Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh qua dạy học Địa lí 11 ở các trung tâm giáo dục nghề nghiệp - giáo dục thường xuyên tỉnh Thái Nguyên

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:129

Thêm vào BST

Báo xấu

33
lượt xem 9
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trên cơ sở nghiên cứu các vấn đề lí luận và thực tiễn về dạy học giải quyết vấn đề, đề tài đề xuất các bước tiến hành và cách thức tổ chức dạy học Địa lí 11 ở các trung tâm GDNN-GDTX cấp huyện trong tỉnh Thái Nguyên nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh, qua đó góp phần đổi mới phương pháp và nâng cao chất lượng dạy học bộ môn, đáp ứng được yêu cầu đổi mới và đáp ứng yêu cầu chuẩn đầu ra của chương trình giáo dục hiện nay.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh qua dạy học Địa lí 11 ở các trung tâm giáo dục nghề nghiệp - giáo dục thường xuyên tỉnh Thái Nguyên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM VŨ THỊ THANH HÒA PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ CHO HỌC SINH QUA DẠY HỌC ĐỊA LÍ 11 Ở CÁC TRUNG TÂM GIÁO DỤC NGHỀ NGHIỆP - GIÁO DỤC THƯỜNG XUYÊN TỈNH THÁI NGUYÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN - 2020
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM VŨ THỊ THANH HÒA PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ CHO HỌC SINH QUA DẠY HỌC ĐỊA LÍ 11 Ở CÁC TRUNG TÂM GIÁO DỤC NGHỀ NGHIỆP - GIÁO DỤC THƯỜNG XUYÊN TỈNH THÁI NGUYÊN Ngành: LÝ LUẬN VÀ PPDH BỘ MÔN ĐỊA LÍ Mã số: 8.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS NGUYỄN PHƯƠNG LIÊN THÁI NGUYÊN - 2020
LỜI CAM ĐOAN Tác giả luận văn xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu độc lập của tác giả. Các số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kì công trình nào khác. Các thông tin, số liệu trích dẫn trong quá trình nghiên cứu đều được ghi rõ nguồn gốc. Thái Nguyên, tháng 6 năm 2020 Tác giả Vũ Thị Thanh Hòa i
LỜI CẢM ƠN Với tất cả lòng biết ơn chân thành, sâu sắc nhất, em xin kính gửi tới PGS.TS Nguyễn Phương Liên - người thầy đáng kính đã tận tâm hướng dẫn, giúp đỡ em hoàn thành luận văn này. Em xin chân thành cảm ơn tập thể các thầy cô giáo trong khoa Địa lí, phòng Sau Đại học trường Đại học sư phạm Thái Nguyên, các thầy cô giáo trường Đại học Thái Nguyên, Đại học sư phạm I - Hà Nội đã tạo mọi điều kiện giúp đỡ em nghiên cứu, học tập và hoàn thành luận văn. Xin chân thành cảm ơn tập thể Ban Giám đốc, giáo viên môn Địa lí của các trung tâm GDNN-GDTX huyện Đại Từ, Đồng Hỷ, Phú Bình cùng các em học sinh lớp 11 của 3 trung tâm trên và các thầy cô giáo môn Địa lí ở các trung tâm khác trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên đã tạo điều kiện giúp đỡ, cộng tác trong suốt quá trình nghiên cứu và thực nghiệm. Xin gửi lời tri ân tới gia đình, bạn bè và đồng nghiệp đã luôn bên cạnh động viên, giúp đỡ, hỗ trợ để tôi hoàn thành được luận văn này. Thái Nguyên, tháng 6 năm 2020 Tác giả Vũ Thị Thanh Hòa ii
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ...........................................................................................................i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................... ii MỤC LỤC ................................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ..............................................................................vi DANH MỤC CÁC BẢNG ......................................................................................... vii MỞ ĐẦU ....................................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ........................................................................................................ 1 2. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................................. 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................................. 3 4. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ......................................................................................... 4 5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu .................................................................... 8 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ................................................................. 11 7. Cấu trúc luận văn ..................................................................................................... 12 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ 11 ............................................................................................. 13 1.1. Một số vấn đề về đổi mới giáo dục phổ thông ..................................................... 13 1.1.1. Đổi mới về chương trình giáo dục phổ thông và chương trình môn Địa lí ......... 13 1.1.2. Đổi mới phương pháp dạy học ở trường phổ thông .......................................... 17 1.1.3. Đổi mới phương pháp kiểm tra đánh giá ........................................................... 21 1.2. Một số vấn đề về dạy học theo định hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề ........ 23 1.2.1. Khái niệm năng lực ............................................................................................ 23 1.2.2. Cấu trúc năng lực ............................................................................................... 25 1.2.3. Các năng lực chung và năng lực đặc thù đặc thù trong dạy học Địa lí ............. 27 1.2.4. Năng lực giải quyết vấn đề ................................................................................ 27 1.3. Đặc điểm tâm sinh lí và khả năng nhận thức của học sinh lớp 11 ở các trung tâm GDNN-GDTX tỉnh Thái Nguyên ......................................................................... 33 1.3.1. Đặc điểm tâm sinh lí .......................................................................................... 33 iii
1.3.2. Đặc điểm nhận thức ........................................................................................... 34 1.4. Mục tiêu và nội dung chương trình Địa lí 11 trong trung tâm GDNN-GDTX .... 35 1.4.1. Mục tiêu chương trình ....................................................................................... 35 1.4.2. Nội dung chương trình SGK .............................................................................. 36 1.4.3. Sách giáo khoa Địa lí 11 có nhiều khả năng để tổ chức dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh ................................................................................. 38 1.5. Thực trạng dạy học Địa lí 11 tại các trung tâm GDNN-GDTX trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên ......................................................................................................... 41 1.5.1. Nhiệm vụ các trung tâm GDNN-GDTX cấp huyện .......................................... 41 1.5.2. Thực trạng dạy học ở các trung tâm GDNN-GDTX tỉnh Thái Nguyên ............ 42 Tiểu kết chương 1 ........................................................................................................ 48 Chương 2: TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ CHO HỌC SINH .................................................... 49 2.1. Nguyên tắc tổ chức dạy học theo định hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh trong chương trình Địa lí 11 ....................................................... 49 2.2. Quy trình tổ chức dạy học Địa lí 11 theo định hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề ................................................................................................................. 52 2.2.1. Nghiên cứu mục tiêu/ yêu cầu cần đạt ............................................................... 52 2.2.2. Xây dựng kế hoạch dạy học (thiết kế giáo án) .................................................. 52 2.2.3. Tổ chức các hoạt động dạy học ......................................................................... 53 2.2.4. Đánh giá kết quả dạy học ................................................................................... 55 2.3. Sử dụng các phương pháp dạy học tích cực nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh trong chương trình Địa lí 11.............................................. 58 2.3.1. Phương pháp nêu và giải quyết vấn đề .............................................................. 58 2.3.2. Phương pháp dạy học dự án............................................................................... 59 2.3.3. Phương pháp thảo luận nhóm ............................................................................ 61 2.3.4. Phối hợp các phương pháp trong một hoạt động dạy học ................................. 62 2.4. Sử dụng một số kĩ thuật dạy học hợp tác nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề ........................................................................................................................... 63 2.4.1. Kĩ thuật "Các mảnh ghép" ................................................................................. 63 iv
2.4.2. Kĩ thuật "Khăn trải bàn" .................................................................................... 64 2.4.3. Kĩ thuật "Động não" .......................................................................................... 66 2.4.4. Kĩ thuật "Tia chớp" ............................................................................................ 66 2.4.5. Kĩ thuật "Sơ đồ tư duy" ..................................................................................... 67 2.5. Thiết kế một số kế hoạch dạy học tổ chức dạy học theo định hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh trong chương trình Địa lí 11 ........................ 67 Tiểu kết chương 2 ........................................................................................................ 82 Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ................................................................. 83 3.1. Mục đích và nhiệm vụ thực nghiệm sư phạm....................................................... 83 3.2. Nguyên tắc thực nghiệm ....................................................................................... 83 3.3. Quy trình thực nghiệm .......................................................................................... 83 3.3.1. Chuẩn bị thực nghiệm ...................................................................................... 83 3.3.2. Lựa chọn phương pháp thực nghiệm ................................................................. 86 3.3.3. Dạy thực nghiệm ................................................................................................ 88 3.4. Đánh giá kết quả thực nghiệm .............................................................................. 89 3.4.1. Kết quả bài kiểm tra của học sinh trước khi thực nghiệm ................................. 89 3.4.2. Kết quả đánh giá kết quả của học sinh sau thực nghiệm ................................... 91 Tiểu kết chương 3 ........................................................................................................ 96 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ............................................................................ 98 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................................100 PHỤ LỤC v
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Viết tắt Viết đầy đủ CTGDPT Chương trình giáo dục phổ thông DH Dạy học DHDA Dạy học dự án GD&ĐT Giáo dục và Đào tạo GDTX Giáo dục thường xuyên GDNN-GDTX Giáo dục nghề nghiệp - Giáo dục thường xuyên GV Giáo viên GQVĐ Giải quyết vấn đề HS Học sinh KT-XH Kinh tế - xã hội NL Năng lực OECD Organization for Economic Co - Operation and Development PISA Program for international students Assessment PPDH Phương pháp dạy học SGK Sách giáo khoa TB Trung bình TG Thế giới THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông TN Tự nhiên vi
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1: Bảng thống kê các loại kênh hình và bài tập trong SGK Địa lí 11 ............. 37 Bảng 1.2: Kết quả điều tra giáo viên về mức độ sử dụng các kĩ thuật dạy học trong dạy học Địa lí ở cá trung tâm GDNN-GDTX cấp huyện trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên ............................................................................... 45 Bảng 2.1: Những tình huống có vấn đề trong Địa lí 11 .................................................. 39 Bảng 3.1: Tổng hợp kết quả học tập của học sinh trước thực nghiệm ........................ 89 Bảng 3.2: Bảng kết quả năng lực giải quyết vấn đề của học sinh qua bài kiểm tra trước khi thực nghiệm .............................................................................. 90 Bảng 3.3: Tổng hợp kết quả học tập của học sinh qua bài dạy số 1 ............................ 91 Bảng 3.4: Phân bố tần suất kết quả kiểm tra của bài dạy số 1 ..................................... 91 Bảng 3.5: Các tham số đặc trưng của bài dạy số 1 ...................................................... 91 Bảng 3.6: Đánh giá năng lực giải quyết vấn đề của học sinh qua bài dạy số 1 ........... 92 Bảng 3.7: Tổng hợp kết quả học tập của học sinh qua bài dạy số 2 ............................ 92 Bảng 3.8: Phân bố tần suất kết quả kiểm tra của bài dạy số 2 ..................................... 93 Bảng 3.9: Các tham số đặc trưng của bài dạy số 2 ...................................................... 93 Bảng 3.10: Đánh giá năng lực giải quyết vấn đề của học sinh qua bài dạy số 2 ......... 93 Bảng 3.11: Tổng hợp kết quả học tập của học sinh qua bài dạy số 3 .......................... 94 Bảng 3.12: Phân bố tần suất kết quả kiểm tra của bài dạy số 3 ................................... 94 Bảng 3.13: Các tham số đặc trưng của bài dạy số 3 .................................................... 94 Bảng 3.14: Đánh giá năng lực giải quyết vấn đề của học sinh qua bài dạy số 3 ......... 95 vii
DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 1.1. Mô hình tảng băng trôi dưới góc nhìn về năng lực ..................................... 26 Hình 2.1. Sơ đồ tư duy bài 3. Một số vấn đề mang tính toàn cầu ............................... 67 viii
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Trong xu thế toàn cầu hoá, sự phát triển mạnh mẽ của khoa học công nghệ, sự xuất hiện của nền kinh tế tri thức, xã hội thông tin, hình thành nền văn minh tri thức và tiến tới xây dựng một “xã hội học tập” đã tạo ra những cơ hội lớn, đồng thời cũng là những thách thức đối với nền giáo dục hiện đại, nhất là trước yêu cầu cao hơn đối với việc hình thành nhân cách con người trong thời đại mới. Giáo dục theo định hướng phát triển năng lực không chỉ là xu hướng phổ biến trên thế giới mà đó cũng là mục tiêu của công cuộc đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục ở Việt Nam hiện nay. Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XI xác định: “Phát triển giáo dục là quốc sách hàng đầu. Đổi mới căn bản, toàn diện nền giáo dục Việt Nam theo hướng chuẩn hoá, hiện đại hoá, xã hội hoá, dân chủ hoá và hội nhập quốc tế”. Trong chiến lược phát triển kinh tế - xã hội của Việt Nam giai đoạn 2011 - 2020 đã xác định một trong các khâu đột phá chiến lược là: “Phát triển nhanh nguồn nhân lực, nhất là nguồn nhân lực chất lượng cao, tập trung vào việc đổi mới căn bản và toàn diện nền giáo dục quốc dân”. Điều này đặt ra yêu cầu ngày càng cao đối với ngành giáo dục. Vì thế, mỗi giáo viên cần trang bị kiến thức, phương pháp dạy học bộ môn làm cơ sở giúp các em học sinh tìm tòi tri thức, dần hình thành và tạo ra lớp thế hệ vừa hồng vừa chuyên để đáp ứng được yêu cầu trong thời đại mới. Trong lộ trình đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục theo định hướng phát triển năng lực của HS trên tinh thần Nghị quyết 29 - NQ/TW đã nhấn mạnh về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo thì việc hình thành và phát triển năng lực cho người học đóng vai trò quan trọng. Trong quá trình dạy học, giáo viên cần hình thành cho học sinh các năng lực chung và năng lực đặc thù ở các bộ môn. Ở Việt Nam cũng như nhiều nước chọn một số năng lực (NL) cốt lõi như NL tự học, NL giải quyết vấn đề, NL hợp tác, NL công nghệ thông tin, NL giao tiếp... Trong đó, năng lực giải quyết vấn đề là một trong những năng lực cốt lõi, cơ bản nhất, cần hình thành và phát triển cho các em học sinh. Năng lực này giúp các em phát triển tư duy, suy luận logic, kĩ năng phát hiện và giải quyết các vấn đề mới nảy sinh trong cuộc sống, các em có nhiều cơ hội thực hành trong các bài, các môn học. Việc hình thành và phát 1
triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh sẽ góp phần giúp các em tự tin, thích ứng tốt với môi trường sống quanh ta. Môn Địa lí ở cấp Trung học phổ thông là môn học có nhiều cơ hội có khả năng giúp hình thành và phát triển năng lực giải quyết vấn đề. Đặc biệt ở chương trình Địa lí lớp 11 cung cấp cho các em khái quát về Địa lí kinh tế - xã hội thế giới, Địa lí một số quốc gia và khu vực, trong đó có nhiều vấn đề mang tính toàn cầu không trừ một quốc gia, một cá nhân nào. Thông qua việc giảng dạy, học tập trên lớp góp phần giúp các em nắm được kiến thức, đồng thời trả lời được một phần những vấn đề đang còn tồn tại trên thế giới này, từ đó có ý thức bảo vệ môi trường sống cũng như ý thức của cá nhân với cộng đồng. Hơn nữa, với sự thay đổi lớn trong đánh giá học sinh, nhất là ở cấp THPT sử dụng kì thi THPT Quốc gia, học sinh hệ THPT và hệ GDTX sử dụng chung đề thi, cùng thang đánh giá xét công nhận tốt nghiệp, tuyển sinh đại học. Điều này đòi hỏi giáo dục văn hóa ở các trung tâm giáo dục nghề nghiệp - giáo dục thường xuyên cần được quan tâm hơn, trong đó cần rèn luyện năng lực cho học sinh nhiều hơn. Thực tế, học sinh lớp 11 ở các trung tâm GDNN-GDTX trong tỉnh Thái Nguyên thường với đặc điểm của học sinh vùng trung du, đồi núi lại có kết quả đầu vào thấp, ý thức tự học và ham học hỏi không nhiều, lại có một số em việc học không phải là nhu cầu của cá nhân, một số em đến trung tâm học với mục tiêu là nhận giấy chứng nhận đã học hết chương trình lớp 12, nên năng lực giải quyết vấn đề ở các em thường không bằng các bạn cùng trang lứa, thậm chí có những em còn chưa biết cách tiếp cận, sử dụng thông tin để làm bài hoặc trả lời câu hỏi. Mặt khác, nhiều thầy cô giảng dạy ở các trung tâm GDNN-GDTX còn nặng việc truyền tải kiến thức, chưa chú ý nhiều đến việc hình thành và phát triển năng lực học sinh, nhất là năng lực giải quyết vấn đề. Xuất phát từ những lí do trên, tác giả chọn đề tài: “Phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh qua dạy học Địa lí 11 ở các trung tâm giáo dục nghề nghiệp - giáo dục thường xuyên tỉnh Thái Nguyên” làm luận văn thạc sĩ Lí luận và Phương pháp dạy học Địa lí. 2
2. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục tiêu Trên cơ sở nghiên cứu các vấn đề lí luận và thực tiễn về dạy học giải quyết vấn đề, đề tài đề xuất các bước tiến hành và cách thức tổ chức dạy học Địa lí 11 ở các trung tâm GDNN-GDTX cấp huyện trong tỉnh Thái Nguyên nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh, qua đó góp phần đổi mới phương pháp và nâng cao chất lượng dạy học bộ môn, đáp ứng được yêu cầu đổi mới và đáp ứng yêu cầu chuẩn đầu ra của chương trình giáo dục hiện nay. 2.2. Nhiệm vụ Để hoàn thành mục tiêu đề ra, luận văn thực hiện các nhiệm vụ sau: - Nghiên cứu cơ sở lí luận và thực tiễn của việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề trong dạy học Địa lí 11 ở các Trung tâm GDNN-GDTX. - Chỉ ra các nguyên tắc phát triển năng lực giải quyết vấn đề trong dạy học Địa lí 11 ở các Trung tâm GDNN-GDTX. - Xác định các yếu tố cấu thành của năng lực giải quyết vấn đề trong dạy học Địa lí 11 ở các Trung tâm GDNN-GDTX. - Đề xuất quy trình và cách thức tổ chức nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề trong dạy học Địa lí 11 ở các Trung tâm GDNN-GDTX. - Thiết kế và tổ chức dạy học một số bài học trong chương trình Địa lí 11 hiện hành ở các Trung tâm GDNN-GDTX. - Tiến hành thực nghiệm để đánh giá tính khả thi, hiệu quả của việc áp dụng quy trình và cách thức tổ chức nhằm phát năng lực giải quyết vấn đề trong dạy học Địa lí 11 ở các Trung tâm GDNN-GDTX trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên. - Đưa ra kết luận và đề xuất các khuyến nghị nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh, góp phần nâng cao chất lượng dạy học Địa lí 11 ở các Trung tâm GDNN-GDTX tỉnh Thái Nguyên. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Quy trình và cách thức tổ chức nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh trong dạy học Địa lí 11 ở các trung tâm GDNN-GDTX tỉnh Thái Nguyên. 3
3.2. Phạm vi nghiên cứu Đề tài tập trung tiến hành nghiên cứu các vấn đề: - Nghiên cứu các bước tiến hành và cách thức tổ chức dạy học theo định hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh qua môn Địa lí lớp 11 ở các trung tâm GDNN-GDTX. - Khảo sát thực trạng của dạy học Địa lí 11 theo định hướng phát triển năng lực học sinh ở một số trung tâm GDNN-GDTX trong tỉnh Thái Nguyên. - Đối tượng thực nghiệm là học sinh lớp 11 ở một số trung tâm GDNN-GDTX trong tỉnh Thái Nguyên. - Các bài dạy thực nghiệm được thiết kế dựa trên SGK Địa lí 11 hiện hành. - Đề tài được thực hiện trong năm học 2019 – 2020. 4. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 4.1. Trên thế giới 4.1.1. Nghiên cứu dạy học theo định hướng phát triển năng lực Từ những năm 90 của thế kỉ XX, Chương trình giáo dục theo định hướng phát triển năng lực được nghiên cứu, bàn luận nhiều, đến nay đã trở thành xu hướng giáo dục của các nước trên thế giới. Giáo dục theo định hướng phát triển năng lực nhằm mục tiêu phát triển năng lực người học, phát triển toàn diện các phẩm chất, nhân cách, năng lực vận dụng kiến thức vào giải quyết các tình huống, các vấn đề thực tế đời sống hàng ngày. Trên thế giới, có nhiều công trình nghiên cứu về phát triển năng lực như: tác giả Miller trong tác phẩm The assessment of clinical skills, competence, performance đã đề xuất mô hình Kim Tự tháp thể hiện mức độ của dạy học theo hướng tiếp cận năng lực theo 4 mức độ: kiến thức - kĩ năng - thể hiện - hành động. Theo đó, mức thấp nhất của người học đạt được kết quả là kiến thức và kĩ năng, mức độ cao hơn là người học thể hiện được năng lực và hành động cá nhân phù hợp với thực tiễn. Tác giả Franz E.Weiner, trong cuốn Definition and Selection of Concepts of Competence đã đưa ra khái niệm, phân biệt các loại năng lực, tổng quan các vấn đề lí thuyết và thực tiễn trong sử dụng một cách khoa học về năng lực. 4
Nhiều quốc gia trên thế giới trong chương trình giáo dục cũng đã quan tâm phát triển các năng lực. Như chương trình giáo dục Ô-xtrây-li-a đã đưa ra các loại năng lực như năng lực biết đọc, biết viết; năng lực tính toán; năng lực công nghệ thông tin; năng lực tư duy phê phán và sáng tạo; năng lực hành vi và năng lực hiểu các nền văn hóa khác nhau. Hay như chương trình giáo dục của Cộng hòa Liên bang Đức ngoài năng lực chung, các năng lực môn Địa lí là năng lực về kiến thức, năng lực định hướng không gian, năng lực tổ chức thông tin, năng lực đánh giá, năng lực hành động. Ở các nước có nền kinh tế phát triển (điển hình là tổ chức OECD) đã đưa ra khái niệm năng lực: “Năng lực là khả năng cá nhân đáp ứng các yêu cầu phức hợp và thực hiện thành công một nhiệm vụ trong bối cảng cụ thể”. Các nước này cũng đã nghiên cứu và lựa chọn ra các năng lực then chốt hình thành cho người học như năng lực biết đọc, biết tính toán, biết sử dụng và tổ chức thông tin, năng lực hợp tác, năng lực giải quyết vấn đề, ... 4.1.2. Nghiên cứu dạy học theo định hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề Trong số các năng lực, năng lực giải quyết vấn đề là một trong những năng lực cốt lõi cần hình thành, phát triển cho người học. Có 2 cách tiếp cận năng lực này. Theo cách truyền thống, thì năng lực này được tiếp cận theo tiến trình giải quyết vấn đề và sự chuyển đổi nhận thức sau khi giải quyết vấn đề. Còn theo hướng hiện đại, là sự tiếp cận theo quá trình xử lí thông tin, nhấn mạnh tới suy nghĩ, hành động của người giải quyết. Tác giả Jean-Paul Reeff đã định nghĩa về năng lực giải quyết vấn đề: “Giải quyết vấn đề là khả năng suy nghĩ và hành động trong những tình huống không có quy trình, thủ tục, giải pháp thông thường có sẵn. Người giải quyết vấn đề có thể ít nhiều xác định được mục tiêu hành động, nhưng không phải ngay lập tức biết cách làm thế nào để đạt được nó. Sự am hiểu tình huống vấn đề và lí giải dần việc đạt mục tiêu đó trên cơ sở việc lập kế hoạch và suy luận tạo thành quá trình giải quyết vấn đề”. Trong quá trình giải quyết vấn đề, người học có thể sử dụng cách tiếp cận khác nhau, do đó sản phẩm đầu ra cũng có thể khác nhau. Ở PISA 2012, cho rằng việc giải quyết vấn đề mang tính tương tác, nhưng đến PISA 2015 đã chuyển sang nhấn mạnh đến sự hợp tác, chia sẻ sự hiểu biết để nỗ lực cùng đi đến đích. 5
Ở chương trình giáo dục của nhiềuquốc gia, năng lực giải quyết vấn đề được xem là bộ phận của năng lực tư duy phê phán và sáng tạo theo hướng thu nhận và đánh giá kiến thức, giải thích các khái niệm, ý tưởng tìm kiếm các khả năng, xem xét cách thay thế hay nói cách khác là giải quyết các vấn đề. Năng lực này được xác định là một trong những năng lực cốt lõi. Để phát triển năng lực này cần phát triển toàn diện kiến thức, kĩ năng, thái độ phương pháp. 4.2. Ở Việt Nam 4.2.1. Nghiên cứu dạy học theo định hướng phát triển năng lực Vấn đề đổi mới dạy học luôn được đề cập và đã được nghiên cứu từ khá lâu. Trong số các thành tố của đổi mới quá trình dạy học, thì đổi mới phương pháp dạy học được quan tâm nhiều. Tuy nhiên, ở mỗi thời kì vấn đề này được nghiên cứu với những góc độ, khía cạnh khác nhau. Trước yêu cầu đổi mới căn bản toàn diện giáo dục và đào tạo, vấn đề cấp bách hiện nay là chuyển nền giáo dục từ tiếp cận nội dung sang chú trọng phát triển năng lực người học. Điều này đã thôi thúc nhiều tác giả nước ta nghiên cứu về dạy học theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh phổ thông. Theo tác giả Đỗ Ngọc Thống, trong công trình “Xây dựng mục tiêu giáo dục Việt nam cho nhà trường Việt Nam giai đoạn 2015-2020”; tác giả Đặng Thành Hưng, “Năng lực và giáo dục tiếp cận năng lực”; tác giả Trần Thị Bích Liễu “Giáo dục phát triển năng lực sáng tạo”, Các nghiên cứu của các tác giả đều đã tổng kết lí luận và thực tiễn giáo dục nước ta trong yêu cầu tạo ra nguồn nhân lực phù hợp sự phát triển nền kinh tế - xã hội đất nước, từ đó đề xuất định hướng nội dung xây dựng mục tiêu giáo dục nước nhà trong giai đoạn tới. Các nghiên cứu đã phân tích khái niệm, cấu trúc năng lực, chỉ rõ các năng lực cốt lõi cần phát triển cho người học. Công trình nghiên cứu “Tiếp cận năng lực trong chương trình giáo dục phổ thông” của tác giả Đinh Quang Báo, “Dạy học theo định hướng hình thành và phát triển năng lực người học trong dạy học sinh học ở nhà trường phổ thông” của tác giả Lê Đình Trung đã hệ thống hóa cơ sở lí luận về năng lực, các loại năng lực chung và năng lực đặc thù môn học. 4.2.2. Nghiên cứu dạy học theo định hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề Trong quá trình nghiên cứu về năng lực, các tác giả đã đi sâu nghiên cứu, phân tích năng lực giải quyết vấn đề. Cụ thể 6
Công trình nghiên cứu “Phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh trong dạy học Địa lí 10 ở trường THPT” của tác giả Đào Thị Bích Ngọc đã hệ thống hóa cơ sở lí luận, tổ chức thực hiện của việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh trong dạy học Địa lí 10 ở trường THPT. Ngoài ra còn rất nhiều công trình nghiên cứu về phát triển năng lực giải quyết vấn đề ở các bộ môn khoa học khác như trong dạy học Toán, Vật lí, Hóa học, ... Các nghiên cứu này đã đưa ra các khái niệm, cấu trúc, biểu hiện và cách bồi dưỡng, phát hiện năng lực giải quyết vấn đề đặc thù ở từng bộ môn. Bộ Giáo dục và Đào tạo (GD&ĐT) cũng rất quan tâm đến dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh. Hàng năm, Bộ GD&ĐT đã tổ chức nhiều hội thảo, nhiều đợt tập huấn về dạy học theo định hướng phát triển năng lực người học. Như trong Tài liệu tập huấn dạy học và kiểm tra, đánh giá kết quả học tập theo định hướng phát triển năng lực học sinh môn Địa lí cấp THPT nằm trong chương trình phát triển giáo dục trung học của Vụ Giáo dục trung học đã chỉ ra tính cấp thiết của việc đổi mới đồng bộ phương pháp dạy học, kiểm tra, đánh giá trong giáo dục THPT theo định hướng phát triển năng lực, xác định các năng lực chuyên biệt của môn Địa lí cũng như các phương pháp, kĩ thuật và tổ chức dạy học định hướng phát triển năng lực trong đó có biểu hiện của năng lực giải quyết vấn đề. Trong quá trình nghiên cứu các công trình về dạy học phát triển năng lực nói chung và năng lực giải quyết vấn đề nói riêng ở trong và ngoài nước, tác giả nhận thấy các công trình nghiên cứu rất đa dạng, phong phú về lí thuyết và thực tiễn hình thành, phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh, tuy nhiên các nghiên cứu trong dạy học bộ môn Địa lí còn ít, chưa có công trình nào nghiên cứu cụ thể nào về phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh trong dạy học Địa lí 11 ở mô hình hệ GDTX các em học sinh có lực học yếu, không thực sự tích cực học tập, năng lực giải quyết các vấn đề rất hạn chế. Các công trình nghiên cứu này giúp tác giả nắm được khá đầy đủ, toàn diện về năng lực và việc hình thành năng lực trong dạy học, đồng thời thấy được sự cần thiết phải hình thành, phát triển năng lực giải quyết vấn đề trong dạy học nói chung và phát triển năng lực giải quyết vấn đề trong dạy học Địa lí 11 nói riêng. Đó là những 7
tài liệu bổ ích giúp tác giả có điều kiện nghiên cứu để hiểu sâu hơn và là cơ sở để vận dụng nhằm định hướng và sự tự hoàn thiện được sản phẩm nghiên cứu của mình. 5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu 5.1. Quan điểm nghiên cứu 5.1.1. Quan điểm hệ thống Các yếu tố của quá trình dạy học như nội dung, phương pháp, phương tiện dạy học, giáo viên, học sinh và môi trường giáo dục có mối quan hệ mật thiết với nhau, nếu một yếu tố thay đổi thì quá trình dạy học cũng sẽ thay đổi theo. Đề tài vận dụng quan điểm hệ thống để xác định mục tiêu, quy trình và biện pháp tổ chức dạy học nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 11 trong chỉnh thể của quá trình dạy học. 5.1.2. Quan điểm công nghệ dạy học Với tác động của cách mạng khoa học công nghệ, nhất là cuộc cách mạng 4.0 đã tác động rõ rệt tới quá trình dạy học. Ở đây, quan niệm công nghệ được hiểu là phương tiện để giáo sử dụng hiệu quả trong quá trình dạy học, đồng thời quá trình dạy học giống như một công nghệ hoàn chỉnh: thầy thiết kế - trò thi công nhiệm vụ . Đề tài vận dụng quan điểm này để xây dựng quy trình, cách thức tổ chức các hoạt động dạy học nhằm phát huy năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh. 5.1.3. Quan điểm dạy học tích cực Dạy học tích cực nhằm kích thích tính chủ động, sáng tạo của học. Quan điểm này là cơ sở định hướng giáo viên khai thác các phương tiên, phương pháp, kĩ thuật dạy học để học sinh chủ động, tích cực, tự giác giải quyết các vấn đề, tình huống có vấn đề, từ đó chiếm lĩnh được tri thức, hình thành kĩ năng, kĩ xảo và năng lực nhất định giúp các em trưởng thành hơn. Đề tài vận dụng quan điểm này để xác định rõ vai trò, vị trí của giáo viên và học sinh trong quá trình dạy học, từ đó sử dụng phương pháp dạy học phù hợp để tổ chức các hoạt động dạy học phát huy tính chủ động, sáng tạo của các em, tạo hứng thú, đem lại không khí giờ học vui tươi, bổ ích, qua đó nâng cao hiệu quả dạy học. 5.1.4. Quan điểm dạy học phát triển năng lực Với mục tiêu phát triển toàn diện phẩm chất, nhân cách, năng lực vận dụng kiến thức vào thực tiễn đời sống hàng ngày, quan điểm dạy học phát triển năng lực 8
trên cơ sở phát huy tính chủ động, tích cực của học sinh sẽ tạo cơ hội để các em tìm tòi, phát hiện, giải quyết các vấn đề và tình huống có vấn đề. Vận dụng quan điểm này trong giảng dạy Địa lí 11 ở các trung tâm GDNN-GDTX là một cách tiếp cận hiệu quả, phù hợp đặc điểm tâm sinh lí của các em, tạo cơ hội các em làm quen, thay đổi phương pháp học cũ. 5.1.5. Quan điểm thực tiễn Vì lẽ, thực tiễn là nguồn gốc, vừa là mục tiêu vừa là động lực, vừa là tiêu chuẩn đánh giá sản phẩm của quá trình nhận thức, tác giả cho rằng dạy học phát huy năng lực giải quyết vấn đề là một việc có ý nghĩa thực tiễn sâu sắc nhằm nâng cao chất lượng dạy học bộ môn. Trên cơ sở nghiên cứu cơ sở lí luận, cơ sở thực tiễn và tiến hành thực nghiệm sư phạm với mong muốn là góp phần phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho các em có học lực, kĩ năng học tập yếu hơn so với các bạn học ở trường THPT trên cùng địa bàn. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện đề tài này, tác giả sử dụng và phối hợp các phương pháp nghiên cứu sau đây: 5.2.1. Phương pháp nghiên cứu lý luận Phương pháp nghiên cứu là những nguyên tắc và cách thức hoạt động khoa học nhằm đạt tới chân lý khách quan dựa trên cơ sở của sự chứng minh khoa học. Để có cơ sở lý luận, làm nền tảng cho việc nghiên cứu đề tài bản thân đã hệ thống, thu thập, phân tích, tổng hợp, khái quát hóa các tài liệu khoa học, các văn bản Chỉ thị, Nghị quyết của Đảng, Chính phủ và các văn bản có liên quan đến đề tài để xây dựng cơ sở lý luận của đề tài. 5.2.2. Phương pháp điều tra Điều tra là phương pháp khảo sát một số đối tượng trên diện rộng nhằm phát hiện quy luật phân bố, trình độ phát triển. Những đặc điểm về mặt định tính và định lượng của các đối tượng cần nghiên cứu. Trong thực hiện đề tài, tác giả điều tra bằng phiếu hỏi trên đối tượng giáo viên và học sinh ở các trung tâm GDNN-GDTX tỉnh Thái Nguyên để mô tả thực trạng của vấn đề nghiên cứu. 9
5.2.3. Phương pháp quan sát Đây là phương pháp thu nhận thông tin về đối tượng nghiên cứu bằng tri giác trực tiếp đối tượng và các nhân tố khác có liên quan đến đối tượng. Trong quá trình dạy học, phương pháp này có vai trò rất quan trọng, giúp giáo viên phát hiện, đánh giá sự tham gia hoạt động của HS từ đó có những điều chỉnh, hỗ trợ HS làm việc. Phương pháp này sử dụng trong suốt quá trình nghiên cứu để quan sát hoạt động dạy học chương trình GDTX - cấp THPT của giáo viên ở các môn học nói chung và môn Địa lí nói riêng tại trung tâm GDNN-GDTX trong tỉnh Thái Nguyên từ đó thu thập thông tin về thực trạng của vấn đề nghiên cứu. 5.2.4. Phương pháp phỏng vấn Theo định nghĩa sử dụng rộng rãi nhất hiện nay, phỏng vấn là phương pháp thu thập thông tin xã hội học dựa vào việc tác động trực tiếp tâm lý xã hội của người phỏng với người được phỏng vấn dựa vào cơ sở mục tiêu nhất định. Trong quá trình thực hiện đề tài, tác giả tiến hành trao đổi, trò chuyện với chuyên viên bộ môn Địa lí của Sở GD&ĐT tỉnh Thái Nguyên, giáo viên của các trung tâm GDNN - GDTX tỉnh Thái Nguyên để tìm hiểu về thực trạng, hướng xử lí các vấn đề còn tồn tại của vấn đề nghiên cứu. 5.2.5. Phương pháp thực nghiệm sư phạm Thực nghiệm sư phạm là phương pháp thu nhận thông tin về sự thay đổi số lượng và chất lượng trong nhận thức và hành vi của các đối tượng giáo dục do người nghiên cứu tác động đến chúng bằng một số tác nhân điều khiển và đã được kiểm tra. Thực nghiệm sư phạm được dùng khi đã có kết quả điều tra, quan sát các hiện tượng giáo dục, cần khẳng định lại cho chắc chắn các kết luận đã được rút ra. Thực nghiệm sư phạm cũng là phương pháp được dùng để kiểm nghiệm khi nhà khoa học sư phạm, nhà nghiên cứu, đề ra một giải pháp về phương pháp giáo dục, một phương pháp dạy học mới, một nội dung giáo dục hay dạy học mới, một cách tổ chức dạy học mới, một phương tiện dạy học mới, ... Qua thực hiện để thấy rõ được hiệu quả của dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh ở các trung tâm GDNN-GDTX tỉnh Thái Nguyên. 10