃ ́ ́ ́ ́ ́ ư ượ ử ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ quan niêm chinh tri – xa hôi cua Nho giao. Kiên th c Nho giao đ c s dung theo
́ ́ ́ ̃ ̀ ́ ̀ ́ ́ ̀ ̣ ơ ̣ ̣ ̣ ̀ tinh thân Phât giao đa đong gop kha nhiêu cho hoc thuât va chinh tri đ i Ly. D i s ́ ươ ự
́ ̃ ̀ ̀ ́ ̀ ̃ ́ ươ ư ươ ự ơ ̣ ̉ ̣ ̣ tac đông h ́ ́ ng dân tinh thân cua cac thiên s , Phât giao d ́ i th i Ly đa tao d ng
́ ́ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ượ ư ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ ́ môt ban săc văn hoa chinh tri đây tinh nhân ban. Nha Ly đ ̣ c xem nh môt triêu đai
̀ ́ ́ ử ̣ ̣ thuân t ̀ ư nhât trong lich s phong kiên Viêt Nam.
40
́ ̀ ̀ ́ ̃ ́ ươ ̣ ̉ ̉ ̣ Ngoai ra, hoc gia Hoang Xuân Han viêt trong tac phâm “Ly Th ̀ ng Kiêt”:
́ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ́ ̀ ử ươ ơ ưở ̉ ̣ ̣ ̉ “Đ i Ly co thê goi la thuân nhât trong lich s n ́ ́ c ta. Đo chinh la anh h ̉ ng cua
́ ̀ ̃ ̀ ̀ ́ ̀ ̃ ư ̣ ̣ ̣ ̣ ́ ̀ đao Phât”. Chinh vi nh ng điêu trên ma xa hôi binh an, phu c ̀ ươ ng, đoan kêt tao nên
́ ́ ̀ ́ ́ ́ ̀ ̃ ư ươ ̉ ̣ nh ng chiên tich tr ̀ ́ c Chiêm thanh phia Nam va ca Tông quôc hung manh ph ươ ng
Băc.́
̀ ̀ ́ ̀ ́ ́ ́ ̃ ̃ ư ́ ơ ̣ ̃ ư Vê văn hoa giai đoan nay cung co nh ng đong gop to l n. Nh ng công trinh
̀ ̀ ́ ́ ́ ́ ̃ ́ ́ ̃ ̃ ư ̣ ̣ ̣ ́ ̣ kiên truc va điêu khăc Phât giao cung đong gop nh ng gia tri my thuât cho triêu đai
̀ ̀ ́ ̀ ̀ ̃ ̀ ̣ ượ ư ̃ ư ơ ̣ nha Ly. Nh ng công trinh nay đa mai môt theo th i gian va không l u lai đ c bao
́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ́ ́ ử ư ̣ ̉ ́ nhiêu, nh ng s sach ghi lai la vao cac triêu vua Ly Thai Tô, Ly Thanh Tông, Ly
́ ̃ ́ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ̣ ̣ ̃ ́ Nhân Tông, Ly Thân Tông đa xây, lâp rât nhiêu chua, điên, thap, tiên hanh đuc, ve
̀ ̀ ̀ ượ ̃ ư ̣ ̉ ̉ ̣ ̀ nhiêu t ̀ ng, tranh Phât. Nh ng công trinh nay không phai chi danh cho hoang tôc,
́ ́ ̀ ̃ ́ ́ ̀ ̀ ̃ ơ ̉ ̣ ̣ ̀ ở ma ơ khăp n i trong dân chung. Thiên gia đ i Ly đa đê lai bôn công trinh my thuât,
̀ ̣ goi la An Nam t ́ ́ ư ̣ đai khi:
̀ ́ ́ ̀ ́ ̀ ư ̣ ̉ ̣ ̣ ́ Môt la, thap Bao Thiên la môt bao thap goi la Đai Thăng T Thiên, xây năm
́ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ́ ở ̣ 1057 ̀ ̀ chua Sung Khanh, trong pham vi chua Bao Thiên (nay la khu đât me đông hô
̀ ́ ́ ̀ ́ ́ ́ ̀ ̀ ̃ ượ ̉ ̣ ́ Hoan Kiêm). Thap nay cao đên 20 tr ng, co tât ca 12 tâng, môi viên gach đêu co in
́ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ́ ơ ̣ ̣ ̉ ̣ ̀ niên hiêu Long Thuy, Thai Binh. Đên đ i Hô, thap nay đô mât ngon. Năm 1427, Lê
́ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ̀ ̀ ợ ̣ ̉ ̉ ̣ L i lam môt cai choi cao băng thap ây đê nhin vao thanh Đông Đô cua giăc. Sau nha ̀
́ ́ ̃ ơ ̣ ự ơ ̉ ̣ Tây S n d gach ây đê xây d ng viêc khac.
̀ ̀ ̀ ̀ ̀ ượ ượ ở ̣ ̀ Hai la, pho t ng Quynh Lâm. Đây la môt pho t ̀ ng băng đông chua Quynh
́ ́ ̀ ượ ự ượ ̉ ̉ ̀ Lâm (Đông Triêu, Quang Ninh) đ c xây d ng vao thê ki XI, co pho t ̣ ng Di Lac
̀ ̀ ̀ ơ ượ ượ ̀ băng đông ma theo văn bây gi ̃ ̀ vân đ c gi ̃ ̀ ư nguyên trong chua thi t ng cao 6
̀ ượ ượ ượ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ tr ng (1 tr ng khoang 4m) đăt trong môt toa Phât điên cao khoang 7 tr ng.
̀ ̀ ̀ ́ ̀ ̀ ̀ ơ ̣ ̉ Ba la, vac Phô Minh đuc băng đông vao th i vua Trân Nhân Tông (1279 – 1293)
̀ ̀ ̀ ươ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ́ ư đăt tai chua Phô Minh (lang T c Măc, Nam Ha). Vac sâu 6 th ́ c, rông 10 th ́ ươ c
́ ́ ̀ ́ ́ ơ ́ ư ̣ ̣ ̉ ̉ ̣ ̣ ̉ ̉ ̣ năng trên 7 tân. Vac to t ́ i m c co thê nâu ca môt con bo mông, tre em co thê chay nô
̃ ̀ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ươ ̣ ̣ ̣ ̣ đua trên thanh miêng vac. Đên nay vân con ba tru đa kê chân vac tr ́ ̉ c sân chua Phô
Minh.
̀ ̀ ́ ̀ ́ ́ ̣ Bôn la, chuông Quy Điên. Năm 1101, vua Ly Nhân Tông cho xuât hang van cân
̀ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ự ự ̉ ̉ ̣ ̣ ́ đông đê đuc qua chuông nay va d đinh treo no tai khuôn viên chua Diên H u, Băc
41
́ ́ ́ ư ươ ượ ̉ Ninh. Nh ng chuông đuc xong to qua đ ̀ ng kinh 1,5 tr ng (khoang 6m) cao 3
́ ̀ ̀ ượ ̣ ở ̉ ̣ ̣ ̉ ̉ tr ng (khoang 12m), năng đên vai van cân, không treo nôi nên đanh đê tam ̀ ngoai
́ ́ ươ ợ ở ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ruông. Năm 1426, bon V ng Thông bi Lê L i đanh thua trân Tuy Đông, hêt quân
́ ̀ ́ ́ ́ ̀ ơ ̉ ̉ ̉ ̣ ̀ khi, m i pha chuông Quy Điên va đinh Phô Minh đê lam sung đan.
́ ̀ ̀ ́ ́ ́ Ở ượ ự ơ ơ ̣ ̣ ́ triêu Ly, cac chua thap đ ̃ ư c xây d ng v i môt quy mô rông l n. Nh ng
̀ ́ ̀ ̀ ́ ̣ ̣ ̣ ̣ ̀ danh lam con lai hiên gi ̀ ơ ở ̀ Băc Viêt phân nhiêu đêu do t ̀ ̃ ư ư ơ đ i Ly lâp ra. Nh ng
́ ́ ̀ ́ ̃ ́ ̀ ̀ ở ư ̣ ̣ ̣ thăng tich ̀ Ha Nôi nh quan Trân Vu (1102), chua Môt Côt (1049), đên Hai Ba
̀ ̀ ̀ ̀ ượ ̣ (1160), đên Voi Phuc đêu đ ở c kh i tao t ́ ̀ ̣ ư ơ đ i nha Ly.
́ ̀ ươ ơ ̣ * Phât giao d ̀ ́ i th i Trân:
̃ ̀ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ́ ơ ự ̉ ̣ ̉ ́ Vao đâu thê ki XIII, đa co s dân dân sap nhâp vao v i nhau cua ba thiên phai
̀ ̀ ̀ ́ ̀ ư ươ ̉ Ty Ni Đa L u Chi, Vô Ngôn Thông va Thao Đ ng. Thiên phai Yên T t ̀ ̀ ử ư đây ma
́ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ươ ư ̉ ưở ́ ơ ̉ hinh thanh. Thiên phai nay sau đo, d ́ i s c anh h ́ ng rât l n cua vua Trân Thai
̃ ́ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ượ ̣ ươ ̉ ơ ̣ Tông va Tuê Trung Th ̃ ng Si, đa co môt b ́ ́ ở c phat triên l n, tr thanh thiên phai
́ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ơ ̉ ̣ ̀ Truc Lâm – thiên phai duy nhât d ̀ ́ ươ ơ i đ i nha Trân. Co thê noi, th i đai nha Trân la
̀ ̀ ́ ́ ́ ̀ ư ơ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ th i đai Phât giao nhât tông, ma thiên s Hiên Quang (? – 1221), tu đao tai nui Yên
̀ ́ ́ ̀ ̀ ̉ ự ử ̣ ̉ ̀ T , la vi khai tô cua s nhât tông nay. Vua Trân Thai Tông (1218 – 1277) không năm
́ ́ ́ ́ ̀ ́ ́ ư ư ơ ơ ̉ ̉ ̣ ́ ơ chinh th c trong tông pha cua Truc Lâm, nh ng co nhiêu c duyên v i Phât giao, v i
̀ ̀ ́ ́ ́ ́ ̀ ự ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ ̃ thiên phai nay. Ông đa t ̀ ̣ tu hoc Phât đao va đê lai nhiêu tac phâm Phât hoc co gia tri.
̀ ́ ̀ ́ ̀ ́ ư ơ ́ ư ̣ ̣ ̀ ̉ Vua Trân Nhân Tông (1258 – 1308) lai la môt chân truyên chinh th c đ i th sau cua
́ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ử ̣ ̀ Yên T , ông xuât gia năm 1299, sau 21 năm lam vua, lây hiêu la Truc Lâm Đâu Đa.
̀ ́ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ự ̣ ̣ ̣ Ông la ng ́ ̀ ươ i co công đâu trong viêc xây d ng môt giao hôi hoan toan thông nhât,
́ ́ ̀ ́ ́ ̉ ươ ự ́ ư ư ưở ̣ ̣ chinh th c d ng nên thiên phai Truc Lâm chu tr ng nhâp thê. T t ̣ ng Phât hoc
́ ́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ́ ́ ̀ ̃ ư ̉ ̉ ̉ cua thiên phai Truc Lâm co thê co nh ng biên thê khac nhau, trinh bay khac nhau,
́ ̀ ̀ ̃ ự ư ượ ̉ ̉ ̣ ̉ nh ng t u chung co thê xem t ư ưở t ng cua Tuê Trung Th ́ ng Si, la điên hinh nhât,
́ ́ ̃ ̀ ́ ươ ử ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ đôc đao nhât. Ng ̀ i nay đa phat triên hoc thuât cua Yên T theo khuynh h ́ ươ ng
́ ̀ ́ ́ ̉ ự ́ ư ự ̣ ̣ ̣ ́ th c ch ng, không cô châp vao kinh kê, điên t ̣ . Ông quan niêm giao ly, viêc hoăc
́ ́ ̀ ́ ̀ ̃ ́ ̀ ̀ ̉ ở ơ ̣ ̣ ̉ đao không phai ̀ ở ly thuyêt, ma tôn tai chinh minh, hay quay vê v i ban thân minh,
́ ̀ ́ ́ ̃ ở ư ượ ̉ ̣ ̉ ̉ ̣ không phai đi tim kiêm ́ ơ Phât tô. Ông nôi tiêng v i nh ng quan niêm trai ng c,
́ ́ ́ ́ ̀ ́ ̀ ư ư ̣ ̉ ̉ ̉ ̉ ̉ ơ v i thai đô ca châp, nh t ng thuyêt giang răng: “săc chăng phai không, không chăng
̀ ̃ ̀ ́ ́ ̃ ́ ́ ́ ̀ ự ̉ ̣ ̉ phai săc”. Ông đa phê phan răng khi đăt ra vân đê giai thoat chinh la đa d ng lên
42
̀ ̀ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ơ ̃ ư ượ ̃ ư ̃ ư ̉ ̣ ranh gi ́ i gi a phiên tr ̃ ư t va giai thoat, gi a mê va ngô, gi a pham va thanh, gi a
́ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ̃ ̀ ử ự ̣ ̣ ̣ sinh t ̀ va niêt ban. Chinh s “nhi kiên” nay đa lam ta bi bo buôc vao vong sinh t ử ,
̀ ̃ ̃ ̃ ̀ ́ ́ ươ ự ̉ ̉ ̉ ́ khiên ng ̀ ̣ i ta mai mai la ke pham nhân. Ông cung đa kich s ca châp trong viêc
̀ ́ ̀ ự ơ ̣ ượ ơ ̣ ̀ th c hanh tri gi ́ ự i. Theo ông s siêu viêt v t lên trên tôi – phuc khi tri gi ̀ ́ ở i la ̃ chô
̀ ́ ́ ̀ ́ ̀ ư ̣ ̃ ư ư ự ơ ̣ ̣ ̣ ̀ ́ không co s rang buôc vô ich vao no. V i nh ng quan niêm nh vây, vi thiên s nay
̃ ́ ́ ̣ ươ ở ươ ự ơ ̣ ̣ đa khai m môt đ ̀ ng h ́ ́ ̣ ng m i sâu săc, uyên thâm đich th c trong Phât hoc Viêt
́ ̀ ́ ̀ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ự ự ̉ ̣ ư Nam. Trong buôi đâu nha Ly, cac thiên s con can d tr c tiêp vao công viêc chinh
̀ ́ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ự ́ ư ̣ ̣ ̉ ̣ ự s . Triêu đinh cân đên s c hoc, tai ngoai giao, kha năng giao duc, s liên kêt nhân
́ ̀ ̀ ̀ ̃ ́ ́ ̀ ̀ ̃ ư ư ơ ̉ ̣ ̀ tâm cua ho. Nh ng đên đ i Trân, tinh hinh đa khac đi. Cac vua Trân la nh ng ng ̀ ươ i
́ ́ ́ ̀ ́ ́ ư ự ́ ư ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ co tri th c, lai uyên bac Phât hoc, nh ng du vi tri tr c tiêp trong công viêc chinh s ự
́ ̃ ̀ ́ ̃ ́ ̃ ̉ ự ơ ơ ơ ̃ ư ̉ ̣ ̣ cua cac tăng si không con n a, Phât giao lai vân phât triên r c r h n bao gi ́ ̀ hêt,
́ ́ ́ ́ ̃ ̀ ̀ ̀ ưở ̣ ơ ự ở ̉ ̣ ̣ anh h ng tr c tiêp lên kinh tê, chinh tri, văn hoa xa hôi đ i Trân, tr thanh môt tinh
̀ ̀ ́ ̀ ́ ơ ơ ́ ơ ự ̣ ̣ ̣ ̣ thân dân tôc th i bây gi ̀ . V i s viêc vua Trân Thai Tông chuyên tâm hoc Phât, vua
́ ̀ ́ ́ ́ ̀ ̀ ự ợ ̉ Trân Nhân Tông xuât gia, xây d ng thiên phai Truc Lâm, anh v cua vua Trân Thanh
̀ ̀ ́ ́ ̃ ̃ ở ượ ̣ ̉ ̣ ̀ Tông thi tr thanh Tuê Trung th ng si, vua Trân Anh Tông cung co chu đich tu đao
̀ ̀ ́ ̀ ươ ̣ ự ở ư ư ̣ ̣ sau khi nh ̀ ̣ ng ngôi (nh ng ch a kip thi băng ha), Phât giao thât s tr thanh môt
́ ́ ̀ ̀ ̀ ̀ ̀ ̀ ự ượ ự ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ thê l c tinh thân ung hô cho chinh tri, va ng c lai triêu đinh la môt quyên l c cung
́ ́ ̀ ́ ́ ư ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ự cô cho Phât giao. Co thê giai đoan Nhân Tông la giai đoan Phât giao h ng thinh c c
́ ́ ́ ́ ̀ ̉ ươ ự ơ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ đô ̣ ở ươ n ́ c ta. Phât giao Truc Lâm chu tr ng nhâp thê, đao Phât phung s đ i sông,
̀ ́ ̀ ́ ̃ ́ ̀ ̀ ́ ̣ ự ơ ơ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ơ đ i sông tâm linh giai thoat đ i sông xa hôi, Phât giao đ i Trân thât s tao nên môt
́ ́ ́ ́ ̀ ́ ́ ươ ̣ ̣ ̣ ự s thông nhât chinh tri, thông nhât tinh thân dân tôc trên ph ̣ ng diên quôc gia môt
̀ ́ ́ ́ ́ ́ ́ ́ ̃ ́ ̀ ơ ̣ ̉ ̣ ̀ cach rông khăp. Yêu tô lên kêt nhân tâm cua Phât giao Truc Lâm đa khiên th i ky nay
̃ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ́ ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ đa co môt nên tang chinh tri binh di, dân chu, thân dân. Môt tiêng “đanh” đông long
̀ ̀ ́ ̀ ượ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ cua hôi nghi Diên Hông va ba lân liên tuc đanh bai quân xâm l ̀ c, nha Nguyên,
̀ ́ ́ ́ ̀ ́ ự ̉ ̣ ̣ ̣ chinh la s thê hiên thông nhât dân tôc trên tinh thân Phât giao.
́ ́ ̀ ̃ ̀ ́ ́ ươ ̉ ự ̣ ̣ ̣ ̀ Vê ph ́ ng diên văn hoa, Phât giao giai đoan nay cung la yêu tô chu l c quyêt
̀ ̀ ́ ̃ ́ ơ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ đinh. Cuôc đ i tu hoc cua Trân Thai Tông đa tao ra môt không khi Phât hoc thât s ̣ ự
̀ ̀ ơ ̉ ươ ươ ̉ ̣ trong gi ́ ́ ư ở i tre, tri th c Thăng Long va trong ca n ́ ́ c. Tâm g ng thanh đat trong
́ ̀ ̀ ̃ ̀ ự ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ Phât hoc cua Thanh Tông va Tuê Trung khi con tre cung la môt đông l c cho viêc
̀ ́ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ơ ự ̣ ̣ ̀ nay. Phât giao đ i Trân mang môt tinh khoan dung va t do. Chinh điêu nay gây
43
́ ́ ̀ ̀ ́ ̃ ̀ ̀ ̃ ư ơ ̣ ̣ ̣ ́ ự d ng nên nh ng net văn hoa xa hôi, văn hoa dân tôc vao th i ky nay. Phât giao
̀ ́ ̀ ́ ́ ́ ́ ự ̉ ̉ ̉ ̃ không chi trich Nho, Lao ma đê cho giao ly nay t ̣ do phat triên. Trong không khi hoc
̀ ̀ ̀ ́ ́ ̃ ́ ̀ ̃ ̣ ự ̉ ự ở ở ̣ ̣ ̉ ̣ tâp t ̃ do va c i m , triêu đinh đai ngô hiên si môt cach kinh cân, đa phat triên s hoc
́ ̀ ̃ ̀ ̀ ́ ̀ ợ ̉ ̣ ̀ lên rât nhiêu, va cung nhiêu ng ́ ̀ ươ i tai gioi xuât hiên. Chinh t ̀ ̀ ư tinh thân dung h p va
̀ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ̣ ở ơ ̉ ̣ ̣ ̣ khai phong nay cua Phât giao ma nên hoc vân th i Trân không bi rang buôc b i khoa
́ ́ ́ ̃ ự ự ượ ̣ ̣ ử c , th c hiên chinh sach t do tôn giao, không phân biêt si phu đ ̀ c đao tao t ̀ ̣ ư
̀ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ̃ ̃ ơ ̣ ̣ ̣ ́ ự truyên thông giao ly nao. Điêu đo đa xây d ng nên môt nên văn hoc rang r va đây y
̀ ̀ ̀ ́ ̀ ̀ ơ ưở ̉ ̣ ̉ ̣ ́ ư ự th c t tin. Thi ca th i Trân vi thê ma mang anh h ̃ ng sâu đâm cua thiên hoc. thi si
̀ ́ ̃ ̀ ́ ự ươ ̣ ̉ ̀ nhin s viêc băng con măt cua ng ́ ̀ i biêt tinh tâm thiên quan.
́ ̃ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ́ ơ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ ̀ Sinh hoat Phât giao cung la môt net đang kê trong đăc điêm văn hoa th i ky nay.
̃ ̀ ́ ̀ ươ ̣ ̣ ̣ ̣ Viêc vua Nhân Tông – ng ̀ ̀ i đa đanh bai quân Nguyên, đem thinh tri va an binh vê
̃ ́ ́ ́ ̀ ử ̣ ̣ ̣ ́ cho xa tăc – quôc gia, khiên ca n ́ ̉ ươ ươ c h ́ ̣ ng vê ngon nui Yên T , viêc tu luyên Phât
́ ̀ ́ ́ ̣ ự ̉ ươ ơ ̣ ̣ phap thât s sôi đông trong ca n ́ ́ c. Chua, thap moc lên khăp n i, khiên cho Nho gia
̀ ́ ́ ̃ ̀ ̀ ̉ ̣ ̣ ̣ ́ Lê Ba Quat đa than răng “dân chung chi lo lâp chua ma không lo lâp tr ̀ ươ ng hoc, văn
̀ ́ ̀ ́ ̀ ́ ̃ ́ ́ ́ ̃ ư ̣ ̣ ̉ miêu”. Sach Truyên ky man luc cua Nguyên D thi noi “sô ng ̀ ̀ ươ i căt toc lam tăng ni
́ ̃ ̀ ́ ́ ́ ̀ ́ ươ ự ử cung băng n a sô dân th ́ ̀ ư ng” [5, tr.469 – 470]. Tât nhiên th c tê kho ma đên m c
́ ̀ ́ ́ ́ ̀ ́ ư ̣ ư ơ ̣ ̉ ̣ ̣ ́ ́ ư nh vây, nh ng điêu đo cho thây tâm m c qua rông l n cua sinh hoat Phât giao luc
́ ́ ́ ́ ̀ ̃ ́ ́ ̀ ư ượ ơ ̉ ̃ đo, đên nôi y th c đ c nguy c tăng si qua đông ma không thu tri nghiêm tuc gi ́ ơ i
́ ̃ ́ ́ ̃ ̀ ̀ ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ ́ luât se suy vong cua chinh giao hôi, phai Truc Lâm đa in “t ́ ́ ư ư thân luât” va tô ch c
̀ ̃ ̀ ̃ ́ ơ ơ ̃ ư ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ hoc tâp cho gi ́ i tăng si vê gi ́ ̉ i luât, đinh ra nh ng quy chê ro rang trong viêc tô
́ ́ ̀ ̀ ̀ ̃ ̀ ̀ ự ự ở ́ ư ơ ̣ ̉ ̣ ̀ ̣ ch c, sinh hoat quan ly giao hôi. Vao th i nay nha chua cung th c s tr thanh môt
̃ ̀ ́ ̃ ́ ̀ ̀ ̀ ̉ ̉ ̣ ̉ ự ượ l c l ̀ ng kinh tê. Điêu nay cung dê hiêu, tr ́ ự ươ ự c s ung hô cua triêu đinh va thê l c
̀ ̃ ́ ̃ ́ ́ ̀ ̀ ́ ̃ ư ơ ̣ ̣ ̉ ̣ ̀ chinh tri, xa hôi, tinh thân cua Phât giao. Chua chiên khăp n i đa chiêm h u nhiêu
́ ́ ̀ ́ ̀ ́ ́ ử ượ ̣ ̣ ̣ ̣ ̀ ruông đât. S sach con ghi lai la ruông đât đ ̀ c dâng tăng rât nhiêu cho cac chua
́ ̀ ̀ ̀ ̃ ơ ̃ ư Bao Ân, Quynh Lâm, Sung Nghiêm, Vinh Nghiêm, Thanh Mai, Côn S n la nh ng
̀ ̀ ̀ ́ ́ ̃ ́ ̀ ́ ơ ơ ơ ́ ̀ chua l n th i đo. Riêng chua Quynh Lâm co h n 1000 mâu đât va co t ́ ơ i 1000 ng ̀ ươ i
̀ ̃ ̀ ̀ ́ ợ ư ượ ử ̣ ự ̣ ̣ lam ruông. L i t c thu đ ượ ư c t ̃ ́ ̀ đây co le đa đ c s dung vao Phât s va tăng s ự
́ ̀ ̉ ̣ cua toan giao hôi.
́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ơ ư ư ̣ ̣ ̉ ̉ ̣ ̀ Phât giao Truc Lâm đat đên đinh điêm la vây, nh ng đên sau đ i s Huyên
́ ́ ̀ ̀ ̀ ư ̃ ư ̣ ̉ ̉ Quang (1254 – 1334), no không con h ng thinh n a. Điêu nay không thê giai thich
44
̀ ́ ́ ́ ự ươ ự ̉ ̉ ̣ ̣ ́ ơ chi băng s ra đi qua s m cua vua Anh Tông tr ́ c khi th c hiên y đinh xuât gia.
̃ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ự ư ươ ̉ ̉ ̣ ̣ Cung không thê cho la do s yêu kem cua thiên s Huyên Quang, ng ̀ i nhân nhiêm
́ ̃ ́ ̃ ở ự ự ̣ ̣ ̣ ̉ ̉ ̉ vu lanh đao giao hôi khi ̀ tuôi 77, cung không phai la do s bât l c cua An Tâm,
́ ̀ ̀ ̀ ̃ ́ ́ ươ ự ượ ̣ ̉ ng ́ ̀ i kê vi Huyên Quang. Co le s đi xuông nay cân đ c giai thich t ́ ̀ ̀ ư nguôn gôc
́ ̃ ̀ ́ ̀ ́ ́ ̀ ̃ ư ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ ́ sâu xa trong nh ng vân đê xa hôi cua Phât giao. Co thê thây la khi nên đôc lâp quôc
̀ ̃ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ự ở ̃ ư ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ gia đa tr nên v ng vang, viêc cung cô quyên l c chinh tri cua moi triêu đai la không
́ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ư ̀ ư ự ̉ ̉ ̉ ̣ ̣ ̣ ̉ thê tranh khoi. T đây nay sinh viêc tim kiêm, xây d ng môt y th c hê lam nên tang.
̀ ́ ́ ́ ̀ ̃ ̀ ̃ ́ ̀ ̀ ́ ̃ ́ ̀ ́ ư ̉ ̣ ̀ Nha Trân cung không tranh khoi điêu nay, va y th c hê nay vôn đa co săn, đo chinh la
̀ ̀ ́ ̀ ̀ ̃ ́ ư ̣ ̣ ̣ ̣ Nho hoc. Nho giao đa dân h ng thinh lên, viêc Nho hoc va cac quan Nho ngay cang
̀ ́ ̀ ̃ ̃ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ́ ́ ́ ư ̣ ̣ ̣ nhiêu, va xa hôi đa băt đâu phân hoa do vân đê y th c hê. Cac Nho thân quan niêm
́ ̀ ́ ́ ́ ́ ́ ́ ̀ ơ ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ ơ chi co Nho giao m i la đao thanh nhân, con Phât giao chi co hai cho quôc gia. H n
́ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ̀ ́ ̣ ự ự ơ ơ ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ ́ ̃ ư n a, đôi v i ban thân Phât giao th i nay, khi ma môt giao hôi d a vao s ung hô qua
̀ ̀ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ̣ ự ́ ư ượ ̉ nhiêu cua triêu đinh ma quên đi thê đ ng thât s cân đ c căm sâu trong nhân gian,
́ ̀ ̀ ́ ̉ ̉ ̉ ̉ ự s suy giam cua no la điêu không thê tranh khoi.
́ ̀ ̀ ơ ̣ ̣ * Phât giao t ̀ ̃ ́ ư ơ th i Hâu Lê đên th i Nguyên:
́ ̀ ́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ̀ ̀ ư ở ơ ̉ ̣ ̉ ́ T thê ki XV, Phât giao dân suy thoai. No r i bo chôn cung đinh va tr vê chôn
́ ́ ́ ̣ ượ ư ự ̉ ̣ ̉ ̣ thôn quê. Nguyên nhân cua hiên t ̀ ng trên rât ph c tap vi t ban thân Phât giao sau
̃ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ́ ́ ́ ự ư ơ ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ ̀ môt th i ky h ng thinh cung co s sa sut, nhât la phâm hanh cua cac tăng ni. Luc nay
́ ́ ̃ ́ ̀ ̀ ̃ ́ ự ̣ ́ giai câp phong kiên Viêt Nam đa lây Nho giao lam chô d a vê chinh tri, t ̣ ư ưở t ng,
́ ́ ́ ́ ̃ ́ ̀ ́ ́ ̣ ư ̉ ư ̣ ̣ ̣ ́ đao đ c thay thê cho Phât giao, vi Nho giao co thê đ a ra môt thiêt chê xa hôi co kha ̉
́ ́ ̀ ̣ ự ượ ự ̉ ̣ ̣ ̀ năng duy tri, cung cô trât t phong kiên đ ̀ ́ c xây d ng theo lôi tâp quyên. Măc du
̃ ̀ ̀ ́ ́ ́ ̀ ́ ̃ ́ ư ̣ ̣ ̣ ̣ Nho giao thay thê Phât giao trên vu đai chinh tri, nh ng Phât giao vân tôn tai cung
́ ̀ ̀ ́ ợ ̣ ̉ ́ ư Đao giao h p thanh ph c thê “tam giao đông quy”.
́ ̣ ̉ ́ * Phât giao thê ki XX:
̀ ̃ ́ ̀ ́ ươ ự ̉ ươ ự ượ ̣ ̉ D i s cai tri cua nha Nguyên (ca tr ́ c va sau khi th c dân Phap xâm l c),
́ ̀ ̃ ̀ ́ ̀ ́ ́ ̀ ̃ ư ̣ ̉ ̉ ̣ Phât giao tiêp tuc suy tan. Vao nh ng năm 20 cua thê ki XX, môt sô nha tu hanh cung
́ ̃ ́ ̃ ́ ̀ ́ ́ ư ́ ư ư ư ̣ ̣ ̣ ̣ nh môt sô nhân si tri th c đa đ ng ra vân đông phong trao “chân h ng Phât giao”.
́ ́ ́ ́ ́ ́ ̀ ự ở ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ Kê t ̀ ̉ ̉ ư đo Phât giao co s kh i săc. Môt bô phân Phât giao đi vao hoat đông co tô
́ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ̃ ̀ ơ ở ́ ư ượ ự ơ ̣ ̣ ch c, môt sô c s đao tao tai năng lân l ̀ t ra đ i. Th c dân Phap đa dung nhiêu
́ ́ ́ ́ ́ ̀ ̃ ̣ ơ ở ́ ̉ ư ̣ ̣ ̣ ̣ ̀ ̀ cach lôi keo, thao tung môt sô nhân vât va tô ch c Phât giao nhăm tao c s xa hôi va
45
́ ́ ̣ ự ̣ ử ̣ ̣ ̣ ̣ chinh tri cho chê đô th c dân. Tuy nhiên, đai bô phân tăng ni, Phât t ̃ vân gi ̃ ư ượ đ c
̀ ́ ́ ́ ́ ̀ ́ ươ ́ ơ ̣ ̉ ̣ ̉ ́ truyên thông yêu n ́ ́ c găn bo v i dân tôc va ung hô chinh phu khang chiên, kiên
́ ̀ ̀ ̀ ̀ ̀ ư ự ́ ư ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ ̃ ̀ quôc. Nhiêu nha s đa t ̃ nguyên đ ng vao hang ngu bô đôi cu Hô, nhiêu đai biêu
̀ ́ ̀ ̀ ̀ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ Phât giao tham gia măt trân Viêt Minh, măt trân Liên Viêt va nhiêu nha chua tr ở
́ ̀ ́ ̃ ́ ́ ́ ơ ở ự ̀ ư ̣ ̣ thanh c s che giâu can bô cach mang… T khi đê quôc Mi thay chân th c dân
̀ ́ ̀ ̃ ̃ ̀ ở ượ ư ở ơ ̣ ̣ ́ Phap miên Nam, đao Công giao đ c nâng đ va tr thanh môt trong nh ng c s ơ ở
́ ̀ ̃ ̀ ̀ ́ ̀ ̃ ́ ́ ươ ự ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ ̃ xa hôi cho chê đô đôc tai Ngô Đinh Diêm… D i s thông tri ha khăc cua be lu Mi –
̀ ́ ́ ̃ ́ ̀ ̀ ̉ ự ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ́ Diêm, Phât giao bi chen ep. Đê t bao vê minh va bao vê dân tôc, Phât giao đa xuông
́ ̀ ̃ ́ ̀ ́ ươ ư ̣ ̣ ̉ đ ́ ̀ ̀ ̣ ng cung dân tôc chông Mi – Diêm. Đo la bôi canh cho phong trao chân h ng Phât
̀ ́ ́ ̉ ̉ ́ giao băt đâu t ̀ ̃ ư ư nh ng năm 60 cua thê ki XX.
́ ́ ̀ ̃ ̀ ở ́ ư ̣ ̣ ́ Sau năm 1954, Phât giao miên Nam co nhiêu diên biên ph c tap. Xu h ́ ươ ng
́ ́ ́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ́ ̉ ư ự ơ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ ̀ hiên đai hoa Phât giao v i viêc xây d ng va cung cô cac hê phai ca vê tô ch c, đao
̃ ̀ ́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ́ ̀ ơ ở ự ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ tao va c s vât chât. Luc nay xuât hiên nhiêu hê phai Phât giao va s phân ra cua
́ ̀ ́ ́ ́ ́ ươ ợ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ chung theo nhiêu xu h ̃ ́ ́ ng chinh tri khac nhau. Co môt bô phân đê quôc Mi l i dung
̃ ́ ̃ ́ ́ ượ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ đa tach ra hoat đông riêng re, đi ng c lai tôn chi, muc đich chân chinh cua đao Phât.
̀ ́ ̀ ̀ ̀ ưở ́ ư ̣ ̣ ̉ ̣ ̃ Tuy vây, đa sô tăng ni vân đông hanh cung dân tôc, h ng ng, ung hô va tham gia
́ ̃ ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ cach mang do Đang Công San Viêt Nam lanh đao
́ ́ ̀ ̀ ̀ ươ ̣ ̣ ̣ ̀ Sau đai thăng mua xuân năm 1975, n ́ ́ c ta hoan toan đôc lâp va thông nhât,
̀ ́ ̃ ̀ ́ ́ ̣ ợ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ Nam Băc xum hop môt nha, đa tao điêu kiên thuân l ́ ́ i cho Phât giao thông nhât cac
́ ́ ́ ́ ́ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̃ hê phai. Sau hai năm chuân bi, thang 11/1981 đai hôi đai biêu thông nhât Phât giao đa
̀ ́ ̃ ́ ́ ư ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̀ tô ch c tai thu đô Ha Nôi. Đai hôi đa thanh lâp ra “Giao hôi Phât giao Viêt Nam”,
́ ̃ ̀ ̀ ́ ̀ ươ ươ ơ ̣ ̣ ̣ thông qua hiên ch ng, ch ̣ ng trinh hoat đông va bâu ra cac c quan lanh đao (Hôi
̀ ̀ ́ ̣ ự ́ ư ự ử ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̀ ̣ đông ch ng minh, Hôi đông tri s ). Đây la s kiên lich s đăc biêt cua Phât giao Viêt
́ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ́ ư ̣ ử ơ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ Nam, no đap ng nguyên vong tha thiêt cua tăng ni, Phât t , đông th i tao điêu kiên
́ ̀ ̀ ̀ ươ ̣ ̣ ̣ ̀ cho Phât giao đông hanh cung dân tôc, hoăng d ́ ng Phât phap.
̀ ̃ ́ ̀ ự ̣ ử ự ơ ̉ ̣ ̀ Trong hoa binh, t do, đông đao tăng ni, Phât t đa co c hôi th c hanh ph ươ ng
́ ̀ ̃ ̃ ́ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ ́ châm: “Đao phap, dân tôc va chu nghia xa hôi”. Tuy nhiên, do tac đông cua “chiên
̀ ̀ ̀ ̃ ́ ́ ̀ ử ̣ ̉ ̉ ̣ ̣ ượ l c diên biên hoa binh” thâm đôc cua ke thu, môt sô phân t ́ ̣ trong giao hôi Phât
̃ ́ ́ ̃ ́ ̣ ợ ư ư ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ giao đa bi l ́ i dung gây nên nh ng ran n t nhât đinh trong nôi bô Phât giao, anh
́ ́ ̀ ̃ ̀ ́ ưở ̣ ự ̣ ̣ ̉ ̣ h ng đên an ninh chinh tri, trât t ́ an toan xa hôi va uy tin cua Phât giao.
46
̀ ́ ́ ̀ ́ ́ ́ ̀ ́ ̀ ́ ư ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ Nh vây, Phât giao la môt tôn giao co hê thông giao ly kha đô sô va hoan chinh,
̀ ́ ́ ̀ ơ ư ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̀ ̀ khi du nhâp vao Viêt Nam, Phât giao đông th i đ a lai môt hê thông quan niêm vê
̃ ̀ ́ ́ ̀ ́ ́ ơ ̣ ̣ ̣ ̣ ́ ̃ nhân sinh, vu tru. Khi vao Viêt Nam no đa nhanh chong hoa nhâp v i dân tôc, găn bo
́ ́ ̃ ̀ ́ ̀ ự ̉ ơ ư ư ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ va chia se v i sô phân cua dân tôc. Nh ng quan niêm va chuân m c đao đ c nh “ ư ở
̃ ̀ ́ ̀ ̀ ̃ ́ ơ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̀ hiên găp lanh”, ngu gi ́ i, thâp thiên, t ́ ự ư ân đa gop phân ngăn can viêc lam ac, th c
̀ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ́ ́ ̀ ́ ơ ̣ ̣ ̉ ̣ hanh lam viêc thiên “la lanh đum la rach”… V i thuyêt nhân – qua, luân hôi… măc
́ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ́ ̀ ̃ ư ̣ ̣ du con mang năng tinh thân bi, siêu hinh, song no co y nghia la đ a lai cho ca nhân
́ ́ ́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ́ ươ ơ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ môt thai đô sông co trach nhiêm, tr ́ ́ c hêt la v i ban thân, gop phân răn đe, han chê
̀ ́ ́ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ́ ơ ̃ ư ̣ ̃ suy nghi sai lâm, l ́ ̀ i noi sai lâm va hanh đông không đung đăn. Nh ng đong gop đo
̃ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ̃ ̀ ̀ ́ ư ́ ư ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ đa gop phân hoan thiên đao đ c ca nhân, lanh manh hoa nên đao đ c xa hôi, hinh
́ ̀ ̃ ́ ̃ ́ ̀ ́ ́ ư ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̀ ̀ thanh môt phong cach đao đ c tiên bô ma trong xa hôi hiên nay nhiêu yêu tô vân con
́ ́ ̃ co y nghia.
̀ ́ ̀ ́ ́ ́ ̣ ở ́ ̉ ư ́ ư ự ̣ ̀ ơ Tom lai, sau th i ky đâu du nhâp ̀ thê ki th nhât va th hai, tr c tiêp t ̀ ̀ ư nguôn
́ ́ ̀ ́ ̃ ́ ́ ́ ̀ ́ ơ ở ̣ ̉ ̣ ̣ ự gôc Ân Đô, điêu đa cho phep s phat triên Phât giao rât s m ̃ ư Viêt Nam, vao nh ng
̃ ́ ́ ́ ́ ́ ́ ́ ự ơ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ thê ki sau, Phât giao Viêt Nam đa co s giao tiêp v i Phât giao Trung Hoa, tiêp nhân
́ ́ ̃ ư ơ ươ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̃ nh ng thâm nhâp m i. Trong giai đoan du nhâp, Phât giao Viêt Nam đa b ̀ ́ c đâu t ự
̀ ̀ ̀ ̀ ́ ơ ự ̣ ̣ ̉ ̣ ̀ hinh thanh nên t ư ưở t ́ ng thiên đinh đâu tiên. Cung v i s thâm nhâp cua Phât giao
̀ ́ ́ ́ ́ ươ ư ư ̉ ph ̀ ng Băc sau đo, cac thiên phai nh Ty Ni Đa L u Chi, Vô Ngôn Thông, Thao
̀ ̃ ́ ̃ ̀ ̀ ươ ̉ ̣ ̉ ̉ ̣ ̣ ̣ ̃ ́ Đ ng đa phat triên manh me. Trong bôi canh cua dân tôc bi đô hô, nha chua đa t ự
́ ́ ́ ́ ̃ ́ ́ ̃ ơ ̃ ư ư ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ nhân lây trach nhiêm chăm lo đôi v i dân chung. Ho, nh ng s sai Phât giao, đa nhân
́ ́ ̀ ́ ̃ ́ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̀ phân công viêc bôc thuôc, day hoc, tri bênh, ma chay, tê lê, đinh viêc xây cât, lam
̀ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ươ ự ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ăn… cho moi ng ̀ i va bao trum lên tât ca, la s hun đuc tinh thân đôc lâp dân tôc.
̃ ̀ ̀ ̃ ̀ ̀ ̀ ̃ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̀ ́ Chinh la t ̀ ́ ư chô tinh thân vê môt nên đôc lâp đo vân tôn tai, nên du đa 1000 năm bi đô
̃ ́ ̀ ̃ ̀ ́ ̀ ̀ ự ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ hô ma Đinh Bô Linh đa co thê hoan tât viêc xây d ng môt triêu đai đôc lâp đâu tiên
́ ́ ́ ́ ̃ ̀ ̀ ươ ̣ ̉ ̉ sau ach thông tri ph ́ ng Băc. Trai qua Đinh, Lê, Ly, Trân du cac tăng si chi can d ự
̀ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ự ự ̣ ̣ ̉ ̣ ư tr c tiêp vao chinh s giai đoan đâu, nh ng vi tri, vai tro cua Phât giao ngay cang
́ ́ ̀ ̀ ̀ ̀ ́ ̣ ự ơ ̉ ̣ ̣ ̉ ̉ ́ phat triên, đat đên đô c c thinh vao th i Trân va chi suy thoai t ̀ ư ử n a sau thê ki XIV.
̀ ́ ́ ̀ ́ ́ ́ ử ̃ ư ̉ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ Sau đo, trai qua nh ng thăng trâm biên cô cua lich s , Phât giao lai tiêp tuc đông
̀ ̀ ́ ́ ̣ ̉ ́ hanh cung dân tôc đâu tranh giai phong đât n ́ ươ . c
47
́ ́ ́ ́ ưở ̣ ư ̣ ư ươ ̉ ̣ ̣ Ả 2.2. nh h ng cua đao đ c Phât giao đên đao đ c con ng ̀ i Viêt Nam
́ ́ ưở ́ ̣ ư ́ ̣ ư ̉ ̉ ̣ ̣ 2.2.1. Anh h ng cua đao đ c Phât giao đên đao đ c con ng ̀ ̀ ươ i Viêt Nam ngay
x a.ư
̀ ́ ́ ́ ́ ̀ ươ ̀ ơ Con ng ́ ̀ i gôm cac ca nhân khac nhau, sông trong th i gian va không gian khac
́ ́ ́ ̀ ́ ́ ư ở ̉ ̣ ̣ ̣ ̉ nhau, nh ng đê sông, ho đêu co chung môt tâm ly: mong muôn âm no manh khoe,
̀ ́ ́ ̀ ̀ ở ươ ượ ử ̣ ́ sông lâu, giau sang… Mong muôn đo ng ̀ i dân Viêt Nam đ c g i vao hinh
́ ́ ́ ́ ̀ ̀ ư ự ̣ ̣ ượ t ́ ng “tam đa”: phuc, lôc, tho. Đo la tâm ly v a mang tinh chât t ̀ ư nhiên, v a mang
̀ ́ ́ ̃ ́ ̃ ́ ̀ ́ ơ ư ự ̣ ̣ ̉ ̣ ́ tinh chât xa hôi. No găn liên v i con ng ̀ ̣ ươ i nh s tôn tai cua chinh ho. Xa hôi
̀ ̀ ̃ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ơ ̣ ̣ ̣ ̉ ̉ ̣ phong kiên la môt xa hôi tri trê cô hu va tôn tai lâu dai. Ng ̀ ̀ ̀ ươ i ta băng long v i nên
́ ́ ́ ́ ̃ ̀ ́ ́ ự ự ́ ư ơ ̣ ̣ ́ kinh tê t ́ câp, t ̀ tuc, v i tri th c han hep va nêp sông lang xa khep kin. Ng ̀ ươ i ta
́ ́ ̃ ượ ự ự ư ư ̉ ̉ ̣ không thê hiêu đ ́ ̉ c nguyên nhân th c s đ a đên nh ng sô mênh khac nhau cua
̀ ̀ ́ ́ ươ ự ượ ̣ con ng ̀ ươ i. Ng ̀ i ta đăt niêm tin vao l c l ng siêu nhiên, tôn giao. Tin ng ̃ ươ ng
̀ ̀ ̃ ̃ ượ ươ ̉ ̉ ̉ ̣ ̣ nguyên thuy đa phân nao thoa man đ ̀ c nhu câu cua ng ̀ ử i Viêt Nam trong lich s .
́ ́ ́ ́ ̀ ̀ ươ ̀ ơ ̉ ơ ượ ơ ̉ ̣ ̉ ́ Tin ng ̀ ̃ ng đo v i cac nguyên ly: th tô tiên thi đ c tô tiên phu hô, th thô công
́ ̀ ̀ ̀ ̃ ̀ ̀ ượ ơ ượ ̉ ̉ ̣ ̀ thi đ ̀ c thô công ban phuc, th thanh hoang thi đ c thanh hoang bao vê… đa gieo
̀ ̀ ́ ́ ươ ̃ ư ̃ ư ư ươ ơ ̉ ̀ vao long ng ̀ i nh ng niêm tin. Nh ng nh ng tin ng ̃ ̃ ng thô s đo không thoa man
̀ ́ ́ ̀ ượ ́ ư ươ ́ ơ ự ̣ ̉ ̣ ̉ đ ̀ c nhu câu tâm ly va nhân th c cua con ng ̀ i Viêt Nam. Cung v i s phat triên
̀ ́ ́ ̃ ́ ươ ượ ̉ ̣ ̣ ̉ ̉ ̣ ̃ cua xa hôi, ng ̀ ̀ i Viêt Nam ngay cang mong muôn hiêu đ c y nghia cua cuôc sông
́ ́ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ượ ơ ơ ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ cua minh, muôn biêt đ c quan hê nhân qua trong cuôc đ i minh… Phât giao v i ly ́
́ ́ ̃ ̃ ̀ ươ ́ ư ượ ̉ ̣ ̣ ̣ thuyêt: khô, tâp, diêt, đao, vô th ̀ ng, vô nga… đa đap ng đ ̀ ̀ c phân nao nhu câu
́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ̃ ́ ́ ượ ươ ̣ ̉ đo. Phât giao do đo đa thay thê đ c cac tin ng ́ ̃ ở ng cô truyên, tr thanh tôn giao
̀ ̀ ̀ ́ ươ ̉ ươ ̀ ư ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ chung cua nhiêu đia ph ̀ ng va cuôi cung la cua ca n ́ c. T khi du nhâp Viêt Nam
́ ̀ ́ ̃ ̀ ́ ́ ̀ ́ ́ ơ ̣ ử ư ̣ ̣ ̣ ̀ đên nay, Phât giao đa tôn tai va găn liên v i lich s dân tôc, no ngâm sâu vao t duy
̀ ̀ ́ ́ ́ ở ươ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ va tr thanh môt bô phân văn hoa, nêp sông cua ng ̀ i Viêt.
̀ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ư ́ ư ươ ơ ̣ ̣ ̣ Nh bât c công đông nao khac, công đông ng ̀ ̉ i Viêt Nam trong th i ky cô
̀ ́ ́ ̀ ́ ̀ ̉ ợ ự ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ ̀ đai muôn tôn tai va phat triên thi phai l i dung, chê ng va cai tao thiên nhiên xung
̀ ̀ ̃ ̀ ́ ́ ̀ ́ ̉ ư ̉ ̉ ̣ ̣ ̉ ̉ ̉ ̀ quanh minh, phai tô ch c cai tao xa hôi cua minh, phai duy tri va phat triên giông noi.
̀ ́ ́ ́ ̃ ̃ ̃ ̀ ̀ ự ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ Tinh chât đo đa lam cho hoat đông th c tiên cua ho ngay t ́ ́ ̀ ư đâu đa co tinh toan diên.
́ ̀ ́ ́ ̀ ̃ ̀ ơ ̉ ự ư ơ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ Vi vây thê gi ́ i quan v i đăc tr ng la hinh anh cua s vân đông đo cua ho cung ngay
́ ́ ̀ ̀ ̃ ́ ́ ử ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̀ ̀ ư t đâu đa mang tinh chât toan diên. Do hoan canh lich s , cac hoc thuyêt Nho, Phât,
48
̀ ̀ ̃ ́ ́ ́ ̀ ́ ươ ̃ ơ ự ̣ ̉ Lao truyên vao n ̃ ́ ư c ta, cac hoc thuyêt đo không nh ng không pha v s hoan chinh
́ ́ ́ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ơ ơ ở ̉ ̣ ̉ vôn co cua thê gi ́ i quan ng ̀ ̀ ́ ươ i Viêt ma con dung hoa phat triên trên c s đo. Xet vê
̃ ́ ́ ̃ ̀ ́ ́ ́ ơ ̣ ̣ ̣ ̣ măt chât, thi Nho, Phât, Lao co quan niêm khac nhau, thâm chi mâu thuân v i nhau
́ ̀ ̃ ́ ́ ́ ̀ ́ ơ ươ ư ơ ̣ ̣ ̉ ̣ vê thê gi ́ i, xa hôi, con ng ̀ i. Nh ng xet vê măt kêt câu cua môt thê gi ̀ ́ i quan, thi
̃ ̃ ́ ́ ̀ ́ ̀ ̃ ̣ ư ơ ự ơ ̣ ̣ ́ Nho, Phât, Lao co môi quan hê h u c , co s phân công trach nhiên, đông th i cung
̀ ̀ ̀ ́ ̀ ự ươ ự ơ ̉ ̣ ̣ ́ co s n ng t a vao nhau, bô sung cho nhau lam thanh môt thê gi ́ i quan toan diên
̀ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ươ ơ cân thiêt cho con ng ̀ i phong kiên. Th i ki Ly – Trân cac vua va triêu đinh cung
̃ ́ ̀ ̀ ̀ ̀ ́ ư ử ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ môt luc coi trong ca ba đao, cung môt luc s dung ca nha Nho, nha s va đao si. Ho
̃ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ̃ ́ ̉ ư ự ̣ ̉ ̣ ́ đa tô ch c ra cac ky thi tam giao va d a vao thai đô cua ho, ng ̀ ươ ươ i đ ̀ ̀ ơ ng th i đa đê
́ ́ ́ ́ ́ ̀ ́ ́ xuât ra cac ly thuyêt “tam giao đông nguyên”, “tam giao nhât nguyên”, “tam giao
̀ ́ ́ ̀ ́ ̀ ượ ̣ đông quy”… Ly thuyêt “tam giao đông nguyên” con đ ̃ ở c nêu lên manh me ́ ̉ thê ky
XVIII.
́ ́ ́ ̃ ươ ươ ươ ̣ ̣ ̣ ̣ Tr ́ ́ c khi Phât giao du nhâp, n ́ c ta đa co môt hê thông tin ng ̃ ̣ ng, phong tuc
̀ ́ ́ ̀ ́ ̀ ươ ơ ̣ ̣ trong dân gian vô cung phong phu. Ng ́ ̀ i Viêt quan niêm răng: “ Ông tr i co măt co
̀ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ươ ở ̉ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ́ thê nhin thây moi viêc d ́ i đât, gieo nhân nao găp qua ây, hiên găp lanh… Ông
̀ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ́ ơ ơ ơ ̣ ̣ ̉ ́ Tr i co thuôc ha gân xa, gân thi co ông Sâm, ba Set, xa h n co S n Tinh, Thuy Tinh,
́ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ̉ ̉ thân Nui, Tan Viên, thân cây Đa, ông Tao… linh hôn con ng ́ ̀ ươ i không hăn la bât
̀ ́ ̀ ́ ́ ̀ ư ơ ươ ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ diêt, nh ng co thê tôn tai môt th i gian kha lâu quanh quân bên xac ng ́ ́ ̀ i chêt va co
́ ́ ̀ ̀ ́ ̉ ở ơ ươ ở ơ ̣ ̉ ̉ ̣ thê chung v i ng ̀ i thân thich con sông trong môt th i gian đê che ch , bao hô”.
́ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ́ ̣ ̣ ̣ ̣ ́ [5, tr.50]. Khi Phât giao vao Viên Nam, tuy la giao ly nha Phât không châp nhân co
́ ́ ̀ ́ ́ ́ ở ư ̣ ̉ ̣ môt đâng trên cao, co thê nhin thây moi vât ̣ ở ươ d ́ ̉ i đât, nh ng thuyêt nhân qua
̀ ́ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ơ ư ợ ơ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̉ ́ nghiêp bao cua nha Phât phu h p v i quan niêm ông Tr i tr ng phat ke ac, thuyêt
̀ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ợ ơ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ́ luân hôi phu h p v i quan niêm tôn tai sau khi thân xac tiêu hoai. Vi vây, Phât giao
́ ́ ́ ̀ ̀ ợ ơ ượ ̣ ̣ ́ ư ng h p ngay v i quan niêm văn hoa nhân gian. “Phât giao đ ̣ c truyên vao Viêt
̀ ̀ ̀ ̀ ươ ́ ư ̣ ̣ ̉ ̣ Nam băng ph ̃ ư ng tiên hoa binh ch tuyêt nhiên không phai la công cu cho nh ng
́ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ́ ự ượ ơ ươ ̉ ̉ ̣ ̣ thê l c xâm l c. Cung v i ph ng châm t ́ ̀ ư , bi, hy, xa, tri tuê, vi tha va nên giao ly
́ ̀ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ợ ơ ươ ̣ ̣ phu h p v i tin ng ̃ ng truyên thông, nên đao Phât thâm vao nên văn minh Giao
̀ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ự ư ươ Châu t ̃ nhiên va dê dang nh n ́ c thâm vao long đât” [5, tr.56].
̃ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ́ ́ ơ ̣ ̀ ư ̣ ̣ ̣ ̣ T khi du nhâp Viêt Nam đên nhau, Phât giao đa tôn tai va găn liên v i lich s ử
̀ ́ ́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ư ở ̣ ̣ ̣ ̣ dân tôc, no ngâm sâu vao t ̉ duy va tr thanh môt bô phân văn hoa, nêp sông cua
49
̀ ́ ́ ́ ươ ượ ̣ ̣ ̣ ̉ ̉ ̣ ng ̃ ̀ i Viêt. Vê giao ly nghiêp bao hay nghiêp nhân qua cua Phât đa đ ̀ ̀ c truyên vao
́ ̀ ́ ́ ́ ̃ ́ ́ ́ ươ ơ ươ ở n ́ c ta rât s m. Giao ly nay đ ̀ ng nhiên đa tr thanh nêp sông tin ng ̃ ́ ́ ư ươ ng hêt s c
́ ́ ́ ̃ ̃ ́ ̀ ́ ́ ́ ơ ươ ̉ ̣ ̉ ̣ sang to đôi v i ng ̀ i Viêt Nam co hiêu biêt, co suy nghi. Nghiêp bao luân hôi đa in
̀ ́ ươ ̃ ư ̃ ư ̣ ̣ ́ dâu đâm net trong văn ch ng binh dân, trong văn hoc ch Nôm, ch Han t ̀ ư ư x a
̃ ́ ́ ́ ́ ́ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ư ươ ̉ ̣ cho đên nay đê dân dăt t ng thê hê con ng ̀ i biêt soi sang tâm tri minh vao ly nhân
́ ̀ ̀ ̀ ̀ ơ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ́ qua nghiêp bao ma hanh đông sao cho tôt đep h n đem lai hoa binh an vui cho con
́ ̀ ̀ ́ ̀ ươ ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ ng ̀ i. Măt khac, ho hiêu răng nghiêp nhân không phai la đinh nghiêp ma co thê thay
́ ́ ́ ́ ̀ ̀ ̣ ự ử ̃ ư ở ơ ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ đôi, do đo ho t biêt s a ch a, tu tâp cai ac tung thiên. Sông ̃ ư đ i, đôt nhiên nh ng
̃ ̀ ́ ́ ̀ ́ ̀ ươ ươ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ tai hoa, biên cô xay ra cho ho, thi ho nghi răng kiêp tr ́ c minh vung đ ̀ ng tu nên
́ ̀ ̀ ́ ́ ́ ́ ơ ơ ự ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ ̀ m i găp khô nan nay. Không than tr i trach đât, cam chiu va t ̉ cô găng tu tinh đê
̀ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ́ ̃ ̃ ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ chuyên hoa dân ac nghiêp kia. Nguyên Du đa thê hiên y nay trong truyên Kiêu răng:
ự “Cho hay muôn s tai tr ì ̣ ơ
̀ ́ ̀ ơ ươ ̃ Tr i kia đa băt lam ng ́ ̀ i co thân
́ ̀ ̉ ̀ Băt phong trân phai phong trân
́ ̀ ơ ượ Cho thanh cao m i đ c phân thanh cao”
Hoăc:̣
̀ ̃ ́ ́ ơ ̀ “Co tr i ma cung co ta
̀ ̀ ́ ̀ ̣ Tu la côi phuc, tinh la dây oan”
́ ́ ̀ ́ ́ ưở ̣ ̉ ̉ ́ Đao ly anh h ́ ̀ ng nhât la giao ly t ̀ ̀ ̣ ư bi, tinh thân hiêu hoa, hiêu sinh cua Phât
́ ̀ ́ ̀ ́ ́ ̀ ́ ̀ ưở ̉ ̣ ̃ giao đa anh h ng va thâm nhuân sâu săc trong nêp sông va tâm hôn ng ̀ ̣ ươ i Viêt. Ho
́ ̀ ̃ ̀ ́ ̀ ̃ ư ̀ ư ử ơ ơ ̣ ̣ ̉ ̉ ̣ ̣ ́ không nh ng vi tha v i nhau, ma con vi tha v i ca ke thu. Lich s đa t ng ghi lai rât
̀ ́ ̀ ́ ̃ ư ơ ượ ử ử ượ ̣ ̀ nhiêu răng, v i nh ng tu binh chiên tranh, ho luôn đ ́ c đôi x t ́ tê, đ c m ở
́ ̀ ̀ ́ ̀ ươ ượ ở ̉ đ ́ ̀ ng hiêu sinh, đ c câp đây đu quân trang khi tr vê n ̃ ́ ̀ ươ c. Điêu nay ta thây ro
̀ ́ ̃ ̀ ̃ ươ ̉ ̣ qua con ng ̀ ̀ i va t ư ưở t ng cua Nguyên Trai (1380 – 1422), môt nha văn, nha chinh
́ ́ ́ ̀ ́ ̃ ư ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̀ tri, nha t ư ưở t ng Viêt Nam kiêt xuât, ông đa kheo leo vân dung đao ly “t ́ ̀ bi” va biên
́ ̀ ́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ươ ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ no thanh đ ̀ ng lôi chinh tri nhân ban đem lai thanh công va rât nôi tiêng trong lich
̀ ́ ́ ̀ ̀ ́ ̃ ̣ ̣ ̣ ́ Viêc nhân nghia côt ở ử ươ s n ́ c Viêt. Ông noi điêu đo trong Binh ngô đai cao răng: “
́ ́ ̀ ̃ ́ ́ ̣ ươ ̣ ̉ yên dân. Quân điêu phat tr ̀ ́ ư c lo tr bao Lây đai nghia đê thăng hung ̣ ” băng cach: “
̀ ươ ̉ ̣ ́ tan. Đem chi nhân đê thay c ̀ ng bao”
50
́ ́ ́ ̀ ́ ượ ơ ̣ Cho nên khi đai thăng quân xâm l ̀ c, đôi v i tu binh nha Minh, chung ta không
́ ̀ ̀ ̀ ́ ̃ ư ươ ự ươ ̣ ̉ ̣ Thâǹ ̀ nh ng không giêt hai ma con câp cho thuyên be, l ̀ ng th c đê ho vê n ́ c. “
́ ́ ̀ ́ ̀ ở ơ ươ ươ ̉ ̣ ̣ ̀ vũ chăng giêt hai. Thuân long tr i ta m đât hiêu sinh ”. Tinh thân th ng ng ̀ i nh ư
́ ̀ ̃ ́ ̀ ́ ̉ ươ ̃ ư ̣ ̉ thê th ̣ ng thân nay đa biên thanh ca dao tuc ng rât phô biên trong dân gian Viêt
̀ ́ ́ ̀ Nam nh ư “La lanh đum la rach ́ ”, hay
́ ̀ ̃ ươ ̉ ng ́ “Nhiêu điêu phu lây gia g
̀ ươ ̣ ươ ươ ̉ Ng ̀ i trong môt n ́ c phai th ng nhau cung”.
́ ̀ ́ ̀ ̀ ̃ ̃ ư ̃ ư ́ ư ươ ̣ ̣ Đo la nh ng câu ca dao tuc ng ma bât c ng ́ ̀ ̀ i Viêt Nam nao cung đêu thâm
́ ̀ ̀ ̀ ̀ ̀ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ́ ́ nhuân va thuôc long, noi lên long nhân ai vi tha cua dân tôc Viêt Nam. Ngoai đao ly
̀ ̀ ́ ́ ́ ưở ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ “t ̀ ư bi”, ng ̀ ươ i Viêt con chiu anh h ng sâu săc môt đao ly khac cua đao Phât la đao
̀ ́ ̀ ́ ̀ ượ ự ự ơ ươ ̣ ̣ ̉ ́ ly “t ́ ư ân”. Đao ly nay đ c xây d ng theo môt trinh t ợ phu h p v i b ́ ́ c phat triên
̀ ̀ ́ ̀ ̀ ươ ươ ̉ ̉ ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ cua tâm ly vê tinh cam cua dân tôc Viêt. Tinh th ng cua moi ng ́ ̀ i băt đâu t ̀ ̀ ư gân
́ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ư ươ ươ ̣ ̣ đên xa, t ̀ ̀ tinh th ng cha me ho hang lan dân đên tinh th ́ ng trong cac môi quan
̀ ̃ ́ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ̣ ơ ươ ươ ở ̣ ̣ ̣ ̣ hê xa hôi v i thây ban, đông bao, quê h ng đât n ́ ́ ̉ c va m rông đên cuôc sông cua
̀ ̀ ́ ư ưở ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ ́ nhân loai. Đăc biêt trong đao ly t ́ ân, ta thây ân cha me la nôi bât va anh h ́ ng rât
̀ ̀ ́ ́ ́ ́ ́ ươ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ sâu đâm trong tinh cam va đao ly ng ̀ i Viêt. Đao Phât rât chu trong đên hiêu hanh,
̀ ̀ ̀ ́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ư ư ̣ ̉ va đ c Phât thuyêt giang đê tai nay trong nhiêu kinh khac nhau nh kinh Bao Phu ̣
́ ̃ ̃ ́ ử ̣ ̣ ̣ Mâu Ân, kinh Thai Côt, kinh Hiêu T , kinh Đai Tâp, kinh Nhân Nhuc, kinh Vu
́ ́ ươ ̣ ở ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ Lan… nhăc đên công lao d ̃ ng duc cua cha me, Phât day: “Muôn viêc ́ thê gian,
̀ ́ ́ ơ ơ ươ ơ ̉ ̣ không gi h n công n nuôi d ̃ ng l n lao cua cha me” (Kinh Thai Côt), hay kinh
̀ ̃ ̀ ́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ơ ̣ ̣ ̣ ̀ Nhân nhuc day: “cung tôt điêu thiên không gi h n hiêu, cung tôt điêu ac không gi
́ ́ ́ ́ ́ ́ ̃ ư ư ợ ̣ ̣ ̣ ̣ ́ ́ ơ ơ h n bât hiêu”. Do Phât giao đăc biêt chu trong ch hiêu nh thê nên thich h p v i
̀ ́ ́ ́ ̀ ươ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̉ ́ nêp sông đao ly truyên thông cua dân tôc Viêt. La ng ̀ i Viêt Nam không thê không
̃ ́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ́ ở ơ ự ̣ ̉ kinh hiêu cha me, niêm tri ân hay bao n ây đa tr thanh ban tinh t nhiên, ăn sâu
̀ ̀ ̀ ̀ ươ ̉ ̉ ̣ ̣ ̀ vao t ư ưở t ng tinh cam cua ng ̀ i dân Viêt. Tinh hoa va tinh thân cao đep nay không
́ ̀ ́ ̀ ́ ̉ ự ̀ ơ ̉ ưở ̉ ̉ ̣ ̣ ̣ phai t ̀ nhiên ma co, ma chinh la nh anh h ̀ ̉ ng cua ca môt nên giao duc, môt tô
́ ̀ ̀ ́ ư ̣ ươ ̉ ̣ ̉ ch c văn hoa t ̀ ư ư ngan x a đê lai, t ́ ́ ư ng x ng v i t ơ ư ưở t ̣ ng va phong tuc cua dân tôc
́ ́ ̀ ̀ ́ ̃ ̃ ̃ ư ưở ự ơ ̣ ̉ ̉ ̣ ̉ ́ Viêt. Trong tât ca nh ng anh h ng, l n nhât va sâu rông nhât cung vân la s anh
́ ̀ ́ ̃ ́ ́ ưở ̣ ơ ̣ ư ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ h ng cua đao Phât, môt tôn giao, môt nên giao duc đa co măt v i dân tôc t ̀ ̉ buôi
́ ́ ̀ ̀ ̀ ̀ ̀ ơ ́ ơ ơ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ đâu cua công nguyên, ma đao Phât la đao hiêu, l ̀ ơ i day Phât vê viêc nh n va bao n
51
́ ̀ ̀ ̀ ư ươ ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̃ ư cha me la nh ng cam giac suy t in đâm trong long ng ̀ i Viêt, va thê hiên linh đông
́ ̀ ̀ ́ ̣ ̣ ́ qua dân ca, ca dao, ma chung ta thây tran ngâp khăp dân gian Viêt Nam:
́ ́ ơ ư Công cha nh nui thai s n
̃ ̀ ̣ ư ươ ̉ Nghia me nh n ́ c trong nguôn chay ra
́ ̀ ̣ ̣ ̀ ơ Môt long th me kinh cha
̀ ́ ̀ ̃ ư ơ ̣ ́ Cho tron ch hiêu m i la đao con
Hay:
́ ̉ ̣ Nui cao biên rông mênh mông
̀ ̀ ́ ̃ ư Cu lao chin gi a ghi long con ơ i
̃ ̀ ́ ̀ ̀ ươ ươ ̣ ơ ̣ ̣ Cung vi th ng kinh cha me, nên ng ̀ i con luôn luôn câu nguyên Phât tr i gia
́ ̣ hô cho hai đâng t ̀ ư thân:
́ ̣ ̀ ̣ ơ Đêm đêm khân nguyên phât tr i
̀ ́ ́ ̀ ơ ơ ̣ Câu cho cha me sông đ i v i con
̀ ̀ ̀ ́ ́ ́ ươ ơ ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ Lam tron bôn phân cua ng ̃ ̀ ư i con đôi v i cha me chinh la môt trong nh ng
̀ ́ ̉ ̣ phap tu cua nha Phât:
̀ ̀ ̀ Tu đâu ma tu băng nha
̀ ́ ́ ̀ ̣ ơ ơ Th cha kinh me m i la chân tu
́ ́ ̀ ́ ́ ̃ ư ̣ ̉ ̣ Qua cac câu ca dao, tuc ng , cac mâu chuyên chung ta thây long ng ̀ ̣ ươ i Viêt
́ ́ ́ ̀ ̀ ư ơ ươ ươ ̣ ̣ ̉ ̣ Nam đôi v i cha me nh thê nao, long th ́ ng cha đên me cua ng ̃ ̀ i Viêt Nam đa
́ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ượ ́ ư ̣ ̣ đ ̉ c truyên thông dân tôc Viêt Nam hun đuc, tac thanh ăn sâu vao tâm th c cua
̀ ̃ ̀ ̀ ươ ̣ ử ̣ ượ ư ̣ ̣ ̣ ̣ ng ̀ i Viêt. Ngoai ra, ng ̀ ươ i Phât t lai đ ́ c đao Phât day thêm nhiêu vê ch hiêu
̃ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ̃ ̀ ơ ̣ ̃ ư ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ soi sang thêm nghia vu lam cha me, nghia vu lam con, nh vây ch hiêu lai cang anh
̀ ̀ ̀ ưở ươ ̣ ử ư ươ ̣ ̣ ̣ ̉ h ng sâu đâm vao ng ̀ i Phât t Viêt Nam, vao tâm t hanh đông cua ng ̀ ̣ i Viêt
́ ̀ ́ ̀ ̣ ̣ ̣ ̣ Nam “tâm hiêu la tâm Phât, hanh hiêu la hanh Phât”.
̀ ́ ưở ươ ươ ̉ ̣ ̉ ̣ ̉ ự Vê s anh h ng quan niêm nhân qua, ng ̀ i Viêt Nam th ̀ ng nhăn nhu nhau
́ ̀ ́ ̃ ́ ̀ ơ ợ ươ ở ̣ ̉ ̉ ́ ch co danh l ̀ i phu hoa, lam ac hai ng ́ ̀ i đê rôi chuôc lây đau khô. Hay ăn cho
́ ̀ ̀ ̃ ́ ́ ̀ ̀ ̣ ̣ ̣ ươ l ́ ̀ ng thiên rôi thê nao cung găp điêu tôt lanh, may măn va hanh phuc:
ơ ở “Ai i ăn cho lanh̀
́ ́ ̀ ̀ ̉ ̣ ̉ Kiêp nay chăng găp đê danh kiêp sau”
52
́ ́ ́ ̀ ươ ở ư ươ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ Moi ng ̀ i phai ăn co đ c co nhân, khi găp ng ́ ̀ ̉ i hoan nan kho khăn thi phai
́ ư ́ dang tay c u giup:
̀ ̀ ̣ ̀ ́ “Du xây chi bâc toa đô.
̀ ̀ ́ ́ ư ươ ̣ Không băng lam phuc c u cho môt ng ̀ i”
̃ (Nguyên Du)
́ ̀ ̀ ́ ́ ượ ̣ ̣ ̣ Cac bâc cha me lai cang tu thân tich thân cho con chau vê sau đ ̀ ơ c nh :
́ ̃ ̀ “Cây xanh thi la cung xanh
̀ ̣ ở ̉ Cha me ́ ư đê hiên đ c cho con”
̀ ́ ́ ự ̣ ̣ ̣ ̉ ̉ Ngoai ra, thông qua quan niêm hiêu hanh, quan niêm nhân qua, ta thây s anh
̀ ́ ̃ ̀ ́ ̀ ưở ơ ươ ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ h ng cua Phât giao đa ăn sâu vao đ i sông cua ng ̀ ̀ i dân Viêt. Ngoai viêc đi chua
́ ́ ̀ ̀ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ở ươ ̣ ̣ ̉ sam hôi, nha vao ngay răm, mung môt, ho săm đen, nhang, h ng hoa đê dâng
́ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ươ ̃ ư ơ ̉ ̉ ̉ ̣ cung tam bao va tô tiên, ông ba thê hiên long tôn kinh, th ́ ng nh đên nh ng ng ̀ ươ i
̀ ̀ ́ ́ ́ ươ ̣ ̉ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ́ qua cô va cu thê hoa hanh vi tu tâm d ̀ ̀ ̃ ng tinh cua ho. Đây la môt tâp tuc, nhu câu
́ ̀ ́ ̀ ượ ́ ư ơ ươ ̉ ̣ ̉ ̣ không thê thiêu đ c trong đ i sông tinh thân, đao đ c cua ng ̀ i dân Viêt. Bên
̀ ̀ ́ ́ ơ ơ ươ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̀ canh đo, ăn chay va th Phât la hai viêc đi đôi v i nhau cua ng ̀ i Viêt, nên ng ̀ ươ i
̀ ̀ ̃ ́ ̃ ̀ ̣ ử ưở ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ Viêt du không phai la Phât t ̀ cung thich ăn chay va tâp tuc nay đa anh h ng sâu
̃ ̀ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ̣ ̣ ̣ ̣ ̀ rông trong moi giai tâng xa hôi Viêt Nam t ̀ ư ư x a đên nay. Đên ngay răm va mung
̀ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ươ ươ ̣ ̣ ̉ ̣ môt, ng ̀ i Viêt th ̀ ng hay mua chim, ca, rua… đê đem vê chua chu nguyên rôi đi
́ ̃ ̀ ̃ ̀ ̀ ́ ́ ́ ̀ ́ ươ ̃ ơ ̉ ̣ phong sinh. Ng ́ ́ ̀ i Viêt cung thich lam phuc bô thi va săn sang giup đ ke ngheo kho
́ ̃ ̀ ̀ ̀ ̀ ̣ ươ ơ ̣ ̣ ̣ ̉ ́ hoan nan, vao cac ngay lê l n ho th ́ ̀ ̀ ư ng tâp trung vê chua đê lam công đ c.
̀ ́ ̃ ́ ̀ ̀ ư ̣ ơ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ Nh vây, ngay t ̀ ư buôi đâu m i du nhâp vao Viêt Nam, Phât giao đa hoa quyên,
́ ̀ ́ ̀ ̀ ươ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ hôi nhâp trong long dân tôc. Khi đât n ́ ̣ c trai qua hang ngan năm Băc thuôc, Phât
́ ́ ̃ ́ ́ ̃ ươ ́ ̉ ư ự ử ̣ ̉ ̣ giao cung chung sô phân đau th ng, ân nhân, chiu đ ng. Đên n a thê ky th X, khi
̀ ̀ ̀ ́ ̃ ̀ ̀ ̀ ́ ư ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ́ dân tôc vung lên gianh đôc lâp thi t c khăc Phât giao đa cung dân tôc đông hanh xây
̀ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ươ ử ̉ ̣ ́ ự d ng, phat triên quê h ng. Rôi cac triêu đai Đinh, Lê, Ly, Trân la thiên s anh hung
́ ̀ ̀ ươ ̃ ư ́ ư ̉ ̣ ̣ ca dai bôn trăm năm n ̀ i năm, chăng nh ng ch ng minh tinh thân đôc lâp, hao
́ ̀ ̀ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ơ ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ ́ ơ hung, bât khuât cua dân tôc ma đông th i khăng đinh tinh thân găn liên đao phap v i
́ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ dân tôc cua Phât giao Viêt Nam, la điêm son, la dâu ân truyên thông đăc thu cua Phât
́ ́ ́ ̀ ượ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ giao Viêt Nam trong long dân tôc. Văn hoa Phât giao Viêt Nam đ ́ c thê hiên trên rât
́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ươ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̀ nhiêu ph ng diên ma trong tâm cua văn hoa Phât giao Viêt Nam đo chinh la đao
53
́ ́ ́ ́ ́ ́ ư ươ ̣ ̣ ̣ ̉ ́ ư đ c. Đao đ c Phât giao nhân manh đên cach sông cua con ng ̀ i trong môi tr ̀ ươ ng
̃ ́ ̀ ̀ ́ ươ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ xa hôi Viêt Nam. No đinh h ́ ng cho con ng ̀ ươ ư i t ̣ duy va hanh đông đê đat đên muc
́ ́ ́ ̀ ̃ ́ ̀ ươ ̉ ̣ ̣ ̣ ̀ đich sông cao nhât cho ban thân va công đông xa hôi, thâm chi la môi tr ̀ ng thiên
́ ́ ̀ ̀ ̃ ́ ́ ươ ̣ ̣ ̣ ̀ ́ nhiên. Đo la tinh thiên, tinh h ̀ ́ ng thiên. Điêu nay ta dê dang băt găp qua cac câu ca
̀ ̀ ́ ́ ́ ̀ ́ ̀ ́ ư ở ̣ ̣ ̉ ̉ hiên găp lanh” dao tuc ng : “̃ , “ac gia ac bao”, “nhân nao qua ây”… đo đêu la ̀
̀ ́ ́ ́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ́ ́ ư ̃ ư ư ơ ̣ ̣ ̣ ̣ ̀ nh ng pham tru đao đ c. Cac giao ly Phât giao cung v i viêc cac nha s sông hoa
̀ ́ ̃ ̀ ̃ ́ ̀ ơ ươ ̃ ư ự ươ ở ̣ ̣ đông v i ng ̀ i dân đa tao nên s gân gui gi a Phât giao va ng ̃ ̀ i dân. B i le,
̀ ́ ́ ́ ́ ́ ươ ̀ ư ươ ̣ ̣ ̣ ng ̀ i Viêt Nam t ng chiu nhiêu đau th ng, mât mat qua cac cuôc chiên tranh, sông
̃ ̀ ́ ́ ́ ̉ ở ươ ̣ ơ ̉ ̣ lam lu khô s va th ̀ ng xuyên phai chông choi v i thiên nhiên khăc nghiêt, nên luôn
́ ́ ́ ́ ̀ ́ ơ ở ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̀ mong muôn co môt cuôc sông tôt đep h n. Băng thuyêt nhân qua luân hôi, ̀ hiên găp
̀ ́ ́ ́ ́ ươ ở ượ ̣ ̉ ̣ ̣ lanh, Phât giao khuyên khich con ng ̀ i ăn ́ ́ ư nhân đ c đê co đ ́ c cuôc sông tôt đep
̃ ́ ̀ ́ ̀ ́ ươ ́ ư ơ ̣ ̣ ̉ ơ h n trong t ng lai. Phât giao đa gop phân nâng cao đ i sông đao đ c cua ng ̀ ươ i
̀ ̀ ̃ ́ ́ ́ ̀ ươ ư ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̀ dân, dâu chi la vê măt tinh thân. Ng ́ ̀ i Viêt tiêp nhân Phât giao nh la môt yêu tô
́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ́ ́ ́ ̀ ́ ̃ ̣ ̉ ̣ ̉ tâm ly lam cân băng cuôc sông vôn khôn kho cua minh. Phât giao cung cung cô cach
́ ̃ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ơ ươ ́ ư ̣ ̉ ợ sông nhân nghia, chân tinh va phu h p v i đao đ c truyên thông cua ng ̀ ̣ i Viêt
Nam.
́ ́ ́ ́ ưở ̣ ư ̣ ư ươ ̉ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ 2.2.2. Anh h ng cua đao đ c Phât giao đên đao đ c ng ̀ i Viêt Nam hiên đai
́ ̀ ́ ̃ ̀ ư ́ ư ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ ̉ ̉ ̣ ̣ ̀ Nghi quyêt Đai hôi đai biêu toan quôc lân th VII cua Đang đa th a nhân: “Đao
́ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ̃ ́ ự ợ ơ ơ ̣ ̣ ́ ư đ c tôn giao co nhiêu điêu phu h p v i công cuôc xây d ng xa hôi m i” [8, tr.135].
́ ̀ ́ ́ ươ ̉ ươ ư ̣ ̣ ̣ ̉ ̉ Nghi quyêt hôi nghi Trung ng lân th 5 cua Đang (khoa VIII) chu tr ng:
́ ́ ́ ́ ́ ̃ ư ưở ươ ̣ ́ ́ “Khuyên khich nh ng y t ̀ ng công băng, bac ai, h ́ ng thiên trong cac tôn giao” [8,
́ ́ ́ ̃ ư ượ ̉ ̉ ̣ ̣ ̉ ̉ tr.135]. Nh ng quan điêm ây đ ̀ ́ c tai khăng đinh trong cac Nghi quyêt cua Đang gân
́ ̀ ́ ̀ ́ ̃ ́ ư ́ ư ̣ ̉ ̉ ̣ đây, nhât la nghi quyêt lân th 7 (khoa IX) năm 2003. Đang ta đa khăng đao đ c tôn
́ ́ ́ ́ ́ ́ ̃ ́ ́ ư ̣ ̣ ̣ giao, trong đo co đao đ c Phât giao co y nghia giao duc con ng ̀ ươ ư i tr ̀ ́ ac, h ́ ươ ng
̣ ̣ thiên hiên nay.
́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ́ ̣ ư ự ̉ ̉ ̣ ̉ ̀ Thê ki XX, ca dân tôc đ ng lên chông th c dân va đê quôc gianh lai chu quyên
̀ ́ ̀ ̃ ̀ ̀ ư ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ ̀ cho dân tôc thi Phât giao Viêt Nam lai môt lân n a khăng đinh vai tro cua minh, kê
́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ự ̉ ̣ ̣ ́ vai sat canh cung nhân dân đê đâu tranh th c thi khat vong hoa binh, hanh phuc.
́ ̀ ́ ̀ ́ ́ ́ ̣ ự ́ ̉ ư ̣ ̣ ̣ ̣ Khăp ba miên Băc, Trung, Nam đêu xuât hiên cac tô ch c Phât s , cac hôi Phât hoc,
̀ ̀ ̀ ́ ̃ ươ ́ ư ̀ ư ̣ ̣ ́ cac ch ̀ ̀ ng trinh nghiên c u, đao tao va truyên th a môn phai đa tao nên phong trao
54
́ ́ ́ ̀ ́ ̃ ́ ́ ơ ở ư ̣ ̉ ̉ ̣ ́ ̣ chân h ng Phât giao sôi nôi. Qua suôt thê ky, cac c s hanh đao đa thông nhât Phât
́ ́ ́ ́ ̀ ̃ ́ ơ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̀ giao (thang 11 – 1981) v i viêc thanh lâp “Giao hôi Phât giao Viêt Nam” đa tao điêu
́ ̀ ̀ ̀ ́ ̣ ợ ươ ̣ ̣ ̣ ̣ kiên thuân l ̀ i cho Phât giao đông hanh cung dân tôc hoăng d ́ ng Phât phap, đap
̀ ́ ́ ́ ́ ̣ ử ơ ̉ ư ̣ ̣ ̉ ̣ ́ ́ ư ng nguyên vong cua cac tâng l p tăng ni, Phât t . Kê t ̀ ̀ đo đên nay, hê thông chua
̀ ́ ́ ̀ ́ ̉ ươ ượ ở ử ư ̣ ̣ chiên trong ca n ́ c đ c coi trong tâm m c di tich lich s , văn hoa, danh lam
̃ ́ ́ ̀ ̀ ́ ́ ượ ự ̉ ̣ ̣ ̉ thăng canh đa đ ́ c qui hoach, tôn tao, xây d ng va phat triên. Điêu đo cho thây y
̀ ̀ ̃ ́ ́ ̃ ̀ ̃ ượ ư ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ nghia văn hoa cua hoat đông Phât giao đa ngay cang đ ́ ̀ c xa hôi th a nhân va tac
́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ́ ́ ̃ ̣ ự ̣ ơ ự ở ̣ ̉ ̣ ̣ đông tich c c tr lai đ i sông xa hôi, s quan ly hanh chinh, phap luât, giao duc…
̀ ̀ ́ ́ ̀ ́ ́ ư ư ̉ ̉ ̉ ̣ ̀ nh ng hoan toan co thê tham gia điêu chinh kha năng nhân th c, khuyên khich điêu
́ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ư ̣ ̣ ̣ ́ thiên va ngăn chăn cai ac, long tham. V i t ơ ư ưở t ng t ̀ ̀ ́ ̉ ư ư bi, c u khô c u nan, nha chua
̃ ̀ ́ ́ ́ ́ ́ ́ ́ ̀ ̀ ̣ ́ ̉ ư đa dang rông vong tay đon cac chau ban bao, ve sô, đanh giay, ăn xin… vao nghi tr a
́ ́ ́ ́ ̀ ̀ ở ươ ̣ ươ ượ ơ ̉ ́ ghê đa, d ́ ́ i bong mat cua cac tan cây va ho th ̀ ng đ ̃ ư ơ c m i ăn b a c m chay
́ ̀ ́ ̀ ́ ̃ ̀ ở ơ ơ ̣ ̣ ̉ ̣ ́ ̀ đam bac cung v i tăng ni trong chua. Hinh anh đo đa tr thanh quen thuôc v i nêp
̀ ̀ ̀ ́ ươ ̃ ở ư ̉ ̣ ̣ ́ sông th ̀ ̀ ng ngay cua nhiêu ngôi chua, đăc biêt cac ngôi chua ơ nh ng n i đông dân
̀ ̀ ̀ ̀ ̀ ̀ ́ ươ ́ ư ̃ ư ̉ ư c . Nhiêu ng ̀ i coi chua la ngôi nha th hai cua minh, nh ng ngôi chua ây tr ở
̀ ́ ́ ́ ́ ́ ́ ̉ ơ ư ơ ơ ơ ̉ ̉ ̣ ̃ thanh n i nghi ng i, n i chia se b t nh ng kho khăn cua ho luc thiêu thôn, ôm đau,
́ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ơ ươ ̃ ư ơ ̉ ̉ ̣ căng thăng cua cuôc sông đ i th ̀ ̉ ng. Nh ng năm gân đây, đ i sông kinh tê cua
̀ ̀ ̃ ươ ươ ươ ̣ ̣ ̣ ng ̀ i dân nâng cao, tao điêu kiên cho nhiêu ng ̀ ̀ i đi lê chua Phât th ̀ ng xuyên
̀ ̀ ́ ̀ ̀ ươ ơ ơ ̣ ̣ ̣ ơ h n. Ngoai câu nguyên Phât ban phuc, phu hô, ng ̀ i dân con quan tâm h n t ́ ̣ i viêc
́ ̃ ̀ ́ ́ ́ ́ ̀ ́ ư ̉ ̣ ̣ ̉ ̉ nghe giang giao ly, lê nghi, tu tâp đ c hanh. Cac buôi nghe giang giao ly ngay cang
́ ̀ ́ ̀ ̃ ư ươ ̣ ử ̉ ̉ ̉ ̉ ̣ thu hut nhiêu ng ̀ ươ i, kê ca nh ng ng ̀ i không phai Phât t . Đê thâm nhuân đao
́ ̀ ́ ́ ́ ̀ ́ ̀ ́ ự ́ ư ̣ ̉ ở phap, ngoai nghiên c u giao ly qua sach v thi viêc nghe giang tr c tiêp la rât quan
́ ́ ́ ́ ̃ ́ ở ở ư ượ ̣ ̉ ̉ ̉ trong, b i không phai ai nghiên c u giao ly qua sach v cung co thê hiêu đ ̀ c, vi
̀ ́ ́ ́ ́ ́ ươ ̣ ̉ ̉ ̣ ̉ giao ly Phât giao la rât uyên thâm. Thông qua buôi nghe giang, moi ng ̀ ̉ i co thê hoi
̀ ̀ ́ ̃ ́ ̃ ư ư ư ̉ ̉ ̉ ̣ ̣ ̉ ́ tăng ni nh ng điêu ch a hiêu. Cac buôi giang trang bi cho ho nh ng hiêu biêt vê gia
̃ ́ ́ ̀ ́ ư ơ ư ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ tri đao đ c thê hiên trong ngu gi ́ i, thâp thiên, luc đô… lây đ c Phât lam g ươ ng
́ ́ ̀ ́ ́ ́ ́ ̀ ̀ ̃ ư ơ ở ự ơ ̣ sang, ghi khăc nh ng gi ́ i răn trong long va th c hiên no trong đ i sông, giup ich
̀ ̀ ̃ ̉ ̣ cho ban thân, gia đinh va xa hôi.
́ ́ ́ ̀ ̉ ươ ươ ̣ ̣ ̣ ̉ ́ Phât giao chu tr ng h ́ ng thiên, tranh ac, gi ̃ ư tâm trong sach, cô suy hanh vi
́ ́ ́ ̃ ̀ ̀ ́ ươ ơ ơ ơ ̣ ̉ ́ ư công ich c u tê, giup ng ̃ ̀ ư i neo đ n, c nh , tan tât, tre mô côi, cho thuôc ch a
55
̃ ̀ ̀ ̀ ̀ ̣ ượ ươ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ bênh… đao Phât đa tao đ ự c cam tinh, niêm tin va s tôn trong cua nhiêu ng ̀ i dân.
́ ̀ ̀ ̀ ̃ ́ ươ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ Co nhiêu chua lam t ̀ ́ ư thiên, cac tuê tinh đ ̀ ng, trung tâm nuôi day tre khuyêt tât, cô
̀ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ́ ượ ợ ́ ư ơ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ nhi viên lân l t ra đ i. Cac hoat đông c u tr đông bao bi thiên tai, xoa đoi giam
̀ ̀ ̀ ̃ ́ ̃ ươ ươ ̣ ̣ ngheo, xây nha tinh nghia, tr ̀ ng hoc, tram y tê diên ra th ̃ ̀ ư ng xuyên trong nh ng
́ ́ ̃ ́ ́ ́ ̣ ự năm qua thât s co y nghia sâu săc, xuât phat t ư ư ưở t ̀ t ng đai t ̀ ̣ ư , đai đ c t ́ ̀ ́ ư ̣ ư ư bi, c u
́ ́ ́ ̃ ́ ́ ̉ ư ư ưở ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ ́ khô c u nan cua đao Phât. Cac gia tri đao đ c cua Phât giao đa co anh h ng không
̀ ́ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ơ ươ ̉ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ nho đên đ i sông tinh thân cua con ng ̀ ở i Viêt Nam hiên nay, b i vi đao Phât la tiêng
́ ́ ́ ̃ ư ươ ượ ̉ ̣ ̉ noi cua môt con ng ̀ ươ ử ơ i g i t ́ i nh ng con ng ̀ ̀ i khac, đê cung giup nhau v t qua
́ ́ ̀ ́ ̃ ̀ ̃ ư ́ ư ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ́ ́ nh ng kho khăn trong cuôc sông. Vi thê, đao Phât mang tinh xa hôi va đao đ c rât
́ ̃ ́ ̃ ̀ ̉ ư ̣ ở ̉ ư ̣ ̣ ̉ ̣ cao. Phât giao không chi d ng lai công viêc chia se nh ng kho khăn cua xa hôi nh ư
̀ ̀ ̀ ̀ ́ ượ ươ ươ ̣ ̣ ̣ hoa binh, thinh v ̀ ng, công băng, ma con h ́ ng moi ng ̀ ̀ ̀ i lây điêu thiên lam
́ ̀ ̀ ́ ự ươ ̣ ơ ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ chuân m c sông, lam ph ng tiên va muc đich đê đat t ́ ́ i hanh phuc cho con ng ̀ ươ i.
́ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ươ ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ ́ ơ v i quan niêm nhân qua va nghiêp bao “gieo nhân nao thi găt qua ây”, kiêp tr ̀ ́ c lam
̀ ̀ ́ ̀ ́ ̃ ́ ́ ́ ́ ́ ̃ ̣ ử ̣ ̉ ́ ư nhiêu điêu ac thi kiêp sau se bi bao ng (ac gia ac bao), cac tăng ni, Phât t đa không
̀ ́ ̀ ́ ́ ̀ ̃ ư ̀ ư ̃ ư ̉ ̣ ̉ ̣ ̀ ̀ ng ng “gieo nhân lanh đê găp qua tôt” băng nh ng viêc lam h u ich, gop phân vao
̃ ̉ ̣ ̉ ̉ ̣ ́ ự s ôn đinh phat triên cua xa hôi.
̀ ́ ́ ́ ́ ơ ự ̣ ượ ự ̉ ̣ ̣ ̣ Cung v i s phat triên kinh tê, môt loat hiên t ng tiêu c c xuât hiên nh ư
́ ́ ̀ ̀ ươ ̀ ư ̣ ử ơ ̣ ̣ ̣ ̉ nghiên hut, c ́ p giât, trôm căp, l a đao. Nhiêu tăng ni, Phât t ́ cung v i nhân dân
́ ̃ ́ ̀ ̃ ́ ̀ ́ ợ ̉ ̣ ̉ ̉ không s kho khăn, nguy hiêm vân đên tân cung ngo hem cua cac gia đinh co con em
́ ̀ ̃ ̃ ơ ư ử ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̀ lâm l ̃ đê giao duc, thăm hoi, đông viên, tăng qua. Nh ng nghia c cao đep mang
́ ́ ́ ́ ̀ ươ ̉ ượ ̣ ̉ ̣ năng triêt ly nhân sinh ây giup nhiêu con ng ̀ ̀ i lâm l ̃ ơ , đau khô đ c an ui, đông
̀ ́ ́ ̀ ̀ ươ ươ ự ̣ ̣ ̉ viên, h ́ ng thiên. Trong lam ăn kinh tê, môt sô ng ̀ ́ ̀ i vi s lôi cuôn cua đông tiên
́ ̀ ́ ̃ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ́ ưở ̉ ̣ muôn lam it h ng nhiêu, muôn lam giau nhanh chong, đa bât châp thu đoan coi
́ ́ ́ ̀ ́ ́ ươ ơ ́ ̣ ư ơ ̣ ̣ th ̀ ̀ ng phap luât, cha đap nghiêm trong t ́ i đao đ c, lôi sông truyên thông. V i quan
̀ ́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ́ ở ợ ư ̣ ̉ ̉ ̣ ̣ ̉ niêm tiêu dung cua cai vât chât h p ly, không qua coi trong tai san đên m c tr thanh
́ ́ ́ ươ ̣ ượ ̣ ̉ ̉ ̣ ̉ ̉ nô lê cua no, không ăn cua ng ̀ i, cuôc sông an vui giai thoat chi đat đ c khi con
́ ̀ ươ ̣ ượ ươ ượ ̣ ̣ ̉ ̉ ng ̀ i đat đ ̃ c chân, thiên, my, hanh phuc cua ng ́ ̀ ̀ i nay co đ c không phai băng
́ ̃ ́ ́ ́ ươ ̣ ̣ ̉ ̉ ̣ cach giâm đap lên hanh phuc cua ng ̀ i khac, phai đem an vui đên cho moi ng ̀ ươ i.
́ ̃ ̀ ́ ́ ́ ́ ́ ̀ ̀ ̃ ư ̣ ̣ ́ ̀ Phât giao đa phân nao tac đông tôt t ́ ̀ ́ ơ i nhân cach lôi sông cac tin đô. Vao nh ng ngay
̃ ́ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ươ ̃ ư ̉ răm, lê têt cac tin đô th ̀ ươ ng đi dâng h ng đê câu chuc nh ng điêu may măn cho gia
56
̀ ̀ ́ ́ ̀ ́ ́ ́ ươ ̣ ử ơ ́ ơ ̉ ̉ đinh va ng ̀ i thân qua đo cac Phât t cam thây găn bo v i nhau h n, nay sinh long
́ ́ ́ ̃ ơ ươ ươ ươ ̣ ̣ vi tha bao dung đôi v i moi ng ́ ̀ i, biêt kinh trên nh ̀ ng d ́ ́ ́ i… mang y nghia giao
́ ́ ́ ̀ ́ ́ ́ ́ ́ ở ơ ơ ở ự ơ ư ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̃ duc rât l n. S di l p tre ngay nay môt sô n i đanh mât đao đ c, sông th c dung
̀ ̃ ́ ́ ́ ươ ́ ư ư ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ buông tha, cung vi ng ̀ ̣ i ta ch a nhân thây gia tri cua đao đ c tôn giao. Vây Phât
̀ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ̃ ươ ́ ư ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ giao phai lam gi tr ́ c tinh hinh suy thoai đao đ c cua môt bô phân xa hôi hiên nay?
́ ́ ́ ̀ ́ ư ơ ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ Phât giao không thê không co trach nhiêm khi đao đ c gi ̃ ́ ̣ i tre trong xa hôi ngay môt
́ ́ ́ ́ ́ ́ ̉ ự ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̀ sa sut. Môt thê hê tôt phai d a trên môt nên tang giao duc tôt. Đao Phât co bôn phân
́ ́ ̀ ́ ̀ ́ ̃ ư ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ chuyên mê khai ngô, hoa giai nh ng bât trăc con đong trong t ư ưở t ng thê hê tre, băng
́ ́ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ̉ ư ̃ ư ơ ̣ ̣ ̉ ̉ ̣ ̉ ̣ cach tô ch c nh ng l p hoc ma nôi dung chu yêu la giang day cho tre em vê gia tri
̀ ́ ̃ ́ ́ ư ̃ ư ơ ươ ̣ ̣ ̣ ̀ đao đ c, dung nh ng l ̀ i Phât day khuyên răn va h ̀ ́ ̣ ơ ng dân cac em đên môt đ i
́ ́ ́ ́ ́ ́ ̀ ̣ ươ ơ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ sông chân thiên. Bên canh đo, kinh tê thi tr ̀ ng đi cung v i cuôc sông hôi ha chay
̀ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ̀ ươ ̀ ̉ ư ư ư ơ ̉ ̣ đua, ng ̀ i giau mai miêt lam ăn, tiên bac co thê d th a nh ng th i gian danh cho
́ ́ ̀ ́ ́ ́ ̀ ́ ́ ự ̣ ̣ ̣ gia đinh con cai lai khan hiêm, s giao duc gia đinh bi suy thoai, con cai pho thac cho
̀ ̀ ̃ ́ ươ ươ ̉ ư ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̀ nha tr ̃ ̀ ng va xa hôi, ng ́ ̀ ơ i ngheo cung phai vât lôn v i cuôc sông đê m u sinh nên
̃ ́ ̀ ̀ ̀ ̀ ơ ́ cung it th i gian danh cho gia đinh va con cai.
̀ ́ ́ ́ ̀ ́ ́ ư ơ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ́ Trong điêu kiên m i, cac gia tri đao đ c truyên thông cua dân tôc đang co
́ ́ ́ ́ ̀ ́ ́ ̃ ư ́ ư ̃ ư ̃ ư ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ nh ng chuyên biên ph c tap, co đâu tranh gi a cai tiên bô va cai lac hâu, gi a thiên
̀ ́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ́ ̃ ư ́ ơ ự ự ̣ ̉ ̣ ́ va ac, gi a lôi sông lanh manh, trung th c va thuy chung v i lôi sông th c dung, dôi
́ ́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ́ ́ ̀ ơ ư ́ ư ơ ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ tra, ich ky, ăn bam, chay theo đông tiên. Đao đ c m i v a phai đâu tranh v i cac hê
́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ư ̉ ự ̣ ̉ ̉ ̣ ̣ ̀ ư thông đao đ c khac, v a phai đâu tranh đê t ́ ơ khăng đinh minh trong điêu kiên m i,
́ ̀ ́ ́ ́ ́ ̀ ơ ở ư ư ơ ơ ơ ̉ ̣ ́ trên c s kê th a đôi m i cho thich ng v i điêu kiên m i.
́ ́ ́ ̀ ́ ̀ ở ử ươ ư ơ ơ ợ N c ta đang m c a giao l u v i thê gi ́ ́ i, tham gia vao qua trinh h p tac
́ ̀ ́ ́ ̀ ̃ ́ ́ ươ ́ ư ̣ ̣ phân công lao đông quôc tê va trong n ̀ ́ c co nhiêu diên biên ph c tap, tuy co nhiêu
̃ ́ ̀ ́ ́ ́ ́ ̀ ̀ ơ ơ ̣ ợ ư ử ̣ ̉ th i c thuân l i, nh ng cung rât nhiêu kho khăn th thach tac đông đên nên tang
̃ ̃ ̃ ư ́ ư ư ̉ ư ự ự ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ đao đ c dân tôc. Nh ng t ư ưở t ng t san nh chu nghia th c dung, chu nghia t do
̀ ́ ́ ̃ ́ ́ ̀ ̃ ́ ư ơ ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ m i, chu nghia đa nguyên chinh tri va cac th văn hoa phâm đôi truy cung xâm nhâp
́ ̀ ́ ́ ợ ở ử ự ̣ ̣ ̉ ̣ ̀ vao n ́ ươ c ta. Măt khac, l ́ ́ i dung ta m c a nên kinh tê, cac thê l c phan đông quôc
́ ́ ̃ ́ ̀ ̀ ̀ ̃ ự ượ ự ư ưở ̣ ̣ tê đang th c hiên chiên l c “diên biên hoa binh”, tâp trung vao linh v c t t ng
́ ̀ ́ ̃ ̃ ́ ̣ ư ̣ ở ̉ ̉ ̣ văn hoa, đao đ c, nhăm xoa bo chu nghia xa hôi Viêt Nam.
57
́ ̀ ̀ ̣ ươ ượ ươ ̣ ̣ ơ Trong c chê thi tr ̀ ̀ ng, tiên bac đ c dung lam th ́ ́ c đo gia tri, ng ̀ ̀ ươ i nao
̀ ̀ ̀ ̀ ̀ ́ ượ ượ ̣ ̣ ̣ ́ kiêm đ ̀ c nhiêu tiên thi cang thi cang đ c coi trong, do vây, nêu cha me không
́ ̀ ̀ ́ ̀ ̃ ́ ́ ̀ ̀ ượ ở ̣ ̉ ̣ kiêm tiên đ ̣ c băng con cai thi cung rât kho day bao con. Khi tiên bac tr thanh muc
̀ ̃ ươ ưở ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ́ tiêu cua cuôc sông thi viêc đinh h ́ ́ ng muc tiêu, ly t ̣ ng cua thanh niên cung bi phu
̀ ̀ ̀ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ượ ̣ ̉ ̣ thuôc vao đông tiên, sinh viên chi mong kiêm đ ̃ ̀ c viêc lam va nganh nghê hâp dân,
́ ́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ̣ ượ ̃ ư ở ̉ ̣ ̀ co thê giup ho mau chong tr nên giau co, nh ng nganh nghê cao quy hoăc đ ̃ c xa
̃ ́ ̀ ư ư ơ ư ượ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ hôi trong vong nh ng không đ a lai nh ng c hôi kiêm đ ̀ ̀ c nhiêu tiên không con
́ ̃ ́ ̀ ́ ̀ ́ ́ ̣ ươ ơ ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ hâp dân thê hê tre… Trong điêu kiên kinh tê thi tr ̀ ng, đ i sông vât chât cua con
̀ ̀ ́ ́ ̀ ươ ̃ ư ̣ ợ ̣ ̣ ̣ ng ̃ ̀ i ngay môt nâng cao, va theo đo cung xuât hiên nh ng điêu kiên “thuân l i” cho
́ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ươ ươ ̣ ̉ ́ ư ự s “thăng tiên” vê đao đ c va tinh thân cua con ng ̀ i theo h ̃ ́ ng “phu quy sinh lê
̃ ̀ ́ ́ ́ ́ ̣ ư ự ơ ̉ ̉ ̣ ̣ ̃ ư nghia” cung v i kha năng nay sinh nh ng gia tri đao đ c tiêu c c. Khi vât chât đ ượ c
́ ́ ́ ở ươ ươ ưở ̉ ̣ nâng cao, con ng ̀ i th ̀ ng nay sinh tâm ly muôn h ̉ ng thu, tham lam, ich ky,
̀ ̀ ̀ ̣ ̉ ̣ lam giau băng moi thu đoan…
́ ́ ̀ ́ ư ươ ự ̣ ̉ ̉ ̣ ́ Do vây, kha năng phat triên đao đ c theo xu h ́ ́ ng tich c c ma chung ta noi
́ ́ ̀ ̉ ự ượ ự ự ̣ ̣ ̣ trên không phai t ̀ nhiên ma co hay đ c th c hiên môt cach t ̀ ̉ đông, ma cân phai
́ ́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ́ ́ ư ̣ ̃ ư ́ ư ơ ̣ ̣ ̀ đâu tranh v i nh ng thoi h tât xâu băng hinh th c phap luât, băt moi ca nhân đêu
̀ ́ ̀ ̀ ̀ ươ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ ́ phai chiu trach nhiêm tr ́ ́ ư c phap luât vê hanh vi đao đ c cua minh. Trong nên kinh
́ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ̣ ươ ̃ ư ơ ơ ́ ư ̣ ̣ ̣ ̣ tê thi tr ̀ ng, moi mênh lênh hanh chinh cung v i nh ng l ̀ i hô hao đao đ c chung
̀ ́ ̀ ́ ̃ ̃ ́ ̀ ự ư ở ̣ ̣ chung đêu tr nên vô tac dung. Th c tiên đa cho thây, ngay nay toa an d luân không
̀ ́ ̃ ́ ̀ ́ ̀ ̣ ở ơ ̃ ư ơ ̣ con uy thê trong xa hôi, ự đâu co s buông l ́ i vê luât phap v i nh ng hanh vi vi
̀ ̃ ́ ́ ư ̣ ượ ̣ ̣ ̣ ̣ ̀ ở pham đao đ c, vi pham thuân phong mi tuc, thi ́ đo, cac hiên t ̀ ự ng tiêu c c ngay
̀ ́ ́ ̀ ́ ̃ ̣ ươ ơ ̃ ư ̣ ̣ ̣ cang tăng lên. C chê thi tr ̀ ̣ ư ng tuy co nhiêu măt tôt nh ng cung bôc lô nh ng măt
́ ́ ́ ́ ́ ̣ ượ ươ ̉ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ́ ơ trai cua no. Đôi v i Phât giao, hiên t ng lam dung dân chu, lam dung tin ng ̃ ̃ ng đa
̀ ̀ ́ ́ ̀ ượ ở ư ơ ươ ̉ ̣ ̣ xay ra. Chua chiên đ c m rông v i quy mô trên m c binh th ̀ ng. Bên canh
̀ ̀ ́ ́ ̣ ượ ̃ ư ̉ ợ ̉ ̣ ̣ ̣ nh ng nha tu hanh chân chinh, nay sinh hiên t ng môt sô ke l ̀ ̉ i dung thân Phât đê
̀ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ư ở ̣ ̣ ̣ ́ m u câu hanh phuc ca nhân “trôn viêc quan đi ́ ̀ chua”, coi tu hanh la môt nghê bât
̀ ́ ́ ́ ̀ ́ ̀ ơ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ chinh. Môt sô vi tru tri cac chua, trong hoat đông tôn giao năng nê kinh doanh h n la ̀
́ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ́ ́ ́ ơ ̣ ̣ ̣ ̣ đao ly, nhiêu hanh vi tôn giao năng vê mê tin h n la chinh phap. Môt sô vi không
̀ ́ ́ ́ ̀ ́ ơ ̣ ử ̣ ợ ̣ ̣ ̣ ̣ tuân theo gi ́ i luât, lam viêc trai phap luât, s dung tôn giao vao muc đich truc l i.
́ ̀ ́ ́ ư ươ ươ ̃ ư ̣ ̣ ̣ ̉ ́ Đao đ c Phât giao noi chung đêu h ́ ng con ng ́ ́ ̀ i đên nh ng gia tri nhân ban, gop
58
̀ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ự ́ ư ̣ ̣ ̣ ̣ phân tich c c vao viêc hoan thiên đao đ c ca nhân. Tinh thân “t ̀ ́ ư bi” trong Phât giao
̀ ́ ̉ ươ ươ ươ ̉ ̣ ̉ ̣ không chi h ́ ́ ng đên con ng ̀ ̀ i ma con h ́ ́ ng đên ca muôn vât, cây co. Phât giao
̀ ́ ̀ ươ ̣ ự ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ kêu goi long nhân đao, yêu th ̃ ̣ ư ng va bao vê s sông. Đăc biêt trong quan hê gi a
́ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ươ ươ ̣ ̉ con ng ̀ ươ ơ i v i con ng ̀ i, Phât giao muôn tinh yêu th ́ ng phai biên thanh hanh
́ ̃ ̀ ́ ́ ư ̃ ư ươ ̣ ̣ ̉ ̣ đông xoa diu nôi đau, c u giup nh ng con ng ̀ i đau khô hoăc đoan kêt gi ̃ ̀ ̀ ư gin hoa
̀ ́ ́ ̀ ́ ơ ươ ợ ̣ ̣ ̣ ̀ binh. Ngay nay, thê gi ́ i biên đông, con ng ́ ̀ ư i sông trong lo s bao hanh. Đao đ c
́ ́ ́ ́ ̀ ́ ̃ ́ ̉ ơ ư ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ cua l p tre lai bi biên thoai trâm trong, Phât giao cung nh moi tôn giao trên thê gi ́ ơ i
́ ́ ̀ ̀ ươ ươ ̉ ̉ ̉ ̉ ̣ ̣ muôn giai thoat con ng ̀ i khoi khô đau, va con ng ́ ̀ ̀ ư i cân phai hoan thiên đao đ c
́ ̀ ́ ̃ ́ ̣ ư ̉ ượ ̉ ca nhân, diêt tr ̀ ̣ ư tham – sân – si, xoa bo vô minh, chăt đ t phiên nao đê v t qua
̀ ̀ ́ ́ ́ ́ ̉ ̉ ̣ biên khô luân hôi. Tinh yêu tha nhân trong Phât giao hay cac tôn giao khac không
̀ ̀ ̀ ́ ́ ưở ượ ư ̉ ượ ̣ ̉ ơ đ n thuân la tinh yêu trong tâm t ̀ ng ma đ c cu thê hoa, nh ke đoi đ c cho ăn,
́ ́ ượ ươ ươ ̉ ̣ ̣ ̣ ́ ke rach đ c cho măc, chăm soc ng ̀ i ôm đau, bênh hoan, khuyên can ng ̀ ̀ i lâm
lôi…̃
́ ̀ ̀ ̃ ́ ́ ́ ́ ư ự ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̀ Tom lai, đây la hanh vi đao đ c rât cu thê, rât thiêt th c khi trong xa hôi nhiêu
̀ ̃ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ́ ́ ́ ượ ư ơ ơ ̉ ̉ ̉ ̣ canh khô cân đ c c u v t, giup đ la điêu ma ban thân Phât giao noi chung hay tôn
̀ ́ ́ ́ ̀ ̀ ̃ ́ ̉ ̉ ̣ ̣ ́ ́ giao noi riêng cân phai gop ban tay nhân ai đê xoa diu, lam lăng đong nôi đau, giup
́ ̃ ̀ ́ ́ ̀ ́ ̃ ̉ ư ươ ươ ̃ ư ơ ươ ư ̣ ̣ thê hê tre v ng b ́ c tr ́ ́ c nh ng cam dô đ i th ́ ̀ ng. Co nh thê chinh la Phât giao
̃ ́ ́ ́ ́ ́ ự ự ́ ư ơ ̣ ̣ ̣ đa đong gop gia tri văn hoa đao đ c trong viêc xây d ng nhân sinh, xây d ng l p tre ̉
̃ ̀ ư ươ ̣ ̣ trong hiên tai cung nh trong t ̃ ng lai hoan mi.
́ ́ ̀ ́ ̣ ư ̉ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ 2.3. Giai phap đê khăc phuc tinh trang đao đ c trong giai đoan hiên nay
́ ̀ ̃ ự ̉ ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ́ ̣ Môṭ th c tê không thê phu nhân trong bôi canh xa hôi hiên nay la hiên trang môt
́ ́ ̀ ́ ́ ươ ự ư ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ ơ bô phân l n ng ̃ ̀ ư i dân Viêt đang dân đanh mât nh ng chuân m c đao đ c căn ban.
̀ ̀ ́ ̀ ̀ ̃ ̀ ̀ ươ ̣ ơ ơ ̣ ̣ ̣ ̣ Va bô phân ng ̀ ̀ i nay không khu biêt n i môt vung miên hay tâng l p xa hôi nao ma
̀ ́ ̀ ̃ ́ ́ ư ́ ư ư ơ ̣ ̣ ̣ ́ tran lan hiên diên khăp n i nh tham nhung, mua ban ch c quyên, đao đ c y tê
́ ́ ́ ́ ́ ́ ư ́ ư ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ xuông câp, đao đ c giao duc băng hoai, đao đ c kinh doanh giam sut, thai đô c ̣ ử
́ ̀ ̀ ́ ̉ ư ̃ ư ử ươ ̣ ự ̣ ươ ̣ quyên trong cac tô ch c, hanh x thô bao gi a ng ́ ̀ ươ ơ i v i ng ̀ i, bao l c hoc đ ̀ ng,
́ ́ ̣ ̣ ̣ cac gia tri thiêng liêng bi xâm pham…
̀ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ́ ư ư ư ̣ ̣ ̣ ́ Va đâu la nguyên nhân đ a đên tinh trang đao đ c nh hiên nay? Co nhiêu y
́ ̀ ̀ ́ ́ ́ ́ ́ ư ̣ ̉ ̉ ̣ ̣ ̣ ́ ́ kiên cho vân đê nay: hâu qua cua chinh sach giao duc xem nhe đao đ c, cac văn hoa
́ ̃ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ử ượ ơ ̣ ̣ ́ ư ng x truyên thông đa không đ c coi trong va tiêp nôi trong môt th i gian dai, xa ̃
59
̀ ́ ̀ ́ ́ ̀ ̃ ượ ́ ơ ự ư ư ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ ư hôi ch a tao đ c nên tang đao đ c văn hoa v ng vang cân băng v i s phat triên
́ ̀ ́ ̃ ̀ ́ ̣ ơ ưở ̉ ươ ̣ ̉ ̣ ́ kinh tê, dân đên môt đ i sông h ́ ng thu, ich ky; ky c ng giao duc gia đinh không
́ ̀ ́ ̃ ́ ́ ượ ưở ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ đ c chu trong; anh h ng sâu năng lôi sông tiêu thu va chu nghia ca nhân Ph ươ ng
́ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ươ ̉ ̣ ̣ ̉ Tây… Đê khăc phuc tinh trang đo chung ta cân phai tăng c ̀ ̣ ng mô hinh sinh hoat
̀ ̀ ́ ́ ́ ̉ ươ ư ở ́ ư ươ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ tâp thê d ́ i nhiêu hinh th c, nh m ra cac câu lac bô đê tăng c ̀ ng giao duc tinh
̀ ̀ ́ ́ ́ ́ ́ ̃ ự ơ ơ ̣ ̉ ̉ ̣ ̣ ̃ ư tâp thê, tinh cam công đông, tinh trach nhiêm, s quan tâm, giup đ đôi v i nh ng
̀ươ ng i xung quanh…
̃ ́ ́ ̀ ́ ̀ ự ́ ư ̣ ươ ̣ ̣ ̣ ̉ Chinh vi le đo, viêc xây d ng đao đ c trong điêu kiên kinh tê thi tr ̀ ng phai la ̀
́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ́ ́ ư ợ ̣ ̉ ̉ ̣ ̣ ̣ ̉ ́ ự s kêt h p môt cach tông thê giao duc đao đ c va thi hanh phap luât. Nêu chi ap
̀ ́ ́ ́ ̀ ̃ ́ ươ ́ ̉ ư ̣ ̣ ̣ dung thuân tuy ph ̉ ng phap giao duc, tuyên truyên se không thăng nôi s c manh cua
́ ́ ̀ ̉ ự ơ ơ ươ ́ ơ ơ ự ̣ ̣ ̀ tâp quan, cua s th , coi th ̀ ̀ ng va ph t l ̃ ̀ ư du luân. Nêu không d a vao nh ng
́ ́ ̃ ́ ́ ́ ́ ́ ượ ́ ư ̣ ̣ ̣ biên phap phap luât se không tac đông đ ̃ c đên y th c công dân, đên lôi suy nghi
́ ̀ ́ ́ ̀ ́ ươ ́ ư ̃ ư ự ơ ̉ ̣ ̣ cua con ng ́ ̀ ơ i trong qua trinh xây d ng nh ng gia tri đao đ c m i va đâu tranh v i
̀ ́ ̀ ́ ́ ư ̃ ư ượ ̣ ươ ̣ ̣ ̣ ̉ nh ng hanh vi đao đ c đôi lâp đ c sinh ra trong điêu kiên cua kinh tê thi tr ̀ ng.
́ ́ ́ ́ ́ ̀ ̃ ́ ̣ ư ̣ ̣ ̣ ̉ Bên canh đo, giao duc đao đ c, giao duc văn hoa giao tiêp đê lam cho môi con ng ̀ ươ i
́ ́ ̀ ̀ ́ ́ ự ư ̃ ư ơ ự ̉ ̉ ̉ ̣ ̣ đêu phai tuân thu nh ng chuân m c va quy tăc đao đ c m i môt cach t ̀ nhiên va
̀ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ở ̣ ́ ̣ dân dân tr thanh thoi quen thanh yêu tô tinh thân không kem phân quan trong. Phât
̀ ́ ́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ giao co bôn phân va trach nhiêm bao vê truyên thông văn hoa cua dân tôc va ng ượ c
́ ̀ ̀ ́ ́ ́ ́ ̃ ́ ư ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ ̀ lai. Muôn hoan thanh trach nhiêm đo, ban thân Phât giao phai y th c ro câu “tuy
́ ́ ̀ ́ ́ ́ ́ ̀ ́ ̀ ̃ ̉ duyên bât biên, bât biên tuy duyên” trong kinh Viên giac. Điêu đo co nghia la ban
́ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ́ ̃ ư ̣ ̣ ́ chât truyên thông văn hoa va tinh thân găn bo gi a Phât giao va dân tôc la cai không
̀ ́ ́ ́ ̃ ̀ ́ ̉ ư ́ ư ư ̣ ̉ ̣ ̣ thay đôi, t c la cai “bât biên”, nh ng khi xa hôi chuyên sang môt hinh th c sinh hoat
́ ́ ̃ ́ ́ ̀ ̀ ơ ư ươ ̣ ̉ ̉ ̣ ̉ m i, Phât giao cung phai thay đôi cach suy t ̀ va ph ̉ ng phap lam viêc cua minh đê
́ ́ ̃ ́ ́ ́ ̀ ́ ̃ ́ ư ơ ơ ̣ ̉ ̀ ̀ thich nghi v i xa hôi m i, đo la cai “tuy duyên”. Nêu nh nha n ́ ̣ ươ c quan ly xa hôi
̀ ́ ̀ ́ ́ ̃ ̀ ̀ ̀ ́ ươ ́ ư ̣ ̉ ̣ băng phap luât thi tôn giao quan ly con ng ̀ ̀ i băng niêm tin va đao đ c. Co nghia la,
́ ́ ̀ ̀ ươ ̉ ượ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̀ ̉ ư luât phap chi tr ng phat, khi con ng ̀ i vi pham phap luât, băng hanh vi cu thê đ c
́ ́ ̀ ư ươ ư ̉ ̣ ̣ ̉ biêu hiên bên ngoai, nh ng luât phap không thê câm con ng ̀ i suy t ́ phi phap ở
́ ́ ́ ̃ ư ươ ̣ ̉ ̣ bên trong. Cach giao duc cua Phât giao không nh ng khuyên con ng ̀ i không đ ượ c
̀ ́ ̀ ́ ̀ ượ ́ ư lam ac ma con khuyên con ng ̀ ươ i không đ ̃ c suy nghi bât thiên t ̀ ́ ̣ ư trong y th c. T ̀ ư
́ ́ ́ ́ ̀ ́ ́ ́ ́ ̀ ̃ ư ̣ ̣ ̣ ́ ự nh ng yêu tô nay, no cho chung ta thây giao duc tôn giao la môt công cu kha tich c c
60
́ ̀ ́ ươ ́ ̣ ư ươ ̣ ̣ ̉ ̀ trong viêc giup nha n ́ ́ c ngăn chăn hanh vi bât chinh, phi đao đ c cua con ng ́ ̀ i, no
̀ ̀ ́ ́ ̃ ́ ́ ư ươ ưở ̉ ̉ ̣ không phai chi hoan toan mang y nghia xâu nh môt sô ng ̀ ̀ i lâm t ̣ ng. Giao duc
̀ ́ ̃ ́ ́ ự ở ượ ̣ ̉ ̉ ̉ ̣ ̣ ̣ Phât giao không lam can tr cho s phat triên cua xa hôi, ng ́ ̣ c lai lôi giao duc Phât
́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ư ơ ở ự ̉ ̃ ư giao không nh ng giup con ng ́ ̀ ươ i co suy t ̀ tôt, lam c s cho s phat triên ma con
̀ ́ ̀ ự ươ ươ ̣ giup cho sinh hoat trong s hoa binh t ng thân, t ́ ng ai.
́ ̀ ́ ́ ươ ́ ư ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ Tr ̀ ́ c nhân th c ây, Đang va nha n ́ ́ ̃ ươ c Viêt Nam thây ro gia tri cua Phât giao
́ ́ ́ ́ ́ ̃ ̀ ̀ ́ ơ ươ ự ợ ơ ̉ ̉ ̣ ̉ ̉ đong gop cho s phat triên cua đ i sông xa hôi, phu h p v i đ ̀ ng lôi cua Đang
̃ ́ ́ ̃ ̃ ươ ự ươ ở ̣ ̣ ̉ ̣ trong c ng linh xây d ng đât n ́ ̉ c Viêt Nam xa hôi chu nghia. B i vây, chinh phu
̀ ̀ ̃ ́ ̃ ́ ́ ̉ ư ợ ợ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ đa quyêt đinh đăng cai va tai tr ngân sach cho viêc tô ch c đai lê Phât đan Liên H p
́ ́ ̀ ́ ́ ́ ́ ́ ́ ̣ ̣ ̉ ̃ Quôc năm 2008 tai Viêt Nam nhăm: to ro chinh sach tôn giao đung đăn, chinh sach
́ ̃ ̀ ̃ ự ươ ươ ̣ ̣ ̉ ̉ ̉ ̣ xây d ng đât n ̀ ́ c Viêt Nam xa hôi chu nghia cua Đang va Nha n ́ ̉ c Viêt Nam. To
́ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ́ ́ ̣ ơ ̃ ư ợ ươ ̣ ̃ ro t ư ưở t ̀ ng đai đoan kêt, h p tac vi hoa binh h u nghi v i cac n ́ c trên thê gi ́ ơ i,
́ ́ ́ ́ ́ ̀ ̀ ơ ươ ơ ̣ ̣ ̉ ̉ ̀ “Viêt Nam muôn lam ban v i tât ca cac n ́ c trên thê gi ́ ́ i”. Đê cao vai tro cua Giao
̀ ́ ̀ ́ ́ ́ ́ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ hôi Phât giao Viêt Nam, đê cao gia tri tôt đep cua Phât giao va khich lê đông đao nhân
̀ ́ ̀ ̃ ́ ́ ́ ̀ ́ ưở ư ự ư ̣ ̣ ̣ dân h ̀ ng ng va th c hiên nh ng gi tôt đep ma t ư ưở t ng va triêt ly Phât giao mang
́ ́ ̃ ́ ́ ơ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ lai cho xa hôi, nhân loai. Trong bôi canh đo, hôi thao khoa hoc “Phât giao v i văn
̃ ̀ ̃ ́ ̀ ́ ́ ơ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ hoa, xa hôi Viêt Nam th i ky công nghiêp hoa, hiên đai hoa” do Viên khoa hoc xa hôi
́ ́ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ̉ ư ́ ư ự ̣ ̣ ̣ ̣ ̃ Viêt Nam, tr c tiêp la Viên nghiên c u tôn giao tô ch c la môt viêc lam co y nghia.
̀ ̀ ́ ̀ ́ ́ ơ ̣ ̉ ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ Hôi thao gop phân khăng đinh thêm gia tri cua Phât giao trong th i đai hiên nay, đông
̀ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ́ ự ơ ươ ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ th i khăng đinh viêc lam thiêt th c ma Đang, Nha n ́ ̣ c, Giao hôi Phât giao Viêt
́ ̀ ̃ ư ̣ Nam va nh ng ai yêu mên tôn trong.
61
́ ̣ KÊT LUÂN
̀ ́ ́ ́ ́ ́ ơ ơ ̣ ̣ ̉ ̣ ̃ ư Phât giao la môt trong nh ng tôn giao l n cua thê gi ̀ ́ i, sau khi Phât giao truyên
̀ ́ ̀ ̀ ́ ượ ươ ̣ ̣ vao Viêt Nam đ c đa sô ng ́ ̀ ̉ i dân tin theo va mau chong thanh môt tôn giao cua
́ ́ ́ ́ ̀ ư ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ đai bô phân dân tôc. Phât giao la môt tôn giao thuôc văn hoa Ân Đô, nh ng khi Phât
́ ̀ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ giao truyên vao Viêt Nam không lam nguy hiêm đên nên văn hoa va đôc lâp dân tôc.
̀ ́ ̃ ́ ử ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ Trai qua gân 2000 năm lich s Phât giao đa đê lai cho dân tôc không biêt bao công
̀ ́ ́ ́ trinh quy gia t ̀ ̀ ́ ư ̣ vât chât đên tinh thân.
́ ́ ́ ́ ở ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̀ ̣ Cho đên nay, văn hoa Phât giao tr thanh môt bô phân văn hoa cua dân tôc. Phât
́ ̀ ́ ́ ́ ́ ưở ơ ươ ư ̉ ̣ ̣ ̉ ̣ ́ giao co anh h ́ ư ng rât l n vê măt đao đ c, lôi sông cua con ng ̀ i Viêt Nam x a va ̀
́ ́ ́ ́ ́ ́ ̀ ́ ̣ ̉ ̣ nay. Hay noi cach khac, noi đên văn hoa Viêt Nam không thê không đê câp đên văn
́ ́ ̀ ́ ̀ ́ ́ ̀ ̃ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ hoa Phât giao. Do vây, tao điêu kiên cho Phât giao phat triên, điêu đo đông nghia tao
̀ ̀ ́ ́ ́ ́ ̀ ̀ ̣ ̉ ̉ ̣ điêu kiên cho nên văn hoa phat triên. Gi ́ ̃ ư gin văn hoa truyên thông cua dân tôc co
̀ ̀ ́ ́ ́ ́ ̀ ̀ ượ ̣ ̃ nghia la gi ̃ ư gin văn hoa Phât giao, lây con ng ̀ ươ i lam trung tâm va thây đ ̃ c nôi
́ ́ ́ ́ ̀ ́ ượ ̉ ̉ ̉ ̉ thông khô cua chung sinh, mong muôn chung sinh đ ̀ c giai thoat khoi vong trâm
̀ ́ ̉ ươ ư ̉ ̉ ̣ ̉ ̉ ̣ ̣ luân biên khô. Băng chu tr ́ ng c u nhân đô thê, t ̀ ̃ ̣ ư bi, hy xa, vô nga, vi tha đao Phât
̀ ́ ́ ̃ ươ ươ ượ ơ ̣ ̣ ̉ ̣ h ́ ng con ng ̀ i tu tâp nhân tâm v t qua moi cam dô cua cuôc sông đ i th ̀ ươ ng
̀ ̀ ́ ̀ ́ ́ ́ ́ ̀ ư ̉ ̉ ̣ ̀ đê hoan thanh nhân cach. T cuôi thê ky XIII cho đên nay, Phât giao không con la
́ ́ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ́ ư ̃ ư ̃ ư ự ̉ quôc giao n a nh ng nh ng t ư ưở t ̃ ng tich c c cua no vân con la nguôn sông tich
̀ ̀ ́ ượ ư ̉ ự c c cua nhân dân ta, cân đ c gi ̀ ̃ gin va phat huy.
́ ́ ́ ́ ̣ ư ̃ ư ự ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ ́ Nh ng chuân m c trong gia tri đao đ c cua đao Phât mang tinh triêt ly nhân văn
́ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ̃ ̀ ̀ ́ ư ̣ ̉ ̣ sâu săc. Ngoai viêc hoan chinh đao đ c, no con ăn sâu va suy nghi, hanh vi, lôi sông
̀ ́ ̀ ́ ̀ ươ ́ ư ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ ̃ cua môi con ng ̀ i gop phân nâng cao đao đ c truyên thông cua dân tôc ta. Vi vây,
́ ̀ ́ ̣ ̉ ̣ ̣ Nghi quyêt 24 – NQ/TW năm 1990 cua Bô Chinh tri vê tăng c ̀ ́ ́ ươ ng công tac tôn giao
̀ ́ ́ ̃ ̀ ̃ ̀ ́ ̀ ́ ́ ̣ ư ợ ơ ơ ̣ trong tinh hinh m i đa ghi ro: “Đao đ c tôn giao co nhiêu phu h p v i công cuôc xây
̃ ̃ ́ ́ ư ơ ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̉ ự d ng xa hôi m i” (Đang Công San Viêt Nam, 1990). Nh vây, Phât giao đa anh
́ ́ ́ ưở ự ơ ́ ư ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ h ng tich c c t ̀ ́ ơ i đao đ c lôi sông cua môt bô phân nhân dân Viêt Nam trong th i
gian dai.̀
62
̀ ́ ̀ ́ ươ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ Ngay nay ph ́ ng châm cua Giao hôi Phât giao Viêt Nam la: “Đao phap – Dân
̃ ̃ ̀ ́ ́ ́ ́ ́ ̃ ư ơ ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ ́ ̣ tôc – Chu nghia xa hôi” cang khăng đinh tinh chât găn bo gi a Phât giao v i dân tôc
́ ́ ̀ ̀ ́ ́ ư ̃ ư ̣ ̣ ̣ ̉ ̉ Viêt Nam. Nên văn hoa dân tôc Viêt Nam co nh ng thay đôi hêt s c căn ban va theo
́ ́ ̃ ́ ́ ̀ ư ̀ ư ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ́ đo ban thân Phât giao cung vân đông theo xu thê v a dân tôc v a hiên đai hoa, băt
́ ̀ ̀ ́ ́ ́ ơ ơ ơ ̣ ̣ ̣ ̀ nhip, dung hoa v i đ i sông t ư ưở t ng, tinh thân thê gi ́ ̃ ́ ư i hiên đai. Nh ng đong gop
́ ̀ ́ ́ ́ ́ ̀ ̃ ́ ươ ̣ ư ̉ ̣ ̣ ̣ cua phât giao vê ph ́ ng diên đao đ c, lôi sông la rât co y nghia. Tuy nhiên, bên canh
́ ́ ́ ́ ̀ ́ ́ ́ ươ ̃ ư ự ̣ ̣ ̣ ̣ ̃ ̉ ư nh ng măt tich c c Phât giao con co nh ng han chê nhât đinh. B c sang thê ky
̀ ́ ́ ́ ư ự ự ơ ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ ́ ư XXI, trong qua trinh xây d ng đao đ c m i, không phai moi chuân m c đao đ c
́ ́ ́ ̃ ̀ ́ ̃ ́ ́ ư ở ̣ ̣ ̣ ̀ ̉ Phât giao con co y nghia, b i suy cho cung đao đ c Phât giao vân không thoat khoi
́ ́ ́ ́ ́ ́ ́ ̣ ư ̃ ư ́ ư ̣ ̉ ̉ ̣ ̣ nh ng han chê cua đao đ c tôn giao noi chung. Trong bôi canh quôc tê ph c tap hiên
́ ́ ̀ ́ ̀ ́ ́ ự ợ ử ự ̣ ̣ ̣ ̣ nay, cac thê l c chinh tri thu đich l i dung môt sô phân t ̣ c c đoan trong Giao hôi
́ ́ ́ ́ ́ ươ ự ở ̣ ̣ ̣ ̣ Phât giao Viêt Nam thông nhât tr ́ ́ ̉ ư c đây, môt sô tô ch c Phât giao c c đoan ̉ hai
̀ ́ ́ ́ ́ ̀ ́ ử ơ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ ngoai va vân đê Phât giao Kh me do lich s đê lai… đê chông pha cach mang, đi
́ ̀ ́ ́ ́ ượ ̣ ươ ư ̣ ̉ ̉ ng ́ ̣ ơ ợ c lai v i l i ich dân tôc (nh xuyên tac đ ̀ ng lôi, chinh sach cua Đang va Nha ̀
̀ ́ ươ ươ ự ư ử ̣ ̣ ̣ n ̀ ́ ́ c, vu không nha n ́ c vi pham quyên t do tôn giao…) âm m u s dung ngon
́ ́ ̀ ̀ ̀ ̃ ̃ ́ ơ ̉ ̉ ̣ ́ ơ c nhân quyên găn v i tôn giao hong xoa bo chu nghia xa hôi ̣ ở ươ n ̀ ́ ̣ c ta. Vi vây, môt
̃ ́ ́ ̀ ́ ượ ự ư ̣ ̉ ̣ ̣ ̉ ̉ ̀ măt phai duy tri đ c nh ng măt tich c c trong tôn giao, măt khac phai đê cao canh
́ ́ ́ ́ ̀ ư ợ ơ ̉ ̣ ̉ ̉ ̣ ̣ ̉ ̀ giac đê chông lai âm m u cua ke đich. Phât giao thay đôi sao cho phu h p v i hoan
̀ ́ ̃ ́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ự ̉ ̉ ̉ ̉ canh ở ươ n ́ ̣ c ta, phat huy hêt vai tro tich c c cua minh đê gop phân thuc đây xa hôi
́ ̃ ươ ̉ ̣ ̣ ̉ phat triên theo đinh h ̃ ́ ng xa hôi chu nghia.
63
64
̀ ̣ ̉ TAI LIÊU THAM KHAO
̃ ́ ́ ́ ́ ́ ơ ̉ ̣ ̣ ̉ Đang viên v i tin ng ̃ ng ́ 1. Nguyên Chinh (6/1998), ươ , tôn giao, Tap chi Công san sô 11
́ ́ ̀ ̀ ươ ử ̣ ́ Nên văn hoa Phât giao Trung Quôc ư 2. L u Tr ̀ ng C u (2009), , Nxb Đông Nai,
̀ Đông Nai.
́ ́ ̀ ̀ ươ ̣ ̣ ́ ư Đao đ c hoc ph ng Đông ̃ 3. Thich Man Giac (2008), ́ , Nxb văn hoa Sai Gon, Tp.
̀ ́ Hô Chi Minh.
̃ ́ ̀ ̀ươ ợ ̣ Tôn giao va khoan dung, tr ng h p Viêt Nam ư 4. Đô Quang H ng (10/1997), , Tap̣
́ ́ ́ ̣ chi triêt hoc, sô 5.
̃ ́ ̀ ́ ử ̣ ̣ ̣ ̣ Viêt Nam Phât giao s luân 5. Nguyên Lang (1992), , Nxb Văn Hoa, Ha Nôi.
́ ̀ ́ ́ ́ ́ ư ̃ ư ̣ ́ ̀ Ly luân vê tôn giao va chinh sach tôn giao ở ̃ 6. PGS, TS Nguyên Đ c L (2007),
́ ̀ ̣ ̣ Viêt Nam , Nxb Tôn giao, Ha Nôi.
̃ ̃ ́ ̀ ̀ ́ ̃ ư ́ ư ̃ ư ư ưở T t ng Hô Chi Minh vê tôn giao va ̀ 7. Lê H u Nghia – Nguyên Đ c L (2003),
́ ̀ ̣ ́ công tac tôn giao ́ , Nxb Tôn giao, Ha Nôi.
̀ ́ ́ ́ ́ ươ ơ ̣ ̣ ̀ ̃ ̉ ng th cung tô 8. Trân Đăng Sinh (2002), Nh ng̃ư khia canh triêt hoc trong tin ng
̀ ́ ́ ́ ̀ ươ ̣ ở ̉ ̣ ̣ tiên cua ng ̀ i Viêt ̀ đông băng Băc Bô ̣, Nxb Chinh tri Quôc gia, Ha Nôi.
̀ ̀ ́ ̀ ́ ́ ́ ̃ư ̉ ̉ ̣ ̀ ́ Gop phân tim hiêu cac khai niêm vê tôn giao va tin 9. Ngô H u Thao (10/1997),
́ ́ ́ ́ ư ̣ ̣ ng ng̃ươ , Tap chi nghiên c u li luân, sô 3.
́ ́ ̀ ́ ử ̣ ̣ ̣ ̣ Lich s Phât giao Viêt Nam 10. Lê Manh That (2002), ̀ , Nxb Tp. Hô Chi Minh, Tp. Hô
́ Chi Minh.
́ ́ ́ ơ ư ́ ư ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ Hôi thao “Đao đ c Phât giao” 11. Thich Ch n Thiên (1993), ̣ , Viên nghiên c u Phât
̀ ́ ̣ ̣ hoc Viêt Nam, Tp. Hô Chi Minh.
̃ ́ ́ ̣ ươ ̣ ̣ ̀ Giao trinh Đai c ử ng lich s triêt hoc 12. TS. Nguyên Ngoc Thu (2003), ̣ , Nxb Tông̉
̀ ́ ̀ ́ ợ h p Tp. Hô Chi Minh, Tp. Hô Chi Minh.
́ ̀ ̀ ́ ̀ư ươ ̣ ̣ B ́ c đâu Phât hoc 13. Thich Thanh T 92005), ̣ , Nxb Tôn giao, Ha Nôi.
́ ̀ ́ ̃ươ ̣ ̣ ̣ ̣ Vê tôn giao tin ng ng Viêt Nam hiên nay 14. Đăng Nghiêm Van (1996), , Nxb Khoa
̃ ̀ ̣ ̣ ̣ hoc xa hôi, Ha Nôi.
̃ ́ ̀ ̀ ́ ́ ư ̣ ̣ ̣ Tôn giao va đao đ c nhin t ̀ ư măt triêt hoc ̃ư 15. Nguyên H u Vui (1993), ̣ , Tap chí
́ ́ ̣ triêt hoc, sô 4.
̃ ́ ̀ ̃ ư ươ ̉ ươ ̣ ̉ Tâp bai giang tôn giao hoc 16. Nguyên H u Vui – Tr ̀ ng Hai C ng (2003), ̣ , Nxb
̀ ́ ̣ ̣ ́ Chinh tri quôc gia, Ha Nôi.