Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Tích hợp giáo dục biến đổi khí hậu cho học sinh Trung học phổ thông tỉnh Bắc Kạn trong dạy học phần Sinh thái học - Sinh học 12

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:115

Thêm vào BST

Báo xấu

33
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài này nghiên cứu xây dựng chủ đề tích hợp giáo dục biến đổi khí hậu trong phần Sinh thái học - SH 12 và tổ chức dạy học các chủ đề đó nhằm phát triển nhận thức, thái độ và kỹ năng vận dụng kiến thức vào ứng phó với biến đổi khí hậu của HS. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Tích hợp giáo dục biến đổi khí hậu cho học sinh Trung học phổ thông tỉnh Bắc Kạn trong dạy học phần Sinh thái học - Sinh học 12

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ––––––––––––––––––––– SẰM HUY THỨC TÍCH HỢP GIÁO DỤC BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG TỈNH BẮC KẠN TRONG DẠY HỌC PHẦN SINH THÁI HỌC - SINH HỌC 12 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN - 2019
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ––––––––––––––––––––– SẰM HUY THỨC TÍCH HỢP GIÁO DỤC BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG TỈNH BẮC KẠN TRONG DẠY HỌC PHẦN SINH THÁI HỌC - SINH HỌC 12 Ngành: Lí luận và PPDH bộ môn Sinh học Mã số : 8.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: TS HÀ VĂN DŨNG THÁI NGUYÊN - 2019
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi dưới sự hướng dẫn của TS. Hà Văn Dũng Các tài liệu trích dẫn trong luận văn đều có nguồn gốc rõ ràng, các kết quả nghiên cứu là trung thực và chưa có ai công bố trong bất kì công trình khác. Thái Nguyên, ngày 1 tháng 9 năm 2019 Tác giả Sằm Huy Thức i
LỜI CẢM ƠN Trong thời gian học tập, nghiên cứu khoa học và thực nghiệm luận văn tốt nghiệp, tôi đã nhận được sự động viên giúp đỡ của nhiều cá nhân và tập thể. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc nhất đến thầy giáo, người hướng dẫn khoa học của tôi TS. Hà Văn Dũng, thầy đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thiện luận văn. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn đến quý thầy cô giáo trong khoa Sinh học - Trường ĐHSP Thái Nguyên, đặc biệt là các thầy cô giáo trong tổ bộ môn Lí luận và phương pháp dạy học bộ môn Sinh học đã tạo mọi điều kiện giúp đỡ tôi hoàn thành đề tài nghiên cứu của mình. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, giáo viên và học sinh các trường THPT chuyên Bắc Kạn, PTDTNT tỉnh Bắc Kạn, THPT Bộc Bố huyện Pác Nặm (Bắc Kạn) đã giúp đỡ tôi tổ chức thực nghiệm sư phạm thành công. Nhân dịp này tôi cũng xin cảm ơn gia đình, tất cả bạn bè đã luôn ở bên động viên và giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn này. Thái Nguyên, ngày 1 tháng 9 năm 2019 Tác giả Sằm Huy Thức ii
MỤC LỤC Lời cam đoan .................................................................................................................. i Lời cảm ơn .....................................................................................................................ii Mục lục ........................................................................................................................ iii Danh mục các chữ viết tắt............................................................................................. iv Danh mục các bảng ........................................................................................................ v Danh mục các hình ....................................................................................................... vi MỞ ĐẦU ................................................................................................................................ 1 1. Lí do chọn đề tài ....................................................................................................... 1 2. Mục tiêu nghiên cứu ................................................................................................. 6 3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu .......................................................................... 7 4. Giả thuyết khoa học .................................................................................................. 7 5. Giới hạn của đề tài .................................................................................................... 7 6. Nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................................................ 7 7. Phương pháp nghiên cứu .......................................................................................... 7 8. Những đóng góp mới của luận án ............................................................................. 9 9. Cấu trúc của luận văn................................................................................................ 9 CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUÂN VÀ THỰC TIỄN ....................................................... 10 1.1. Lịch sử nghiên cứu về tích hợp giáo dục biến đổi khí hậu trong dạy học ở trung học phổ thông ....................................................................................................................... 10 1.1.1. Những nghiên cứu trên thế giới ................................................................................ 10 1.1.2. Những nghiên cứu ở Việt Nam ................................................................................. 12 1.2. Cơ sở lí luận................................................................................................................... 13 1.2.1. Tích hợp và dạy học tích hợp .................................................................................... 13 1.2.2. Biến đổi khí hậu và giáo dục biến đổi khí hậu ......................................................... 17 1.2.3. Tích hợp giáo dục biến đổi khí hậu trong dạy học Sinh học ở trung học phổ thông ............................................................................................................................. 19 1.2.4. Chủ đề và dạy học theo chủ đề.................................................................................. 23 1.3. Cơ sở thực tiễn .............................................................................................................. 25 iii
1.3.1. Điều tra thực trạng dạy học theo CĐ ở một số trường THPT tại tỉnh Bắc Kạn ...... 26 1.3.2. Điều tra thực trạng dạy học tích hợp giáo dục BĐKH qua môn Sinh học ở trường THPT trong tỉnh Bắc Kạn........................................................................................ 27 Kết luận chương 1 ................................................................................................................ 31 CHƯƠNG 2. TÍCH HỢP GIÁO DỤC BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG TỈNH BẮC KẠN TRONG DẠY HỌC PHẦN SINH THÁI HỌC - SINH HỌC 12 ................................................................................. 33 2.1. Phân tích cấu trúc nội dung phần sinh thái học - sinh học 12 .................................... 33 2.1.1. Cấu trúc nội dung ....................................................................................................... 33 2.1.2. Tiềm năng GDBĐKH trong dạy học phần STH - SH 12........................................ 34 2.1.3. Đặc điểm sinh thái tỉnh Bắc Kạn - Cơ hội để dạy học tích hợp GDBĐKH cho học sinh ................................................................................................................................. 35 2.2. Biện pháp tích hợp giáo dục biến đổi khí hậu trong dạy học phần sinh thái học - sinh học 12 ............................................................................................................................ 37 2.2.1. Sử dụng bài tập tình huống thực tiễn ........................................................................ 37 2.2.2. Sử dụng biện pháp đóng vai ...................................................................................... 39 2.2.3. Dạy học theo dự án .................................................................................................... 40 2.2.4. Tổ chức hoạt động trải nghiệm ................................................................................. 43 2.3. Xây dựng và tổ chức dạy học các chủ đề tích hợp GDBĐKH cho học sinh THPT tỉnh Bắc Kạn trong dạy học phần sinh thái học - sinh học 12................................ 43 2.3.1. Nguyên tắc xây dựng và tổ chức dạy học các chủ đề tích hợp GDBĐKH trong dạy học phần sinh thái học - sinh học 12 ............................................................................ 43 2.3.2. Quy trình chung xây dựng và tổ chức dạy học chủ đề tích hợp GDBĐKH trong phần sinh thái học - sinh học 12 ................................................................................ 43 2.3.3. Vận dụng quy trình vào thiết kế KHDH và tổ chức DH chủ đề tích hợp GDBĐKH trong DH STH - SH12 ...................................................................................... 49 2.4. Đánh giá NL vận dụng kiến thức ................................................................................. 58 2.4.1. Tiêu chí đánh giá năng lực vận dụng kiến thức GQVĐ của HS ............................. 58 2.4.2. Bộ công cụ đánh giá năng lực VDKT ...................................................................... 60 Kết luận chương 2 ................................................................................................................ 61 iv
CHƯƠNG 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM .................................................................. 62 3.1. Mục đích thực nghiệm sư phạm ................................................................................... 62 3.2. Nhiệm vụ thực nhiệm sư phạm .................................................................................... 62 3.3. Nội dung thực nghiệm .................................................................................................. 62 3.3.1. Đối tượng thực nghiệm .............................................................................................. 62 3.3.2. Địa điểm nghiên cứu thực nghiệm ............................................................................ 62 3.3.3. Thời gian thực nghiệm............................................................................................... 62 3.4. Phương pháp thực nghiệm............................................................................................ 62 3.5. Kết quả thực nghiệm ..................................................................................................... 63 3.5.1 Kết quả trước thực nghiệm ......................................................................................... 63 3.5.2. Kết quả sau thực nghiệm ........................................................................................... 63 Kết luận chương 3 ................................................................................................................ 73 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .......................................................................................... 74 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................................ 76 PHỤ LỤC v
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BĐKH Biến đổi khí hậu BVMT Bảo vệ môi trường CĐ Chủ đề ĐC Đối chứng GD Giáo dục GDBBĐKH Giáo dục biến đổi khí hậu GQVĐ Giải quyết vấn đề GV GV HS HS MT Môi trường ND Nội dung STH Sinh thái học TC Tiêu chuẩn THPT Trung học phổ thông TN Thực nghiệm VDKT Vận dụng kiến thức iv
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1: Một số khó khăn của giáo viên khi dạy học theo CĐ ....................................... 26 Bảng 1.2: Nhận thức của GV về mục đích dạy học theo CĐ ............................................ 27 Bảng 1.3: Mức độ thực hiện GDBĐKH thông qua môn học ............................................ 27 Bảng 1.4: Hình thức GDBĐKH thường xuyên được áp dụng trong dạy học .................... 28 Bảng 1.5: Nguồn tài liệu được GV sử dụng trong dạy học để GDBĐKH ....................... 29 Bảng 1.6: Những khó khăn GV gặp phải khi thực hiện GDBĐKH trong dạy học bộ môn .............................................................................................................. 29 Bảng 1.7: Nội dung giáo viên cần hỗ trợ trong việc thực hiện nội dung tích hợp GDBĐKH ........................................................................................................ 30 Bảng 1.8: Lợi ích của việc GDBĐKH trong dạy học sinh học tại tỉnh Bắc Kạn ............. 30 Bảng 2.1: Lựa chọn chủ đề, xác định nội dung và biện pháp tích hợp GDBĐKH trong phần Sinh thái học - Sinh học 12 .......................................................... 46 Bảng 2.2: Bảng ma trận các yêu cầu cần đạt khi học CĐ ............................................ 50 Bảng 2.3: Các tiêu chí với các mức độ biểu hiện của NLVDKT...................................... 58 Bảng 2.4: Phiếu sử dụng để thống kê đánh giá NLVDKT đạt được của từng của HS qua từng bài KT ............................................................................................... 60 Bảng 3.1: Đánh giá mức độ đạt được về nội dung GD BVMT và BĐKH trước thực nghiệm .................................................................................................... 63 Bảng 3.2: Bảng phân phối tần số điểm kiểm tra 15 phút của lớp TN và ĐC ................... 64 Bảng 3.3: Bảng phân phối tần suất điểm kiểm tra 15 phút của lớp TN và ĐC ................ 64 Bảng 3.4: Bảng tần suất hội tụ tiến điểm kiểm tra 15 phút của lớp TN và ĐC ................ 64 Bảng 3.5: Kiểm định X điểm kiểm tra 15 phút của nhóm lớp TN và ĐC ....................... 66 Bảng 3.6: Phân tích phương sai điểm kiểm tra 15 phút của lớp TN và lớp ĐC .......... 67 Bảng 3.7: Bảng phân phối tần số điểm kiểm tra 1 tiết ....................................................... 67 Bảng 3.8: Bảng phân phối tần suất điểm kiểm tra 1 tiết .................................................... 67 Bảng 3.9: Bảng tần suất hội tụ tiến điểm kiểm tra 1 tiết .................................................... 68 Bảng 3.10: Kiểm định X điểm kiểm tra 1 tiết của nhóm lớp TN và ĐC ........................ 69 Bảng 3.11: Phân tích phương sai điểm kiểm tra 1 tiết của lớp TN và lớp ĐC............. 70 v
DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 2.1. Sơ đồ về Quy trình chung xây dựng và tổ chức DH chủ đề tích hợp GDBĐKH trong phần Sinh thái học - SH 12........................................ 44 Hình 2.2. Sơ đồ Lôgíc cấu trúc nội dung chương trình STH ở trường PTTH ...... 45 Hình 2.3. Sơ đồ các bước thiết kế KHDH chủ đề tích hợp GDBĐKH ................ 48 Hình 3.1. Biểu đồ biểu diễn tần suất điểm kiểm tra 15 phút của lớp TN và ĐC .. 65 Hình 3.2. Đồ thị đường tích lũy bài kiểm tra 15 phút của lớp TN và ĐC ............ 65 Hình 3.3. Biểu đồ biểu diễn tần suất điểm kiểm tra 1 tiết .................................... 68 Hình 3.4. Đồ thị đường tích lũy bài kiểm tra 1 tiết giữa lớp TN và lớp ĐC ........ 69 Hình 3.5. Đồ thị đánh giá sự tiến bộ năng lực VDKT của lớp TN và lớp ĐC ..... 72 vi
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Tác hại của biến đổi khí hậu Biến đổi khí hậu (BĐKH) gây ra hậu quả nghiêm trọng đối với tất cả các quốc gia trên thế giới. Hội nghị thượng đỉnh toàn cầu về PTBV tại Johannesburg (Cộng hòa Nam Phi) năm 2002 đã nhận định rằng những hậu quả của BĐKH toàn cầu trực tiếp tác động đến sự sinh tồn của loài người, vì gây hại đến: Tài nguyên nước, Năng lượng, Sức khỏe con người, Nông nghiệp và an ninh lương thực, Đa dạng sinh học [10] Sự biến đổi khí hậu trên toàn cầu đang hàng ngày gây ra sự nóng lên của Trái Đất, kéo theo đó là vô số hệ lụy như băng tan, nước biển dâng cao, mưa bão, lũ lụt, cho đến các thiên tai có khả năng gây tàn phá quy mô lớn như động đất, sóng thần, hạn hán… Tất cả góp phần gây nên hậu quả là tình trạng thiếu lương thực và hàng loạt dịch bệnh ở con người và vật nuôi. Theo các nhà khoa học, chính con người với những hoạt động sản xuất công nghiệp và sinh hoạt hàng ngày là một trong những nguyên nhân chính đang gây ra sự nóng lên toàn cầu và gây ra hiệu ứng nhà kính. BĐKH đang là thách thức nghiêm trọng nhất đối với quá trình phát triển bền vững của tất cả quốc gia trên thế giới, trong đó Việt Nam là một trong 5 quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề nhất của BĐKH do có bờ biển dài. [10] Theo Tổ chức Khí tượng Thế giới (WMO), nhiều loại hình thiên tai và thời tiết cực đoan diễn ra với quy mô và tần suất ngày càng lớn. Tại Hội nghị LHQ về BĐKH (COP 23) ở Born, Đức (11/2017), số liệu thống kê cho thấy trên toàn thế giới, từ 1996-2016, thiên tai do BĐKH làm chết 520.000 người, gây thiệt hại kinh tế 3.160 tỷ USD. [10] [39] Việt Nam được dự đoán bị tác động nặng nề nếu khí hậu tăng lên 10C và nước biển dâng cao 1m. Trong 45 năm (1956-2000) có 311 cơn bão và áp thấp ảnh hưởng đến Việt Nam. Mỗi năm chính phủ phải chi hàng nghìn tỷ đồng để khắc phục hậu quả thiên tai. Chỉ riêng năm 2007, thiên tai đã làm thiệt hại 11.600 tỷ đồng, hơn 400 người chết, mất tích; làm ngập và hư hại 113.800 ha lúa, phá huỷ 1.300 công trình đập, cống thủy lợi. Đặc biệt, theo các kịch bản BĐKH của Việt Nam, đến cuối thế kỷ XXI, sẽ có 40% diện tích vùng Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL), 11% diện tích 1
vùng Đồng bằng sông Hồng và 3% diện tích của các địa phương ven biển khác sẽ bị ngập nước. Khi đó sẽ có 10-12% dân số bị ảnh hưởng trực tiếp, tổn thất 10% GDP. Đặc biệt, 20% diện tích TPHCM sẽ bị ngập.[36] Nhận thức được các nguy cơ và thách thức của BĐKH, Việt Nam đã chủ động triển khai xây dựng và ban hành một cách hệ thống các chủ trương, chính sách nhằm ứng phó có hiệu quả với tác động của GDBĐKH. Ngày 3/6/2013 tại Hội nghị lần 7, BCH TƯ khóa XI đã ban hành Nghị quyết số 24-NQ/TW về “Chủ động ứng phó với BĐKH, tăng cường quản lý tài nguyên và bảo vệ môi trường”. Nghị quyết là cơ sở cho việc thống nhất nhận thức và hành động, hoàn thiện thể chế, chính sách, pháp luật, bố trí nguồn lực của Nhà nước về ứng phó với BĐKH, quản lý tài nguyên và bảo vệ môi trường, hướng tới mô hình phát triển mới để đạt được nền kinh tế xanh, phát triển bền vững ở nước ta trong tương lai. Để triển khai đồng bộ, Chính phủ cũng ra Nghị quyết số 08/NQ-CP (23/1/2014) ban hành Chương trình hành động thực hiện Nghị quyết số 24-NQ/TW của Đảng, nhằm mục tiêu đến 2020, về cơ bản chủ động được trong thích ứng với BĐKH, phòng tránh thiên tai, giảm phát thải KNK; phải đạt được những chuyển biến cơ bản trong khai thác, sử dụng tài nguyên theo hướng hợp lý, hiệu quả và bền vững… hướng tới nền kinh tế xanh, thân thiện với môi trường. Thủ tướng cũng ký Quyết định ban hành Kế hoạch hành động quốc gia thực hiện Chương trình nghị sự 2030 vì sự phát triển bền vững ngày 10/5/2017. Phát triển bền vững là yêu cầu xuyên suốt trong quá trình phát triển đất nước; kết hợp chặt chẽ, hợp lý và hài hòa giữa phát triển kinh tế với phát triển xã hội và bảo vệ tài nguyên, môi trường, chủ động ứng phó với BĐKH, bảo đảm quốc phòng, an ninh, trật tự an toàn xã hội và bảo vệ vững chắc độc lập, chủ quyền quốc gia. Để bảo vệ cuộc sống, toàn xã hội nói chung, đặc biệt là thế hệ trẻ nói riêng cần nhận thức được trách nhiệm nhằm làm giảm thiểu và thích ứng với những biến đổi bất thường của khí hậu. Nhiệm vụ này, ngoài việc hoạch định chính sách thì giáo dục có trách nhiệm lớn đối với thế hệ trẻ, cần tìm cách thức giáo dục có hiệu quả. 2
1.2. Vai trò của giáo dục trong cuộc đấu tranh với những thách thức của biến đổi khí hậu Những tác động tiêu cực của thời đại toàn cầu hóa đã khiến cho biến đổi khí hậu (BĐKH) trở thành một trong những thách thức và nguy cơ lớn nhất mà loài người trong thế kỉ 21. Việc sử dụng một khối lượng khổng lồ các nguyên liệu hoá thạch trong công nghiệp, việc thâm canh hoá cao độ trong nông nghiệp, sự bành trướng dường như không có giới hạn của giao thông vận tải và sự bùng nổ dân số… là những nguyên nhân quan trọng khiến cho sự phát thải khí nhà kính tăng đến mức nguy hiểm, làm cho trái đất nóng lên, mực nước biển tăng và nhiều quốc gia có nguy cơ bị nước biển tấn công, nhấn chìm. Việt Nam cùng với các quốc gia khác như: Trung Quốc, Ấn Độ, Bănglađét, Indonexia, Nhật Bản,..., được xem là những nước có nguy cơ rủi ro lớn nhất do lãnh thổ bị thu hẹp khi nước biển dâng cao và chịu những tổn hại lớn nhất do biến đổi khí hậu gây nên.[6][7][10] Từ thực tế đó, trong những năm gần đây, vấn đề ứng phó với biến đổi khí hậu đã trở thành một trong những mục tiêu của thiên niên kỷ. Nhờ đó mà vấn đề giáo dục biến đổi khí hậu đã nhận được sự quan tâm của Đảng, Nhà nước, các cấp, các ngành. Ngày 2/7/2010, Bộ Giáo dục và Đào tạo tổ chức hội thảo đóng góp ý kiến cho kế hoạch hành động về ứng phó biến đổi khí hậu và Dự án "Đưa các nội dung ứng phó với biến đổi khí hậu vào các chương trình giáo dục và đào tạo" giai đoạn 2011-2015. Theo đó, tất cả các bậc học sẽ được tích hợp nội dung ứng phó với biến đổi khí hậu vào chương trình giảng dạy, tùy theo độ tuổi, đặc điểm tâm sinh lý của học sinh. Cụ thể, ở cấp học mầm non, do đặc thù lứa tuổi nên chỉ cần cho các em có những nhận biết ban đầu về ảnh hưởng, hậu quả của biến đổi khí hậu đến môi trường, cuộc sống quanh bé, có ý thức nhắc nhở mọi người. Đồng thời, các bé sẽ biết cách tự bảo vệ, chăm sóc cho mình như: trời nắng nóng biết đội mũ, không chạy chơi ngoài nắng, biết giữ sức khỏe... Các hình thức học chủ yếu sẽ qua các câu chuyện kể, các bài hát... Với cấp tiểu học, các nội dung này chủ yếu được tuyên truyền qua các hoạt động ngoại khóa, trang bị kiến thức cơ bản phù hợp độ tuổi như: kiến thức về thời tiết, về khí hậu, khí nhà kính... Cấp trung học, các nội dung về biến đổi khí hậu sẽ được tích hợp vào môn học như địa lý, vật lý, hóa học, sinh học, lịch sử, giáo dục công dân... Ở lứa tuổi này, hình thức tuyên truyền thích hợp được các chuyên gia đề xuất là thông 3
qua các cuộc thi tìm hiểu về biến đổi khí hậu ở địa phương để các em tự tìm hiểu, học hỏi thêm. Đại học, cao đẳng thì việc tích hợp mạnh mẽ các bài học về GDBĐKH trong bài giảng vì đây là lứa tuổi chuẩn bị bước ra xã hội, sẽ có thể có những đóng góp thực tế tới việc cải thiện môi trường. Thông qua các đợt thực tập, tham quan sản xuất, thực tập luận văn để có thể tích hợp nội dung bài giảng vào cho sinh viên tìm hiểu.Để phát huy được vai trò của giáo dục trong ứng phó với biến đổi khí hậu cần chú ý đến một số vấn đề cơ bản sau: Xác định mục tiêu cơ bản của giáo dục biến đổi khí hậu và coi giáo dục biến đổi khí hậu là một nội dung bắt buộc trong các nhà trường. Trong điều kiện hiện nay, giáo dục biến đổi khí hậu chưa được coi là một môn học mà chỉ là một phương pháp tiếp cận, lồng ghép trong tổng thể kiến thức chung cần trang bị cho người học, trong đó phát triển bền vững được xem như bối cảnh cho mục đích giáo dục. Với tư cách là một bộ phận quan trọng của giáo dục phát triển bền vững, giáo dục biến đổi khí hậu không nên và không cần thiết phải làm cho người học hoảng sợ, bi quan về tương lai với những rủi ro và tác động tiêu cực của biến đổi khí hậu mà cần thiết phải giúp cho người học hiểu biết về bản chất của các vấn đề biến đổi khí hậu; ý nghĩa, tầm quan trọng của các vấn đề biến đổi khí hậu, từ đó có thái độ, cách ứng xử đúng đắn trước các vấn đề biến đổi khí hậu. Đồng thời, giúp người học hình thành niềm tin về triển vọng tốt đẹp của bảo vệ khí hậu và thích ứng thành công với biến đổi khí hậu trong tương lai. Thông qua đó để thay đổi văn hoá, lối sống, cơ cấu kinh tế và xã hội, nhằm bảo vệ khí hậu, giảm thiểu tác động tiêu cực và thích ứng với biến đổi khí hậu; khuyến khích, hỗ trợ những quan điểm phù hợp với một tương lai bền vững trong kỷ nguyên của biến đổi khí hậu. Để làm được điều đó, chúng ta cần xây dựng tài liệu chuẩn giúp người dạy có phông kiến thức cơ bản, hoàn thiện về biến đổi khí hậu để phục vụ cho việc dạy. Nâng cao hiểu biết về vai trò của việc giáo dục biến đổi khí hậu trong nhà trường. Một trong những nguyên nhân cơ bản gây biến đổi khí hậu là do sự thiếu hiểu biết, thiếu ý thức của con người. Giáo dục biến đổi khí hậu là một trong những biện pháp hữu hiệu nhất, kinh tế nhất và có tính bền vững trong các biện pháp để thực hiện mục tiêu bảo vệ môi trường và phát triển bền vững đất nước. Giáo dục biến đổi khí hậu còn góp phần hình thành nhân cách người lao động mới, người chủ tương lai của 4
đất nước, hình thành thái độ thân thiện với môi trường, phát triển kinh tế hài hoà với việc bảo vệ môi trường, bảo đảm nhu cầu của hôm nay mà không phương hại đến các thế hệ mai sau. Giáo dục biến đổi khí hậu là vấn đề có tính chiến lược của mỗi quốc gia và toàn cầu. Nước ta có khoảng 23 triệu học sinh, sinh viên các cấp học và gần một triệu giáo viên, cán bộ quản lí và cán bộ giảng dạy. Đây cũng chính là lực lượng xung kích, hùng hậu nhất trong công tác tuyên truyền bảo vệ môi trường. 1.3. Điều kiện thuận lợi của nội dung Sinh học ở trường trung học phổ thông trong giáo dục biến đổi khí hậu Hiện nay, biến đổi khí hậu thực sự là một thách thức to lớn của toàn nhân loại. Biến đổi khí hậu tác động đến mọi mặt của đời sống xã hội (nông nghiệp, công nghiệp, sinh kế của người dân, y tế, giáo dục, giao thông vận tải….). Mọi người đều phải có trách nhiệm trong việc ứng phó với biến đổi khí hậu . Tuy nhiên, trong chương trình Trung học phổ thông (THPT) của Việt Nam, không có môn Giáo dục biến đổi khí hậu (GDBĐKH). Vì vậy, nội dung GDBĐKH cần được tiến hành trong quá trình dạy học các môn học, với các mức độ khác nhau. So với các môn học khác trong chương trình THPT, Sinh học là bộ môn có nhiều lợi thế hơn trong việc tích hợp GDBĐKH[3][4][38][41] Nội dung môn Sinh học (SH) ở trường trung học phổ thông (THPT) được xây dựng theo quan điểm của sinh học hiện đại, tiếp cận hệ thống cấu trúc nhằm giúp học sinh chỉ ra được: Cấu trúc của tổ chức sống, hoạt động sống ở mỗi cấp độ tổ chức sống, sự tương tác qua lại giữa sinh vật với môi trường. Cấu trúc của các cấp độ tổ chức sống từ đơn giản đến phức tạp, từ thấp đến cao được sắp xếp trong chương trình Sinh học THPT như sau: Lớp 10 - Cấp độ tế bào, cấp độ cơ thể (đơn bào), lớp 11 - Cấp độ cơ thể (đa bào), lớp 12 - Cấp độ trên cơ thể (quần thể, quần xã, HST, sinh quyển). Đặc điểm chung của các cấp độ tổ chức sống là: Tổ chức theo nguyên tắc thứ bậc, hệ thống mở và tự điều chỉnh, thế giới sống liên tục tiến hóa. Tổ chức sống ở cấp cao hơn không chỉ có những đặc điểm của tổ chức sống cấp thấp hơn mà còn có những đặc tính nổi trội mà tổ chức cấp thấp hơn không có được. Những đặc tính nổi trội ở mỗi cấp tổ chức sống có được là do sự tương tác của các bộ phận cấu thành. Những đặc điểm đặc trưng của thế giới sống ở 5
các cấp độ tổ chức sống là: trao đổi chất và năng lượng, sinh trưởng và phát triển, cảm ứng, sinh sản, di truyền, tiến hóa. Các đặc điểm đặc trưng của thế giới sống được thể hiện thông qua các hoạt động sống và được thể hiện trong nội dung môn SH THPT. Từ logic phát triển nội dung SH cho thấy, hoạt động sống của sinh vật luôn có mối quan hệ chặt chẽ với môi trường. Trong các yếu tố của môi trường, khí hậu là nhân tố sinh thái vô sinh có ảnh hưởng rất quan trọng đến sự tồn tại và phát triển của sinh vật. Các hoạt động sống của sinh vật và con người đã có tác động đến thành phần, đặc điểm của khí hậu. Đặc biệt, hoạt động quang hợp của thực vật đã làm biến đổi thành phần và đặc trưng của khí quyển Trái Đất, từ khí quyển sơ khai mang đặc trưng khử sang đặc trưng ôxi hóa. Quá trình tương tác giữa sinh vật với môi trường đã góp phần quan trọng tạo nên khí quyển, khí hậu Trái Đất ngày nay. Mặt khác, khí hậu có tác động tới sinh vật, làm cho sinh vật biến đổi, tiến hóa. BĐKH đã làm cho rất nhiều loài sinh vật bị tuyệt chủng trong quá khứ, đồng thời những loài sinh vật chống chịu được với những điều kiện thay đổi của khí hậu lại sinh trưởng và phát triển. Nói cách khác, chính khí hậu là một nhân tố quan trọng tác động đến sự sinh trưởng và phát triển, tồn tại và tiến hóa của sinh vật, góp phần tạo nên diện mạo thế giới sinh vật hiện nay. Các hoạt động khai thác và sử dụng không bền vững tài nguyên thiên nhiên để phát triển kinh tế - xã hội của con người đã gây ra tác hại cho các loài sinh vật, làm cho nhiều loài sinh vật bị tuyệt chủng, đồng thời gây ra tác động xấu cho khí hậu. Hoạt động của con người chính là nguyên nhân chủ yếu gây ra BĐKH. Như vậy, giữa sinh vật và khí hậu luôn có mối quan hệ tác động qua lại, tạo thành một chỉnh thể thống nhất, chi phối lẫn nhau. Do vậy, trong quá trình DHSH THPT cần phải tích hợp GDBĐKH để hình thành tri thức SH và GDBĐKH cho HS. [38][41] Xuất phát từ những lí do trên, chúng tôi nghiên cứu đề tài “Tích hợp giáo dục biến đổi khí hậu cho học sinh trung học phổ thông tỉnh Bắc Kạn trong dạy học phần Sinh thái học - Sinh học 12”. 2. Mục tiêu nghiên cứu Xây dựng chủ đề tích hợp GDBĐKH trong phần Sinh thái học - SH 12 và tổ chức dạy học các chủ đề đó nhằm phát triển nhận thức, thái độ và kỹ năng vận dụng kiến thức vào ứng phó với BĐKH của HS. 6
3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Biện pháp tích hợp GDBĐKH cho học sinh trung học phổ thông tỉnh Bắc Kạn trong DHSH phần Sinh thái học - Sinh học 12 . 3.2. Khách thể nghiên cứu Quá trình DHSH phần Sinh thái học - Sinh học 12. 4. Giả thuyết khoa học Nếu thiết kế được KHDH cho chủ đề tích hợp GDBĐKH trong phần Sinh thái học-SH 12 và tổ chức dạy học các chủ đề đó thì sẽ nâng cao được chất lượng lĩnh hội tri thức và phát triển NL vận dụng kiến thức vào bảo vệ môi trường của HS. 5. Giới hạn của đề tài Đề tài tập trung nghiên cứu cách tích hợp GDBĐKH cho học sinh trung học phổ thông tỉnh Bắc Kạn trong DHSH phần Sinh thái học - Sinh học 12. 6. Nhiệm vụ nghiên cứu 6.1. Hệ thống hóa cơ sở lí luận dạy học tích hợp, tích hợp GDBĐKH trong DHSH phần Sinh thái học - Sinh học 12. 6.2. Điều tra thực trạng thực hiện tích hợp GDBĐKH trong DHSH phần Sinh thái học - Sinh học 12 ở một số trường THPT tỉnh Bắc Kạn. 6.3. Xây dựng quy trình và biện pháp tích hợp GDBĐKH cho học sinh trung học phổ thông tỉnh Bắc Kạn trong DH phần Sinh thái học - Sinh học 12. 6.4. Xây dựng tiêu chí và công cụ đánh giá hiệu quả tích hợp GDBĐKH cho học sinh THPT tỉnh Bắc Kạn trong DHSH phần Sinh thái học - Sinh học 12 6.5. Thực nghiệm sư phạm nhằm đánh giá giả thuyết khoa học của đề tài. 7. Phương pháp nghiên cứu 7.1. Phương pháp nghiên cứu lí thuyết - Nghiên cứu các văn kiện của Ban liên chính phủ về GDBĐKH của Liên hiệp quốc; của Đảng, Nhà nước và Chính phủ Việt Nam cũng như các nước khác về GDBĐKH, các chương trình mục tiêu quốc gia về giải pháp ứng phó với thách thức của GDBĐKH hiện tại và tương lai. - Các tài liệu hội thảo khoa học, bài báo khoa học, sách, giáo trình trong nước và quốc tế về khí hậu, GDBĐKH, giáo dục vì sự PTBV. 7
- Nghiên cứu các tài liệu lí luận dạy học, phương pháp dạy học tích hợp, phương pháp dạy học tích cực, các luận văn, luận án có liên quan đến đề tài nghiên cứu làm cơ sở xây dựng quy trình và xác định các biện pháp tích hợp GDBĐKH trong DHSH ở THPT. - Phân tích cấu trúc, nội dung môn SH ở THPT làm cơ sở xác định nội dung GDBĐKH cần tích hợp. - Phân tích cấu trúc, nội dung phần Sinh thái học - Sinh học 12 làm cơ sở xác định nội dung GDBĐKH cần tích hợp. 7.2. Phương pháp nghiên cứu thực trạng - Mục đích điều tra: Tìm hiểu về tình hình thực hiện dạy học tích hợp GDBĐKH trong phần Sinh thái học - sinh học 12 của GV và hiểu biết của HS về GDBĐKH. - Nội dung điều tra + Đối với giáo viên: ++ Nhận thức về tính cấp thiết của GDBĐKH cho HS ở trường THPT; Vai trò, lợi ích mà GDBĐKH mang lại cho HS trong DHSH ở trường THPT; Khó khăn khi DHTH GDBĐKH trong môn SH ở trường THPT. ++ Thực hiện tích hợp GDBĐKH trong DHSH ở trường THPT: Mức độ thực hiện tích hợp GDBĐKH trong DHSH ở trường THPT; Hình thức, nội dung GDBĐKH đã sử dụng trong DHSH ở trường THPT; Phương pháp, phương tiện GV thường sử dụng để tích hợp GDBĐKH trong DHSH ở trường THPT; Nguồn tài nguyên GV thường khai thác để tích hợp GDBĐKH trong DHSH ở trường THPT. + Đối với học sinh: ++ Nhận thức của HS về GDBĐKH: khái niệm khí hậu, GDBĐKH; nguyên nhân, biểu hiện của GDBĐKH; khái niệm ứng phó với GDBĐKH, thích ứng với GDBĐKH, giảm nhẹ GDBĐKH; các KNK gây ra GDBĐKH, nguyên nhân làm cho KNK tăng lên... ++ Các nguồn tài liệu HS thường tìm hiểu về GDBĐKH. - Phương pháp điều tra + Đối với GV: Sử dụng phiếu khảo sát việc vận dụng GDBĐKH trong DHSH ở trường THPT. Khảo sát giáo viên ở các trường trên địa bàn thành phố Bắc Kạn, tỉnh Bắc Kạn. 8
+ Đối với HS: Sử dụng phiếu khảo sát nhận thức của HS về BĐKH, các nguồn tìm hiểu về BĐKH của HS. 7.3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm - Bố trí TN: Tổ chức thực nghiệm kiểu song song. Lớp TN dạy theo phương án tích hợp GDBĐKH, lớp ĐC dạy theo hướng dẫn của sách giáo viên. - Chọn trường, lớp, GV dạy TN: - Quá trình TN: - Nội dung TN: 7.4. Phương pháp xử lí số liệu Sử dụng thống kê toán học, và Excel để xử lí số liệu, so sánh kết quả bài kiểm tra của lớp TN và lớp ĐC. Sử dụng phần mềm Excel để tính %, điểm trung bình của các câu hỏi điều tra, tiêu chí đánh giá. 8. Những đóng góp mới của luận án - Hệ thống hóa cơ sở lý luận về xây dựng và tổ chức dạy học các chủ đề tích hợp nhằm phát triển năng lực vận dụng kiến thức vào thực tiễn của HS. - Đề xuất được quy trình xây dựng và tổ chức dạy học các chủ đề tích hợp GDBĐKH trong dạy học Sinh học 12 cho HS Tỉnh Bắc Kạn. 9. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, phụ lục, cấu trúc luận văn gồm 3 chương: Chương 1. Cơ sở lí luân và thực tiễn Chương 2. Tích hợp giáo dục biến đổi khí hậu cho học sinh trung học phổ thông tỉnh Bắc Kạn trong dạy học phần Sinh thái học - Sinh học 12. Chương 3. Thực nghiệm sư phạm 9
KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUÂN VÀ THỰC TIỄN 1.1. Lịch sử nghiên cứu về tích hợp giáo dục biến đổi khí hậu trong dạy học ở trung học phổ thông 1.1.1. Những nghiên cứu trên thế giới Dạy học tích hợp đã và đang được thực hiện ở nhiều quốc gia có nền giáo dục phát triển hàng đầu của thế giới; mức độ tích hợp khá đa dạng. Số nước có môn Khoa học tự nhiên thay cho 3 môn học riêng rẽ là Vật lí, Hoá học và Sinh học ở cấp THCS chiếm tỉ lệ cao trong số các QG có nền GD phát triển như Anh, Australia, Hàn Quốc, Mỹ, New Zealand, Nhật Bản, Singapore, Thụy Sỹ,....[53] Các tư tưởng về tích hợp đầu tiên được thể hiện trên quan điểm gắn nhà trường với xã hội, kết nối giữa học với hành, giáo dục gắn liền với lao động sản xuất. Trong cuốn “Nhà trường và xã hội” xuất bản năm 1899, Jonh Deway đã khởi xướng quan điểm nhà trường lao động, trong đó chỉ ra các nguyên tắc mới trong việc tổ chức giáo dục nhà trường là: Tổ hợp (đồng bộ), liên môn, tích hợp, tạo cơ sở cho việc định hướng nhân cách HS. Tư tưởng này là một bước tiến so với công trình nghiên cứu ở những năm 70 của thế kỷ XVIII do Pestalogi thực hiện về mối quan hệ giữa giáo dục và lao động. Sau này, Hội đồng nhà nước về khoa học Xô Viết mà đại diện là N.K. Crupxkaia (1918) đã thông qua nhiệm vụ “Xây dựng những nguyên tắc chung đối với nhà trường phổ thông lao động thống nhất kiểu kỹ thuật tổng hợp”[25]. Sau đó, tư tưởng phát triển liên môn trong nhà trường theo thực tiễn được nhiều nhà khoa học Xô Viết nghiên cứu và phát triển. H.A. Loskareva (1973) cho rằng: “Các mối quan hệ liên môn được thể hiện trong quá trình dạy học phải được hiểu như tính quy luật của hiện thực khách quan, là cơ sở triết lý và lí luận dạy học để xác định các nội dung, phương pháp và hình thức tổ chức dạy học”. Trong tuyển tập khoa học “Các quá trình tích hợp trong khoa học giáo dục và thực tiễn giáo dục - dạy học chủ nghĩa cộng sản” xuất bản năm 1983, khái niệm tích hợp đã được đưa vào giáo dục học Xô Viết. Theo V.T.Phormenko (1996), tích hợp là phương thức hình thành nhân cách và phát triển toàn diện con người Xô Viết. Đầu những năm 90 của thế kỷ XX, V.T.Phormenko và 10