Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Ngữ nghĩa – Ngữ dụng của vị từ ngôn hành tiếng Việt

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP.HCM

LỮ THỊ TRÀ GIANG

NGỮ NGHĨA – NGỮ DỤNG CỦA VỊ TỪ NGÔN HÀNH TIẾNG VIỆT

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC

Thành phố Hồ Chí Minh – 2008

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP.HCM

LỮ THỊ TRÀ GIANG

NGỮ NGHĨA – NGỮ DỤNG CỦA VỊ TỪ NGÔN HÀNH TIẾNG VIỆT

Chuyên ngành

: Ngôn ngữ học

Mã số

: 60 22 01

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC

Người hướng dẫn khoa học

PGS. TS. HOÀNG DŨNG

Thành phố Hồ Chí Minh – 2008

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Trong ngữ pháp tiếng Việt, từ trước đến nay, vấn đề phân biệt các kiểu

câu vẫn đang là vấn đề chưa được thống nhất giữa các nhà Việt ngữ học. Việc

phân loại các kiểu câu chủ yếu theo hai cách. Cách thứ nhất là phân loại câu

theo cấu trúc cú phaùp. Theo caùch phaân loaïi naøy, ngöôøi ta chia caâu tieáng

Vieät ra caâu ñôn, caâu gheùp, caâu bình thöôøng vaø caâu ñaëc bieät. Caùch thöù hai

laø phaân loaïi caâu theo muïc ñích giao tieáp. Theo caùch naøy, ngöôøi ta chia ra

caùc kieåu caâu nhö: caâu töôøng thuaät, caâu nghi vaán, caâu caàu khieán vaø caâu caûm

thaùn.

Ở caùch phaân loaïi thöù hai, thöïc ra ranh giôùi xaùc ñònh giöõa caùc kieåu caâu

suy cho cuøng cuõng laø döïa vaøo hình thöùc beân ngoaøi. Hôn nöõa, thaät ra xeùt veà

nghóa bieåu hieän hay haønh ñoäng ngoân trung cuûa caâu (phaùt ngoân) thì raát khoù

ñeå taùch baïch caùc kieåu caâu naøy moät caùch raïch roøi neáu chæ döïa vaøo hình thöùc

ngöõ phaùp beân ngoaøi cuûa chuùng. Chaúng haïn hai caâu sau ñeàu laø caâu nghi vaán

vaø coù hình thöùc ngöõ phaùp raát gioáng nhau nhöng laïi mang yù nghóa noäi dung

raát khaùc nhau nhö:

– Có muốn ăn bánh không?

– Có muốn ăn roi không?

Một câu như Ối giời ơi sao mà đẹp thế! hoàn toàn có thể là một câu cảm

thán nhưng cũng có thể là một câu mỉa mai. Câu Muốn chết hả? là câu để

quát mắng còn câu Sao còn đứng đực ra đấy? là câu mệnh lệnh nhưng ta thấy

cả hai câu vừa nêu đều có hình thức của câu nghi vấn.

Mục đích nói năng của phát ngôn chỉ được khám phá một cách có hệ

thống kể từ khi nhà triết học người Anh J. L. Austin (1911-1960) viết cuốn

How to do things with words? đặt ra vấn đề câu ngôn hành, xem xét câu nói

như là hành dộng. J. L. Austin gọi ý định của người nói được thực hiện bằng

lời là hành động ngôn trung. Đó là các hành động như: ra lệnh, yêu cầu, xin

lỗi, cảm ơn… Như vậy, gắn liền với vấn đề câu ngôn hành là vị từ ngôn hành.

Naêm 1987, Anna Wierzbicka cho xuaát baûn quyeån English Speech Act

Verbs. Trong coâng trình naøy, baø ñaõ duøng ngoân ngöõ ngöõ nghóa (moät thöù sieâu

ngoân ngöõ maø chính baø xaây döïng neân) ñeå giaûi nghóa 270 vò töø ngoân haønh

trong tieáng Anh, quy thaønh 37 nhoùm. Cho ñeán nay, moät coâng trình töông töï

ñoái vôùi vò töø ngoân haønh tieáng Vieät vaãn chöa coù ai laøm.

Trong giôùi haïn nghieân cöùu vò töø tieáng Vieät, keá thöøa coù choïn loïc yù töôûng

cuûa J. L. Austin vaø theo nhöõng ñeà xuaát coù tính chaát tieân phong cuûa Cao

Xuaân Haïo, người viết cho rằng coù theå xaùc laäp ñöôïc heä thoáng vò töø ngoân

haønh tieáng Vieät. Luaän vaên naøy hy voïng thöïc hieän ñöôïc moät danh saùch vò töø

ngoân haønh tieáng Vieät (khoâng daùm noùi laø hoaøn chænh). Tuy nhieân vieäc quy

caùc vò töø ngoân haønh tieáng Vieät veà thaønh töøng nhoùm nhö Wierzbicka ñaõ laøm

thì baûn thaân ngöôøi vieát nhaän thaáy raát khoù khaên. Treân cô sôû tham khaûo kyõ

löôõng caùc coâng trình nghieân cöùu cuûa J. L. Austin, Anna Wierzbicka, J.

Lyons, Cao Xuaân Haïo, Ñoã Höõu Chaâu, Nguyeãn Vaên Hieäp, Dieäp Quang

Ban,… vaø caùc taùc giaû khaùc veà vaán ñeà caâu ngoân haønh vaø vò töø ngoân haønh

(theo caùch goïi cuûa Cao Xuaân Haïo) ngöôøi vieát mong muoán luaän vaên naøy laø

moät taøi lieäu coù ích cho caùc baïn sinh vieân nghieân cöùu veà caâu ngoân haønh vaø

vò töø ngoân haønh.

2. Điểm qua các công trình liên quan đến đề tài

2.1. Các nhà nghiên cứu nước ngoài

2.1.1. J. L. Austin

Có thể nói rằng nhà triết học người Anh J. L. Austin được xem là người

đặt nền móng cho việc phát hiện nghĩa tương tác xã hội, hay nghĩa liên nhân

của câu nói, vào năm 1955. Ông trình bày 12 chuyên đề ở trường Đại học

Tổng hợp Harvard (Mỹ). Những chuyên đề này được tập hợp lại xuất bản

thành sách với nhan đề How to do things with words (hành động như thế nào

bằng lời nói), xuất bản năm 1962, hai năm sau ngày tác giả qua đời. Cuốn

sách này năm 1970 được dịch sang tiếng Pháp với nhan đề Quand dire, c’est

faire (Khi nói tức là làm).

J. L. Austin nhận thấy rằng, cho đến thời gian đó, các nhà logic và các nhà

ngôn ngữ chỉ quan tâm đến những câu khảo nghiệm (còn gọi là khẳng định,

trần thuyết, xác tín, miêu tả), xem chúng là đối tượng nghiên cứu cơ bản. Đây

là những câu về mặt ngữ nghĩa đều có thể được đánh giá theo tiêu chuẩn chân

ngụy còn những phát ngôn khác, mặc dù rất giống với những phát ngôn khảo

nghiệm về hình thức nhưng không thể đánh giá nội dung theo tiêu chuẩn chân

ngụy. Chẳng hạn những câu như:

Cannibalism is wrong. (Tục ăn thịt người là sai.)

Hoặc:

Monet is a better painter than Manet. (Họa sĩ Monet giỏi hơn họa sĩ

Manet).

tùy theo phong tục và thẩm mỹ riêng của từng người mà được coi là đúng hay

sai, và nói chung, là không thể xác định được là đúng hay sai.

J. L. Austin phê phán cái gọi là Ngụy thuyết miêu tả, tức khuynh hướng

nghiên cứu chỉ chú trọng đến nghĩa miêu tả của câu, là loại nghĩa có thể kiểm

nghiệm theo chân ngụy khi đối chiếu với thực tế. Nhấn mạnh đến chiều kích

liên nhân, hay chiều kích tương tác mang bản chất xã hội trong ý nghĩa của

câu nói, J.L. Austin đề nghị chia câu nói thành hai loại: câu tường thuật

(constative) và câu ngôn hành. Câu tường thuật là câu nêu nhận định (có thể

đánh giá theo tiêu chuẩn chân ngụy), còn câu ngôn hành là phát ngôn mà khi

nói ra chúng, người nói đã đồng thời làm một điều gì đó hơn là nêu một nhận

định về một điều gì đó. Thử xem hai câu: Tao hứa từ nay sẽ không hút thuốc

lá nữa và Mời cụ lớn xơi nước ạ, chúng ta thấy người nói chẳng hề nêu ra một

nhận định nào hết mà chỉ đơn giản là thực hiện các hành động “hứa” và

“mời”. J. L. Austin cho rằng những câu này không phải là những câu giả-

khẳng định, cũng không phải là những câu vô nghĩa. Chúng được phát ngôn

ra không nhằm trình bày một kết quả khảo nghiệm, một sự miêu tả về các sự

vật, sự kiện, chúng không phải là những báo cáo về hiện thực mà nhằm làm

một việc gì đó, chẳng hạn việc hỏi, việc mời, việc đánh cuộc…

Như vậy ta thấy rằng nhờ phân biệt được phát ngôn tường thuật miêu tả và

phát ngôn ngôn hành, J. L. Austin đã phát hiện ra bản chất hành động của

ngôn ngữ.

Tuy nhiên vốn không phải là một nhà ngôn ngữ học cho nên sau đó J. L.

Austin đi đến từ bỏ sự phân biệt về hai loại câu này (câu tường thuật miêu tả

đối lập với câu ngôn hành) để khẳng định rằng, tất cả các câu đều là ngôn

hành sau khi phân biệt các biểu thức ngôn hành tường minh và các biểu thức

ngôn hành hàm ẩn. Ông cho rằng một câu ngôn hành không nhất thiết phải sử

dụng một vị từ ngôn hành. Ông viết: “Tuyệt nhiên không nhất thiết một câu

ngôn hành phải được thực hiện trong một hình thái được coi là bình thường

như vậy… nói “ Đóng cửa lại đi!” rõ ràng là cũng có tính ngôn hành, cũng là

thực hiện một hành động đúng như khi ta nói “Tôi ra lệnh cho anh đóng của

lại”.

J. L. Austin phân loại ra năm phạm trù hành động ngôn từ:

1. Phán xử (Verditives, verditifs) Đây là những hành động đưa ra lời phán

xét (verdicts) về một sự kiện hoặc một giá trị dựa trên những chứng cớ hiển

nhiên hoặc dựa vào lý lẽ vững chắc như: xử trắng án, xem là, tính toán miêu

tả, phân tích, đánh giá, phân loại, cho là, nêu đặc điểm…

2. Hành xử (Exercitives, exercitifs). Đây là những hành động đưa ra

những quyết định thuận lợi hay chống lại một chuỗi hành động nào đó: ra

lệnh, chỉ huy, biện hộ cho, khẩn cầu, đặt hàng, giới thiệu, van xin, khuyến cáo

và các hành vi ngôn ngữ như: bổ nhiệm, đặt tên, tuyên bố khai mạc, bế mạc,

cảnh cáo, tuyên ngôn.

3. Cam kết (Commissives, commissifs). Những hành động này ràng buộc

người nói vào một chuỗi những hành động nhất định: hứa hẹn, bày tỏ lòng

mong muốn, giao ước bảo đảm, thề nguyền, thông qua các quy ước, tham gia

một phe nhóm.

4. Trình bày (Expositives, expositifs). Những hành động này được dùng

để trình bày các quan niệm, dẫn dắt lập luận, giải thích cách dùng các từ như

khẳng định, phủ định, chối, trả lời, phản bác, nhượng bộ, dẫn ví dụ, chuyển

dạng lời, báo cáo các ý kiến...

5. Ứng xử (Behabitives, comportementaux). Đây là những hành vi phản

ứng với cách xử sự của người khác, đối với các sự kiện có liên quan, chúng

cũng là cách biểu hiện thái độ đối với hành động hay số phận của người khác:

xin lỗi, cảm ơn, khen ngợi, chào mừng, phê phán, chia buồn, ban phước,

nguyền rủa, nâng cốc, chống lại, thách thức, nghi ngờ…

Bảng phân loại của J. L. Austin được xem về cơ bản là phân loại từ vựng

các động từ ngôn hành tiếng Anh.

2.1.2. J. R. Searle

Cũng như J. L. Austin và các tác giả khác, J. R. Searle tiến hành phân loại

các động từ ngôn hành. Ông còn chỉ ra những hạn chế trong bảng phân loại

của J. L. Austin vì ông cho rằng J. L. Austin không định ra các tiêu chí phân

loại, do đó kết quả phân loại có khi giẫm đạp lên nhau. J. R. Searle cho rằng

trước hết là phải phân loại các hành động ngôn từ chứ không phải phân loại

các động từ gọi tên chúng và nếu xác lập được một hệ tiêu chí thích hợp với

các hành động ngôn từ thì có thể giải tỏa được tình trạng giẫm đạp lên nhau

của các phạm trù. (Xem Đỗ Hữu Châu 2005)

J. L. Searle phân lập được năm loại hành động ngôn từ. Đó là các hành

động:

1. Tái hiện (Representatives). Yếu điểm ngôn trung (illocutionary point) là

miêu tả lại một sự tình đang được nói đến. Hướng khớp ghép là lời-hiện thực,

trạng thái tâm lý là niềm tin vào điều mình xác tín, nội dung mệnh đề là một

mệnh đề. Các mệnh đề này có thể đánh giá theo tiêu chuẩn chân ngụy. Cần

chú ý có một số động từ có khả năng biểu thị hành động ngôn từ mà nội dung

mệnh đề có thể đánh giá theo tiêu chuẩn chân ngụy nhưng không quy về các

xác tín bình thường. Ví dụ than thở, khoe cũng nói lên các nội dung mệnh đề

nhưng lực ngôn trung của chúng khác với lực của phát ngôn miêu tả, khẳng

định, tường thuật thông thường ở chỗ người phát ngôn thực hiện chúng là vì

lợi ích của mình. Kết luận, suy diễn cũng là xác tín nhưng ngoài yếu điểm

ngôn trung chung với tái hiện chúng còn có thêm các chỉ dẫn về mối quan hệ

giữa nội dung tái hiện đó với phần còn lại của diễn ngôn hay của ngữ huống.

2. Cầu khiến (Directive): (ra lệnh, yêu cầu, hỏi, cho phép). Yếu điểm ngôn

trung của loại này là ở chỗ người nói dùng ngôn từ để khiến người nghe làm

một việc gì. Nội dung mệnh đề chính là cái hành động đó. Hỏi cũng là một

hành động cầu khiến.

3. Hứa hẹn (Commissives) (hứa hẹn, tặng, biếu). J. R. Searle chấp nhận

cách định nghĩa của J. L. Austin: “người nói cam kết sẽ thực hiện một hành

động nào đó”. Đó là nội dung mệnh đề phát ngôn. Hứa hẹn và cầu khiến đều

có một hướng chung là thích nghi hiện thực với lời lẽ, nhưng ở cầu khiến thì

do người nghe làm, còn ở hứa hẹn là do người nói làm.

4. Bày tỏ (Expressives): Yếu điểm ngôn trung là bày tỏ một trạng thái tâm

lý đối với một sự tình được chỉ rõ trong nội dung mệnh đề, như “cảm ơn”,

“xin lỗi”, “lấy làm tiếc”. Nội dung mệnh đề là một hành động hay một tính

chất nào đó của người nói hay người nghe. Ở đây không có sự thích nghi giữa

lời nói và hiện thực. Chẳng qua sự tình được giả định là thực hữu.

5. Tuyên bố (Declarations) (tuyên bố, buộc tội). Yếu điểm ngôn trung của

loại này là hành động ngôn từ, nếu được thực hiện đúng quy cách và nếu

người nói có đủ tư cách đưa đến sự tương ứng giữa nội dung mệnh đề và hiện

thực. Nội dung mệnh đề là một mệnh đề. Đây là những lời ngôn hành.

2.1.3. Anna Wierbicka

Anna Wierbicka trong tác phẩm English Speech Act Verbs (1987) dùng

ngôn ngữ ngữ nghĩa để giải nghĩa 270 động từ ngôn hành trong tiếng Anh,

270 động từ này được quy về 37 nhóm sau đây:

1. Nhóm ra lệnh (Order)

2. Nhóm cầu xin (Ask 1)

3. Nhóm hỏi (Ask 2)

4. Nhóm mời gọi (Call)

5. Nhóm cấm (Forbid)

6. Nhóm cho phép (Permit)

7. Nhóm biện luận (Argue)

8. Nhóm trách mắng (Reprimand)

9. Nhóm giễu (Mock)

10. Nhóm phê phán (Blame)

11. Nhóm buộc tội (Accuse)

12. Nhóm công kích (Attack)

13. Nhóm cảnh báo (Warn)

14. Nhóm khuyến cáo (Advise)

15. Nhóm cho tặng (Offer)

16. Nhóm khen ngợi (Praise)

17. Nhóm hứa hẹn (Promise)

18. Nhóm cám ơn (Thank)

19. Nhóm tha thứ (Forgive)

20. Nhóm than phiền (Complain)

21. Nhóm cảm thán (Exclaim)

22. Nhóm đoán định (Guess)

23. Nhóm gợi ý (Hint)

24. Nhóm kết luận (Conclude)

25. Nhóm kể (Tell)

26. Nhóm thông tin (Inform)

27. Nhóm tóm tắt (Sum up)

28. Nhóm chấp nhận (Admit)

29. Nhóm xác tín (Assert)

30. Nhóm củng cố (Confirm)

31. Nhóm nhấn mạnh (Stress)

32. Nhóm tuyên bố (Declare)

33. Nhóm rửa tội (Baptize)

34. Nhóm ghi chú (Remark)

35. Nhóm trả lời (Answer)

36. Nhóm thảo luận (Discuss)

37. Nhóm trò chuyện (Talk)

2.2. Các nhà nghiên cứu trong nước

Đến nay đã có nhiều nhà Việt ngữ học có những công trình nghiên cứu

công phu về câu ngôn hành như Cao Xuân Hạo, Đỗ Hữu Châu, Nguyễn Thiện

Giáp, Nguyễn Đức Dân, Diệp Quang Ban, Nguyễn Văn Hiệp,... Ngoài ra còn

có các luận văn, luận án của các sinh viên, nghiên cứu sinh cũng tập trung

nghiên cứu về câu ngôn hành như Nguyễn Văn Lập, Cao Thị Quỳnh Loan,

Võ Thị Ngọc Duyên…

Đỗ Hữu Châu nghiên cứu rất kĩ lưỡng về phát ngôn ngôn hành. Ông công

nhận sự tồn tại của hai loại câu ngôn hành là câu ngôn hành tường minh và

câu ngôn hành hàm ẩn theo tư tưởng sau này của J. L. Austin. Đỗ Hữu Châu cho rằng câu ngôn hành tường minh là câu có chứa biểu thức ngữ vi1, trong đó có lõi là động từ2 ngữ vi. Theo ông động từ ngữ vi là những động từ có thể

thực hiện chức năng ngữ vi trong phát ngôn. Xét theo khả năng có thể hay

không có thể được dùng với chức năng ngữ vi trong các biểu thức ngữ vi, ông

chia các động từ nói năng tiếng Việt ra làm ba loại:

Thứ nhất là động từ miêu tả hành vi ở lời3. Ví dụ: khoe, chế giễu…

Thứ hai là động từ ngữ vi chỉ dùng trong chức năng ngữ vi. Ví dụ: phỉ

thui, đa tạ…

Thứ ba là động từ vừa dùng trong chức năng ngữ vi vừa dùng trong chức

năng miêu tả. Ví dụ: hứa, hỏi…

Cũng dựa trên cơ sở nghiên cứu lí thuyết hành động ngôn từ của J. L.

Austin, Diệp Quang Ban chia vấn đề câu ngôn hành tiếng Việt ra làm hai loại.

Đó là câu sử dụng hành động nói trực tiếp và câu sử dụng hành động nói gián

1 Tức performative. Cao Xuân Hạo dịch là ngôn hành. 2 Cao Xuân Hạo gọi là vị từ. 3 Tức illocution. Cao Xuân Hạo dịch là hành động ngôn trung.

tiếp. Câu sử dụng hành động nói trực tiếp lại bao gồm hai kiểu câu là câu

ngôn hành tường minh và câu ngôn hành hàm ẩn. Còn câu sử dụng hành động

nói gián tiếp là trường hợp câu có đặc điểm cấu tạo về thức có thể được sử

dụng không đúng với chức năng (mục đích nói) vốn có của nó, như dùng câu

nghi vấn để nhận định một sự việc nào đó, dùng câu trình bày để hỏi…, chẳng

hạn như Thứ ấy kiếm ở đâu cho ra được, Sao mà ồn thế…

Cao Xuân Hạo cho rằng: “Câu ngôn hành là một loại câu trần thuật tự biểu

thị”, nó biểu thị chính cái hành động mà động từ làm hạt nhân của câu đó gọi

tên, “được thực hiện trong khi nói nó ra và chính bằng cách nói nó ra”. Kiểu

câu này sử dụng một loại động từ chỉ hành động mà J. L. Austin gọi là vị từ

ngôn hành. Cao Xuân Hạo không thừa nhận dạng phát ngôn ngôn hành hàm

ẩn. Ông phân tích rất kĩ: “Nếu ta thừa nhận sự tồn tại của phát ngôn ngôn

hành hàm ẩn thì tất cả các phát ngôn đều có tính ngôn hành”. Vì phát ngôn

nào cũng có thể hiểu là được mở đầu bằng Tôi xin nói rằng và do đó “việc

phân biệt ra loại câu ngôn hành trở thành hoàn toàn vô nghĩa lí”. Ông cũng

đưa ra các “điều kiện nhất định khá ngặt nghèo” để một vị từ gọi là vị từ ngôn

hành có được tính ngôn hành của nó: 1. chủ ngữ là ngôi thứ nhất (chủ ngữ có

thể ẩn), 2. vị từ có thể dùng ở thì hiện tại, 3. bổ ngữ tiếp nhận hành động phải

là ngôi thứ hai.

Các nhà ngôn ngữ học Việt Nam không thực hiện việc phân loại các loại

hành động ngôn hành. Hoặc có chăng chỉ là phân biệt vị từ ngôn hành có

biểu thức ngôn hành (khuyên, cam đoan,…) và vị từ ngôn hành không cần có

biểu thức ngôn hành (cảm ơn, chào, xin lỗi) mà thôi. Mặc dù về cơ bản các

nhà Việt ngữ học có cùng quan điểm khi công nhận dạng thức đặc biệt của vị

từ ngôn hành và giá trị ngôn trung của nó nhưng vấn đề nhận dạng vị từ ngôn

hành và vấn đề ngữ nghĩa, ngữ dụng của nó thì có những quan điểm khác

nhau.

Ở đây, luận văn theo quan điểm của Cao Xuân Hạo.

3. Ñoái töôïng vaø phaïm vi nghieân cöùu

Luaän vaên naøy seõ khaûo saùt vaø ñöa ra nhöõng tieâu chí veà moät vò töø ngoân

haønh, khaûo saùt giaù trò ngöõ nghóa vaø ngöõ duïng cuûa vò töø ngoân haønh vaø xaây

döïng moät danh saùch nhöõng vò töø ngoân haønh trong tieáng Vieät. Vì những lí do

thöïc tieãn, “vị từ” ở đây thực ra bao gồm vị từ và trong một số trường hợp, cả

ngữ vị từ nữa.

Chẳng hạn, trong các ví dụ sau đây:

– Cô Út về quê, mình gởi lời hỏi thăm hai bác ở quê nhé!

– Tao ra điều kiện cho mày là mày sẽ cưới vợ, nếu không tao sẽ từ

mày, còn gia tài tao thề là sẽ bán và tiêu xài hết, tao sẽ không để lại cho mày

một xu nhỏ! (Trích Cô tiểu thư nông dân – A. Puskin – Nguyễn Duy Bình

dịch) thì gởi lời hỏi thăm, ra điều kiện rõ ràng là biểu thức ngôn hành. Nếu

viện cớ đây là ngữ vị từ, chứ không phải là vị từ, để gạt ra khỏi đối tượng

nghiên cứu, thì sự “chặt chẽ” này chỉ làm nghèo đi kết quả nghiên cứu mà

thôi.

Luaän vaên seõ thoáng keâ caùc vò töø ngoân haønh töø vieäc tra cöùu töø ñieån tieáng

Vieät vaø ñöa ra moät danh saùch caùc vò töø ngoân haønh. ÔÛ ñaây luaän vaên söû duïng

ba quyeån töø ñieån chính laø Töø ñieån tieáng Vieät cuûa Hoaøng Pheâ chuû bieân, Töø

ñieån tieáng Vieät cuûa Nguyeãn Kim Thaûn chuû bieân vaø Ñaïi töø ñieån tieáng Vieät

cuûa Nguyeãn Nhö YÙ chuû bieân.

Luaän vaên coù ñöa ra moät soá nghóa töø vöïng cuûa moät vaøi vò töø ngoân haønh

khoâng thaáy ghi nhaän trong töø ñieån tieáng Vieät (caû ba quyeån töø ñieån ñaõ daãn).

4. Phương pháp nghiên cứu và nguồn ngữ liệu

4.1. Phương pháp nghiên cứu

Phương pháp thống kê ngôn ngữ

Luận văn thống kê các vị từ ngôn hành trong tiếng Việt, kể cả một số ít vị

từ ngày nay không còn thấy xuất hiện trong giao tiếp hằng ngày nữa như: bái

biệt, bá cáo…

Phương pháp miêu tả

Luận văn tập trung phân tích ngữ liệu để rút ra những nhận xét, kết luận

đến các vấn đề có liên quan đến câu ngôn hành và vị từ ngôn hành.

Phương pháp phân tích

Dựa trên nguồn ngữ liệu thu thập được và khảo sát từ thực tế luận văn

phân tích các đặc điểm ngữ nghĩa và ngữ dụng của từng vị từ ngôn hành một

để làm rõ được tính chất ngôn hành của nó.

4.2. Nguồn ngữ liệu

Về nguồn ngữ liệu, luận văn chủ yếu dựa vào ba cuốn từ điển, đó là Từ

điển tiếng Việt do Hoàng Phê chủ biên, Từ điển tiếng Việt do Nguyễn Kim

Thản chủ biên, và Đại từ điển tiếng Việt do Nguyễn Như Ý chủ biên.

Các phát ngôn trong giao tiếp hằng ngày cũng như trong các tác phẩm văn

học, tục ngữ, ca dao…được sử dụng làm dẫn chứng để làm sáng tỏ vấn đề

được khảo sát.

5. Bố cục của luận văn

Trên cơ sở xác định mục đích và nhiệm vụ của đề tài nghiên cứu, ngoài

phần mở đầu và kết luận, luận văn được chia làm hai chương.

Chương 1 dành để trình bày về lý thuyết hành động ngôn từ và khái niệm

câu ngôn hành. Từ đó, luận văn đặt vấn đề nhận diện vị từ ngôn hành, những

điều kiện để một phát ngôn trở thành phát ngôn ngôn hành và những vị từ

trong phát ngôn đó trở thành vị từ ngôn hành và một số vấn đề chung về ngữ

nghĩa và ngữ dụng của vị từ ngôn hành.

Chương 2 là từ điển vị từ ngôn hành tiếng Việt, gồm 189 mục từ. Đây là

phần trọng tâm của luận văn cho nên nó cũng chiếm dung lượng lớn nhất. Ở

chương này, luận văn tiến hành khảo sát từng vị từ ngôn hành một để tìm hiểu

giá trị ngữ nghĩa của chúng thông qua những ví dụ cụ thể.

Phần Kết luận tổng kết nội dung của luận văn, nêu những hạn chế, khó

khăn mà luận văn chưa đạt được. Cuối cùng là danh mục 40 tài liệu tham

khảo.

Chương 1: VỊ TỪ NGÔN HÀNH TIẾNG VIỆT – ĐẶC ĐIỂM

NGỮ NGHĨA VÀ NGỮ DỤNG

1.1. Hành động ngôn từ và câu ngôn hành

1.1.1. Hành động ngôn từ

Nhö ôû phaàn ñaàu ñaõ trình baøy, J. L. Austin laø ngöôøi ñaõ phaùt hieän ra vaán

ñeà caâu ngoân haønh nhôø vaøo vieäc phaân bieät caùc haønh ñoäng ngoân ngöõ. OÂng

cho raèng khi chuùng ta noùi naêng laø chuùng ta thöïc hieän moät haønh ñoäng ñaëc

bieät maø phöông tieän laø ngoân ngöõ. Hôn theá nöõa oâng coøn cho raèng khi noùi ra

moät caâu, ta khoâng chæ theå hieän moät haønh ñoäng maø laø ba haønh ñoäng ñöôïc

theå hieän ñoàng thôøi: ñoù laø haønh ñoäng taïo ngoân, haønh ñoäng ngoân trung vaø

haønh ñoäng xuyeân ngoân.

Haønh ñoäng taïo ngoân laø haønh ñoäng söû duïng caùc yeáu toá cuûa ngoân ngöõ nhö

aâm, töø, caùc kieåu keát hôïp töø thaønh caâu ñeå taïo ra moät phaùt ngoân. Haønh ñoäng

ngoân trung laø nhöõng haønh ñoäng maø ngöôøi noùi thöïc hieän baèng lôøi noùi. Ñoù laø

caùc haønh ñoäng nhö ra leänh, yeâu caàu, xin loãi, caûm ôn, baùc boû, höùa heïn, thoâng

baùo… Coøn haønh ñoäng xuyeân ngoân laø taùc ñoäng taâm lyù maø caâu noùi mang laïi

ñoái vôùi ngöôøi nghe. Chaúng haïn moät lôøi caûm ôn coù theå laøm ngöôøi nghe maùt

loøng, moät lôøi xin loãi coù theå laøm ngöôøi nghe khoâng coøn caûm thaáy töùc giaän,

moät lôøi höùa heïn coù theå laøm ngöôøi nghe caûm thaáy phaán chaán tinh thaàn, v.v.

ÔÛ luaän vaên naøy, vôùi muïc ñích nghieân cöùu vaø xaây döïng moät heä thoáng vò töø

ngoân haønh tieáng Vieät, chuùng toâi chæ chuù yù ñeán haønh ñoäng ngoân trung cuûa

phaùt ngoân maø thoâi.

Xeùt theo haønh ñoäng ngoân trung, söï khaùc nhau cuûa caùc kieåu caâu chæ phuï

thuoäc vaøo moät soá tieåu töø tình thaùi. Trong khi ñoù caâu ngoân haønh laïi laø moät

daïng caâu maø veà noäi dung vaø hình thöùc coù tính chaát nhaát quaùn hôn, bôûi khi

phaùt ngoân ra moät caâu ngoân haønh thì ngöôøi noùi ñoàng thôøi thöïc hieän luoân caùi

haønh ñoäng ñöôïc neâu ra baèng chính caùi vò töø cuûa phaùt ngoân aáy. Maëc cho

thaùi ñoä, traïng thaùi taâm lí cuûa chuû theå phaùt ngoân coù chaân thaønh hay giaû doái,

thì caùi haønh ñoäng kia cuõng ñaõ thöïc hieän xong. Chaúng haïn caùc phaùt ngoân

sau seõ ñöôïc goïi laø phaùt ngoân ngoân haønh.

– Tôù thaùch caäu giaûi ñöôïc baøi toaùn naøy ñaáy!

– Toâi caûm ôn anh !

– Toâi quyeát ñònh hoaõn laïi ngaøy leân ñöôøng.

– Toâi ñeà nghò moïi ngöôøi giöõ traät töï.

– Toâi ñaûm baûo ñaây laø haøng thaät.

Bôûi vì caùc phaùt ngoân naøy coù chöùa caùc vị töø chæ roõ loaïi haønh ñoäng phaùt

ngoân ñöôïc thöïc hieän: thaùch, caûm ôn, quyeát ñònh, ñeà nghò, ñaûm baûo. Caùc

ñoäng töø nhö vaäy ñöôïc goïi laø vị töø ngoân haønh.

J. L. Austin cho raèng thöïc ra caùc phaùt ngoân töôøng thuaät (neâu ra moät

nhaän ñònh naøo ñoù coù giaù trò chaân nguïy) cuõng chæ laø moät loaïi phaùt ngoân

ngoân haønh maø thoâi. Töø ñoù, oâng phaân bieät thaønh hai loaïi, ñoù laø phaùt ngoân

ngoân haønh töôøng minh vaø phaùt ngoân ngoân haønh nguyeân caáp hay haøm aån.

Vaø theo oâng, phaùt ngoân ngoân haønh töôøng minh laø nhöõng phaùt ngoân coù chöùa

töø ngöõ duøng ñeå bieåu thò haønh ñoäng ñöôïc thöïc hieän ngay khi noùi cuûa ngöôøi

noùi vaø ôû thì hieän taïi. Ñaây laø chuû tröông bò E. Benveniste pheâ phaùn treân

quan ñieåm cuûa ngoân ngöõ hoïc (daãn theo Cao Xuaân Haïo 2004: 125). Nhaø

ngoân ngöõ hoïc Cao Xuaân Haïo cho raèng J. L. Austin coù söï laãn loän giöõa haønh

ñoäng ngoân töø vaø caâu ngoân haønh. Bôûi khi quan nieäm taát caû caùc loaïi caâu khi

ñöôïc phaùt ngoân ñeàu laø caâu ngoân haønh, thì taát caû caùc phaùt ngoân coù theå töôûng

töôïng ñöôïc ñeàu coù tính ngoân haønh, khoâng tröø moät phaùt ngoân naøo, vì baát kyø

moät phaùt ngoân naøo cuõng ñeàu coù moät phaàn môû ñaàu ngoân haønh haøm aån: Toâi

(xin) noùi raèng…, vaø do ñoù, vieäc phaân bieät ra loaïi caâu ngoân haønh vôùi loaïi

caâu khoâng ngoân haønh trôû thaønh hoaøn toaøn voâ nghóa lyù.

Ñöùng ôû goùc ñoä löïc ngoân trung, caàn phaûi phaân bieät caâu ngoân haønh vôùi

caâu khaûo nghieäm. Ñoã Höõu Chaâu (2005) chæ roõ löïc ngoân trung cuûa caùc phaùt

ngoân khaûo nghieäm khoâng hoaøn toaøn ñoàng nhaát vôùi löïc ngoân trung cuûa phaùt

ngoân ngoân haønh. Ta xem ví duï:

– Con phaûi xin loãi baïn!

Coù theå khaûo nghieäm hoaù thaønh:

– Boá ra leänh cho con phaûi xin loãi baïn!

Hoaëc phaùt ngoân caûm thaùn:

– Giôøi oâi laø giôøi! Khoå thaân toâi chöa!

Coù theå khaûo nghieäm hoaù thaønh:

Toâi caûm thaáy toâi ñang phaûi chòu ñöïng moät noãi ñau khoå raát lôùn maø toâi

khoâng chòu noåi khieán toâi phaûi keâu leân.

Trong tröôøng hôïp caâu ngoân haønh ñe doïa theå dieän cuûa ngöôøi nghe, thì

daïng phaùt ngoân ngoân haønh töôøng minh seõ caêng thaúng, nhaán maïnh, ñe doaï

theå dieän cuûa ngöôøi nghe maïnh hôn. Bôûi vì tính chuû quan cuûa ngöôøi noùi theå

hieän roõ raøng hôn do haønh ñoäng ngoân töø ñöôïc bieåu thò trong caâu ngoân haønh

laø moät haønh ñoäng tröôùc heát noùi veà mình, töùc veà baûn thaân ngöôøi noùi, yeáu toá

chuû quan loä ra moät caùch hieån ngoân. Ta so saùnh hai phaùt ngoân hoûi cuûa oâng

boá ñoái vôùi caäu con trai vöøa bò haønh xoùm maùch veà toäi ñaùnh nhau sau ñaây:

Boá 1: – Ai baûo maøy ñaùnh nhau?

Con: (im laëng, khoâng traû lôøi)

Boá 2: – Nam, tao hoûi ai baûo maøy ñaùnh nhau?

Chuùng ta thaáy raèng caùch phaùt ngoân coù vò töø ngoân haønh (Boá 2) ñaõ theå

hieän söï thay ñoåi thaùi ñoä nhö theá naøo cuûa oâng boá so vôùi phaùt ngoân khoâng coù

ñoäng töø ngoân haønh (Boá 1).

Ngay caû Austin cuõng ñaõ thöøa nhaän söï thaát baïi cuûa söï phaân bieät ngoân

haønh haøm aån / töôøng minh. OÂng nhaän thaáy raèng, thöù nhaát, coù raát nhieàu phaùt

ngoân ngoân haønh haøm aån khoâng theå töôøng minh hoaù baèng phaùt ngoân ngoân

haønh töôøng minh; coù nghóa laø caùi haønh ñoäng ngoân töø taïo ra bieåu thöùc

nguyeân caáp ñoù khoâng coù vò töø ngoân haønh bieåu thò thì haønh ñoäng ngoân töø ñoù

khoâng theå duøng trong chöùc naêng ngoân haønh. Thöù hai, nhö treân ñaõ trình baøy,

vieäc töôøng minh hoaù moät bieåu thöùc ngoân haønh haøm aån baèng moät vò töø ngoân

haønh coù nhieàu khaû naêng laøm thay ñoåi ngöõ nghóa cuûa phaùt ngoân.

1.1.2. Câu ngôn hành

So saùnh hai caâu:

a. Toâi xin loãi anh.

b. Tao ñaùnh maøy.

Khi phaùt aâm caâu b. Tao ñaùnh maøy thì chuùng ta chöa thöïc hieän haønh

ñoäng ñaùnh. Ñoái töôïng “maøy” seõ khoâng bao giôø caûm nhaän ñöôïc laø “bò

ñaùnh” neáu chuùng ta chæ noùi baèng mieäng, daãu ñieäu boä coù huøng hoå ñeán ñaâu

ñi chaêng nöõa. Traùi laïi, khi ta noùi Toâi xin loãi anh (caâu a) laø ta ñaõ laøm troøn

caùi vieäc ñöôïc goïi laø “xin loãi anh”. Caâu ñöôïc phaùt ngoân ñoàng thôøi laø tín hieäu

vaø laø haønh ñoäng ñöôïc baùo hieäu, nghóa laø phaùt ngoân vôùi haønh ñoäng laø moät

[6].

Caâu ngoân haønh laø caâu coù chöùc naêng thöïc hieän haønh ñoäng maø vò töø ngoân

haønh cuûa noù goïi teân. Noù coù moät thuoäc tính raát ñaëc bieät: ñoù laø noù laø loaïi caâu

traàn thuaät töï bieåu thò. Noù bieåu thò chính caùi haønh ñoäng ñöôïc thöïc hieän trong

khi noùi noù ra vaø chính baèng caùch noùi noù ra.

Noäi dung cuûa caâu ngoân haønh khoâng coù giaù trò chaân lyù, nghóa laø ngöôøi ta

khoâng theå noùi raèng noù ñuùng söï thaät hay sai söï thaät, nhö khi noùi veà moät caâu

traàn thuaät bình thöôøng maø chæ coù theå laø oån hay khoâng oån. Ta xem caùc

tröôøng hôïp:

– Noù höùa noù ñeán maø noù coù ñeán ñaâu!

ÔÛ ñaây, vieäc “noù höùa” vaø vieäc “noù ñeán” laø hai vieäc hoaøn toaøn khaùc

nhau, cho neân caâu treân laø caâu chaáp nhaän ñöôïc. Nhöng ngöôøi ta khoâng theå

noùi:

– Noù höùa vôùi toâi laø noù ñeán maø noù ñaâu coù höùa! (?)

Töông töï nhö vaäy, ngöôøi ta coù theå noùi:

– Coâ noùi raèng coâ yeâu toâi nhöng thöïc ra coâ khoâng heà yeâu toâi.

Hay:

– Anh ta noùi raèng anh ta raát hieåu toâi nhöng thaät ra anh ta chaúng hieåu toâi

moät chuùt naøo!

Nhöng khoâng theå noùi:

– Luùc gaëp toâi noù noùi chaøo toâi nhöng thöïc ra noù khoâng heà chaøo toâi. (?)

– Noù noùi vôùi toâi “chaùu caûm ôn oâng” nhöng thaät ra noù chöa caûm ôn. (?)

Vì haønh ñoäng hieåu vaø yeâu laø nhöõng haønh ñoäng khoâng phaûi chæ ñöôïc thöïc

hieän baèng lôøi noùi laø ñöôïc. Chuùng laø nhöõng haønh ñoäng traïng thaùi dieãn ra

beân trong chuû theå. Trong khi ñoù, chaøo, caûm ôn laø nhöõng haønh ñoäng ngoaïi

ñoäng, cuï theå laø phaûi ñöôïc thöïc hieän baèng ngoân ngöõ.

Töø nhöõng ñaëc ñieåm ñaõ neâu treân, coù theå quy thaønh nhöõng ñieàu kieän cuûa

caâu ngoân haønh, nhöõng ñieàu kieän ñoù nhö sau:

(1) Thöù nhaát, caâu coù bieåu thöùc ngoân haønh, nghóa laø caâu coù chöùa vò töø

goïi teân haønh ñoäng noùi ñang ñöôïc thöïc hieän (vò töø ngoân haønh). So saùnh hai

caâu:

– Thaày khen em.

– Thaày thöôûng em.

ta thaáy caâu thöù nhaát laø ngoân haønh, maø caâu thöù hai thì khoâng.

(2) Thöù hai, caâu ngoân haønh phaûi ñöôïc duøng ôû ngoâi nhaân xöng thöù nhaát.

Neáu ñoù laø ngoâi thöù hai hay ngoâi thöù ba thì caâu aáy laäp töùc trôû thaønh caâu traàn

thuaät. Chaúng haïn nhöõng caâu sau ñaây khoâng phaûi laø nhöõng caâu ngoân haønh

maø chæ laø nhöõng caâu töôøng thuaät maëc duø coù chöùa vò töø ngoân haønh.

– Coù ngöôøi ñeà nghò giaûi lao kìa!

– Maøy tuyeân boá theá!

(3) Thöù ba, caâu ngoân haønh phaûi ñöôïc duøng ôû thì hieän taïi, khoâng coù daáu

hieäu chæ quan heä thôøi gian nhö: ñaõ, seõ, ñang, vöøa, môùi… Vì chæ nhö theá thì

caâu noùi môùi coù theå ñoàng thôøi laø caùi haønh ñoäng ñöôïc noù bieåu hieän, neáu vò töø

aáy ñöôïc duøng trong moät meänh ñeà phuï (traïng ngöõ hoaëc boå ngöõ) hoaëc ôû moät

thì khoâng phaûi thì hieän taïi thì caâu noùi khoâng theå coù tính ngoân haønh ñöôïc

nöõa. Ñoù laø lyù do nhöõng caâu sau ñaây khoâng phaûi laø caâu ngoân haønh:

– Hoâm qua toâi coù höùa vôùi noù laø seõ ñeán.

– Mai toâi seõ tuyeân aùn.

Nhöõng ñieàu kieän treân laø phaûi ñaët trong quy ñònh maø Austin vaø Searle ñaõ

ñònh ra sau ñaây [35]. Nhöõng ñieàu kieän chung ñoù laø:

– Ñieàu kieän chung: ñoái vôùi nhöõng ngöôøi tham gia giao tieáp laø hoï phaûi

hieåu ngoân ngöõ söû duïng, hoï khoâng ñoùng kòch hoaëc noùi chôi.

– Ñieàu kieän noäi dung chung quy ñònh nhöõng ñieàu kieän caàn thieát, cuï theå

cho vieäc thöïc hieän haønh ñoäng ngoân töø. Ñoái vôùi haønh ñoäng höùa vaø haønh

ñoäng caûnh baùo thì noäi dung cuûa phaùt ngoân phaûi noùi veà moät söï kieän töông

lai, haønh ñoäng höùa ñoøi hoûi söï kieän töông lai aáy seõ laø haønh ñoäng cuûa ngöôøi

höùa.

– Ñieàu kieän ban ñaàu quy ñònh nhöõng gì lieân quan ñeán söï caàn thieát ñeå

haønh ñoäng ngoân töø ñöôïc thöïc hieän. Haønh ñoäng meänh leänh thì ngöôøi noùi

phaûi ôû vò theá cao hôn, coù ñuû quyeàn ñeå buoäc ngöôøi nghe thöïc hieän vieäc

trong meänh leänh.

– Ñieàu kieän chaân thöïc laø ñieàu kieän quy ñònh ngöôøi noùi phaûi chaân thaønh

trong noäi dung phaùt ngoân: ra leänh thì phaûi thöïc söï tin mình coù quyeàn ra

leänh vaø ngöôøi nghe phaûi chaáp haønh. Ñoái vôùi caûnh baùo thì ngöôøi noùi phaûi

thöïc söï tin raèng söï kieän töông lai khoâng mang laïi hieäu quaû toát.

– Ñieàu kieän thieát yeáu quy ñònh traùch nhieäm vaø söï raøng buoäc cuûa ngöôøi

noùi. Khi höùa, ngöôøi höùa ñaõ gaén traùch nhieäm thöïc hieän lôøi höùa vaøo mình.

Khi ra leänh, traùch nhieäm vaø söï raøng buoäc laïi gaén vaøo ngöôøi nghe.

1.2. Vị từ ngôn hành

Vò töø ngoân haønh laø vò töø laøm haït nhaân cuûa caâu ngoân haønh. Ví duï:

– Töø raøy trôû ñi, tao theà laø seõ khoâng bao giôø thoø tay maët ñaët tay traùi vaøo

baát cöù thöù gì cuûa maøy nöõa, gôùm, töôûng baùu laém ñaáy!

Caû phaùt ngoân treân laø moät caâu ngoân haønh, trong ñoù coù bieåu thöùc ngoân

haønh laø tao theà… Vaø theà laø vò töø ngoân haønh laøm trung taâm cuûa bieåu thöùc

ngoân haønh ñoù.

Thaät ra, khoâng coù khaùi nieäm “vò töø ngoân haønh” neáu xeùt theo phöông

dieän töø loaïi. Bôûi vì tính chaát ngoân haønh chæ toàn taïi trong nhöõng ngöõ huoáng

phaùt ngoân maø chuùng ta goïi laø caâu ngoân haønh maø thoâi. Trong câu không phải

là câu ngôn hành, “vò töø ngoân haønh” chỉ là một vị từ bình thường. Ngoài đặc

điểm biểu đạt hành động được thực hiện khi làm hạt nhân của câu ngôn hành,

vò töø ngoân haønh vẫn chỉ là một vị từ bình thường: có thể tham gia làm vị ngữ

của bất kỳ dạng câu nào, trần thuật, nghi vấn, mệnh lệnh, cảm thán… và thậm

chí, nếu được chuyển loại từ loại thành danh từ, nó còn có thể làm chủ từ

trong câu. Có lẽ vì điều này mà Cao Xuân Hạo cho rằng nói đến câu ngôn

hành thì tốt hơn là nói đến vị từ ngôn hành [6, tr. 421].

Nhöng khoâng phaûi vò töø naøo cuõng coù theå laøm haït nhaân cho caâu ngoân

haønh: ñoù phaûi laø nhöõng vò töø bieåu thò nhöõng haønh ñoäng chæ coù theå thöïc hieän

baèng lôøi noùi. Nhö vaäy, ñöùng ôû caáp ñoä töø, caùi goïi laø vò töø ngoân haønh thöïc ra

chæ laø töø coù khaû naêng laøm haït nhaân cho caâu ngoân haønh, chöù khoâng phaûi heã

toàn taïi vò töø ñoù trong caâu, thì laäp töùc caâu aáy trôû neân ngoân haønh. Chính vì

điều này mà Cao Xuân Hạo cho rằng không thể có những vị từ thường xuyên

mang tính ngôn hành mà chỉ có những phát ngôn có được tính ngôn hành

trong những điều kiện nhất định nhờ nó phát huy được một khả năng đặc biệt

của một số vị từ mà ta gọi là vị từ ngôn hành mà thôi [6, tr. 420].

1.3. Ngữ nghĩa – ngữ dụng của vị từ ngôn hành tiếng Việt

Vò töø ngoân haønh laø nhoùm vò töø naèm trong lôùp ñoäng töø noùi naêng. Noù coù

ñaày ñuû tính chaát cuûa moät ñoäng töø noùi naêng, nhöng ñoàng thôøi noù laïi coù theâm

nhöõng khaû naêng ñaëc bieät maø moät ñoäng töø noùi naêng ñôn thuaàn khoâng theå coù,

ñoù chính laø khaû naêng töï bieåu thò haønh ñoäng. Moät vò töø ngoân haønh khoâng

phaûi neâu leân moät haønh ñoäng maø chính noù ñaõ laø haønh ñoäng roài.

Theo Đỗ Hữu Châu (2005: 453), động từ nói năng là những động từ biểu

thị, gọi tên các hành động ngôn từ (mà ông gọi là hành vi ngôn ngữ). Trong

tiếng Việt, động từ nói năng bao gồm:

– Động từ chỉ cách thức nói năng, như: làu bàu, ngắc ngứ, rủ rỉ, toang

toang…

– Động từ chỉ các hành động ở lời như: chất vấn, nói kháy, vặn, đe, chửi,

tâng bốc, hỏi xỏ…

– Động từ ngôn hành: hứa, xin, cảm ơn…

Theo quan ñiểm của Cao Xuân Hạo, vò töø ngoân haønh tieáng Vieät coù thể

được chia ra laøm hai nhoùm lôùn. Nhoùm thöù nhaát bao goàm caùc vò töø ngoân

haønh caàn coù moät boå ngöõ chæ noäi dung môùi laøm thaønh moät phaùt ngoân ngoân

haønh ñöôïc, nhö: noùi, khuyeân, cam ñoan…

Ví duï:

– Toâi noùi chò tính sao cöù tính maø.

(Nguyeãn Thi – Nhöõng ñöùa con trong gia ñình)

Hay:

– Toâi cam ñoan vôùi oâng nhöõng gì toâi noùi laø ñuùng söï thöïc.

Nhoùm thöù hai bao goàm caùc vò töø ngoân haønh nhö: chaøo, kieáu, caûm ôn…, laø

nhöõng vò töø ngoân haønh khoâng caàn coù moät boå ngöõ chæ noäi dung ñi keøm cuõng

coù theå trôû thaønh moät phaùt ngoân ngoân haønh ñöôïc.

Tuy nhieân vaán ñeà treân coøn tuøy thuoäc vaøo ngöõ caûnh giao tieáp. Vì trong

ngữ cảnh giao tiếp, hội thoại là một chuỗi tung, hứng của người nói và người

nghe về rất nhiều vấn đề, về quan điểm của cả hai khi tham gia hội thoại. Ở

đó bao gồm cả sự chấp nhận ngầm giữa người nói và người nghe về tất cả các

quy ước, các tiền đề được coi là đương nhiên giữa hai người. Vì thế cho nên

việc khẳng định một vị từ cần có bổ ngữ chỉ nội dung đi kèm hay không còn

cần phải dựa vào ngữ huống phát ngôn của câu ngôn hành ấy nữa. Chẳng hạn,

như trên đã nói, cam đoan là một vị từ ngôn hành cần phải kèm theo một bổ

ngữ chỉ nội dung mới trở thành một phát ngôn ngôn hành được, nhưng trong

ngữ cảnh sau:

A: Chị có cam đoan với tôi rằng những gì chị kể là đúng sự thực không?

B: Tôi xin cam đoan.

Ta thấy phát ngôn của A không phải là câu ngôn hành mà phát ngôn của B

mới là câu ngôn hành. Và ở câu ngôn hành này, vị từ ngôn hành cam đoan

không cần có bổ ngữ chỉ nội dung đi kèm, nó đã bị tỉnh lược.

Đặc điểm tỉnh lược bổ ngữ chỉ nội dung trong câu ngôn hành chúng ta có

thể bắt gặp ở rất nhiều trường hợp các vị từ ngôn hành như: hứa, đánh cuộc,

bảo đảm, thề…

Ví dụ:

Nàng: Anh sẽ không bao giờ phản bội em chứ? Anh thề đi!

Chàng: Anh xin thề!

Hoặc:

C: Cậu thế nào chiều nay cũng phải đến chỗ mình đấy nhé!

D: Ừ, tớ hứa!

Cũng như vậy, với trường hợp các vị từ ngôn hành như: cám ơn, xin lỗi,

chào, kiếu, từ,… là những vị từ không cần có nội dung đi kèm. Trong đó chỉ

có chào, kiếu, từ là luôn luôn không cần đến bổ ngữ chỉ nội dung đi kèm khi

thực hiện câu ngôn hành mà thôi, chẳng hạn:

– Xin chào!

Hay:

– Em chào chị!

– Từ nay, tao từ mày!

– Thôi trễ rồi, tôi xin kiếu!

Còn với những vị từ ngôn hành như cám ơn, xin lỗi tuy chúng có thể thực

hiện câu ngôn hành mà không cần có bổ ngữ chỉ nội dung như Tôi xin lỗi anh

hoặc Mình cảm ơn cậu nhé nhưng đây chỉ là một sự tỉnh lược: giữa người nói

và người nghe có một sự quy ước ngầm, chấp nhận ngầm vì cả người nói và

người nghe đều biết được vì sao người kia xin lỗi (hoặc cám ơn) mình. Hoàn

toàn có thể bắt gặp những phát ngôn không tỉnh lược, như ở các ví dụ sau sẽ

chứng minh điều này:

– Tôi xin lỗi anh vì đã vô ý làm mất quyển sách mà anh cho mượn rồi.

– Cảm ơn cậu về món quà cậu tặng mình hôm sinh nhật nhé!

Như vậy, sẽ là thiếu sót và vội vàng nếu ta cho rằng cảm ơn, xin lỗi là

những vị từ ngôn hành không cần đến bổ ngữ chỉ nội dung.

Thêm nữa là, có những vị từ mà xét theo ngữ dụng học, phạm vi ứng dụng

để làm thành một vị từ ngôn hành của nó thấp hơn rất nhiều so với phạm vi

ứng dụng để làm một động từ nói năng. Đó là những vị từ như: nói, hỏi…

Trong một tình hưống sau đây:

Thầy (1): Tại sao em không làm bài tập về nhà?

Trò: (im lặng)

Thầy (2): Tôi hỏi/nói tại sao em không làm bài tập ở nhà.

Rõ ràng ở phát ngôn (2), tính chủ quan của chủ thể phát ngôn mạnh hơn,

đe dọa đến thể diện của người nghe nhiều hơn. Điều đó giải thích tại sao ít khi

các vị từ này được dùng làm vị từ trong câu ngôn hành.

Vì lí do văn hóa, tập quán cư xử tế nhị của người Việt mà có những vị từ

rõ ràng là có đầy đủ tính chất của một vị từ ngôn hành nhưng hầu như không

bao giờ thấy xuất hiện trong câu ngôn hành như: thách cưới, phái,… mà

người ta chỉ sử dụng chúng trong những câu tường thuật bình thường mà thôi.

Chẳng hạn, không ai nói: Gia đình chúng tôi xin thách cưới là mười triệu

đồng vì thách cưới liên quan đến vấn đề vật chất vốn ảnh hưởng rất lớn đến

nhân cách, thể diện của người nói. Để “thách cuới”, người ta dùng những câu

với từ ngữ tế nhị hơn, như xin chẳng hạn…

Ngoài ra, còn có những vị từ luôn luôn được dùng trong câu phủ định như

từ nan chẳng hạn. Từ nan được từ điển tiếng Việt giải nghĩa là: từ chối, thoái

thác việc khó khăn. Rõ ràng, nếu được sử dụng nó có thể làm một vị từ ngôn

hành. Bởi vì từ chối là một vị từ ngôn hành; khi từ chối lời mời hay sự gợi ý

giúp đỡ của ai đó, ta có thể nói: xin từ chối. Nhưng xét về mặt ngữ dụng

không ai nói: Tôi từ nan hoặc Tôi xin từ nan, mà người ta chỉ nói Dù khó đến

mấy, tôi xin không từ nan hoặc Xin không từ nan dù việc ấy có khó đến đâu.

Như vậy từ nan với tư cách là vị từ ngôn hành chỉ được dùng với nghĩa phủ

định.

Cần lưu ý rằng câu ngôn hành được thực hiện bằng hai cách, nói và viết.

Khi viết Quyết định, Chỉ thị, Đơn xin phép nghỉ… thì điều đó tương đương

như một phát ngôn ngôn hành: người viết thực hiện hành động quyết định, chỉ

thị, xin nghỉ phép, v.v.

Như vậy, khi xem xét đánh giá một vị từ ngôn hành, lý thuyết hành động

ngôn từ không chỉ nghiên cứu về mặt ngữ nghĩa, mà còn phải nghiên cứu về

mặt ngữ dụng học nữa.

Chương 2: TỪ ĐIỂN VỊ TỪ NGÔN HÀNH TIẾNG VIỆT

 A-lô: tiếng gọi dùng trong điện thoại hoặc khi gọi loa để gây sự chú ý.

Thật ra đây là một cảm từ nhưng nó có giá trị của một vị từ ngôn hành do

ngữ dụng của nó. Khi nghe tiếng chuông điện thoại, chúng ta nhấc máy lên và

trả lời A-lô. Từ a-lô trong trường hợp này vừa là hành động hỏi (“Ai gọi đấy”,

“Gọi có việc gì?”) vừa có giá trị là một hành động trả lời (“Có tôi đây”, “Tôi

nghe thấy rồi”).

Đây là sự phối hợp nhiều hành động trong cùng một phát ngôn tức là nó

có nhiều lực ngôn trung.

Cùng với sự bùng nổ công nghệ thông tin giao tiếp, thì từ a-lô đã được

chuyển nghĩa: nó đã trở thành một hành động chứ không còn là một cảm thán

từ nữa. Ví dụ người ta có thể nói: “Tôi gọi điện thoại đến nhà nó hai lần mà

chẳng thấy ai a-lô cả”. Như vậy khi nghe chuông điện thoại reo, chúng ta mở

máy và “A-lô” thì có nghĩa là chúng ta đã làm cái việc a-lô.

 Ấn định: định ra một cách chính thức để mọi người theo đó mà thực

hiện. Trong ngữ cảnh thích hợp thì ấn định chính là một vị từ ngôn hành.

Ví dụ: Một ông giám đốc nói với nhân viên:

– Tôi ấn định cho các anh đến thứ hai tuần tới phải nộp báo cáo cho

tôi.

Trong ví dụ trên, ông giám đốc đang làm cái việc gọi là ấn định thời gian

nộp báo cáo mà các nhân viên của ông phải thực hiện.

 Bá cáo: truyền rộng ra cho ai nấy đều biết. Bá cáo là một từ cổ, được

dùng với sắc thái biểu cảm trang trọng, ngày nay nó ít được dùng. Chúng ta

thường bắt gặp nó trong văn thơ cổ.

Ví dụ:

Xa gần bá cáo, ai nấy đều hay!

(Nguyễn Trãi – Bình Ngô Đại Cáo, bản dịch)

Đây là một vị từ ngôn hành có thể vừa được sử dụng trong văn nói vừa

được sử dụng trong văn viết. Trong ví dụ được trích dẫn ở trên thì bá cáo

được dùng trong văn viết. Nhưng nếu ta đặt trường hợp bài Cáo của Nguyễn

Trãi được phát loa cho nhân dân khắp vùng nghe thấy, và chủ thể phát ngôn

của câu ngôn hành đó là vua Lê (vì Nguyễn Trãi nhân danh Lê Lợi mà viết

bài Cáo này) và vua Lê đang làm cái việc bá cáo nghĩa là truyền báo khắp

trong nhân dân về chiến thắng vẻ vang của nghĩa quân Lam Sơn trong cuộc

chiến chống quân Minh xâm lược, thì lúc đó bá cáo là hành động được thực

hiện bằng cách phát ngôn, chính vì thế nó là vị từ ngôn hành.

 Bác: Đây là một vị từ ngôn hành được từ điển tiếng Việt giải nghĩa gồm

hai nghĩa như sau:

Nghĩa thứ nhất: Gạt bỏ bằng lý lẽ, quan điểm, ý kiến của người khác.

Ta xem ví dụ:

– Chúng tôi bác cái luận điệu vu cáo đó!

Ở ví dụ trên ngôi thứ nhất là số nhiều (có thể do một cá nhân đại diện phát

ngôn) đang thực hiện việc bác một phát ngôn nào đó mà anh ta (hoặc chị ta)

cho là luận điệu vu cáo.

Nghĩa thứ hai: Không chấp nhận.

Ví dụ: Bác đơn.

Đây là một hành động mà khi được người có thẩm quyền phát ngôn ra

trong ngữ cảnh cụ thể, thì phát ngôn đó đồng thời cũng là hành động “bác

đơn”.

Ví dụ: Một nhân viên viết đơn xin nghỉ gửi cho cấp trên của mình. Vị này

sau khi xem phán:

– Tôi bác đơn này của anh vì lý do anh đưa ra để xin nghỉ không chính

đáng.

 Bác bỏ: Bác đi, gạt đi không chấp nhận. Bác bỏ có nghĩa như vị từ ngôn

hành bác ở trên, thậm chí rõ nghĩa hơn được dùng để gạt đi, phản bác đi một

ý kiến hay một vấn đề nào đó mà người nói (chủ thể phát ngôn) không đồng

tình, không chấp nhận.

Ví dụ:

– Chúng tôi bác bỏ lời lẽ bịa đặt vu khống đó!

– Tôi bác bỏ ý kiến mang tính chất xuyên tạc vừa rồi của anh.

– Chúng tôi bác bỏ dự án đó vì nó không có tính khả thi.

 Bài báng: chế giễu nhằm gạt bỏ. Đây là một từ ít được dùng nhưng nếu

được phát ngôn (hoặc viết) thì nó có đầy đủ tính chất là một vị từ ngôn hành.

Ta xem ví dụ:

– Chúng tôi bài báng những bài viết mang tính chất lá cải mà tờ báo

của các ông đã cho đăng tuần rồi.

Như trên đã nói, từ bài báng vốn ít được dùng trong phát ngôn, và nó có

vẻ hợp hơn trong một câu trần thuật nhưng nếu được dùng trong điều kiện câu

ngôn hành mà ta đã biết, nó sẽ trở thành một vị từ ngôn hành.

 Bãi: Bỏ, thôi không dùng hoặc không thi hành nữa; kết thúc, hết một

buổi làm việc gì.

Ví dụ: Lời ông vua để kết thúc một buổi làm việc với các quan, phán:

– (Truyền) Bãi chầu!

 Bãi binh: thôi không xuất quân đi đánh. Nó sẽ trở thành vị từ ngôn

hành nếu nó được phát ngôn như ở vị trí sau:

Một vị chủ tướng nói to với các quân lính của mình:

– Truyền bãi binh!

Hoặc một văn bản có tên là Lệnh bãi binh thì bãi binh là vị từ ngôn hành.

 Bãi bỏ: tuyên bố không còn hiệu lực hoặc giá trị về mặt pháp lý.

Bãi bỏ được sử dụng ở dạng văn bản viết nhiều hơn là ở phát ngôn. Bởi vì

hành động bãi bỏ có những tác động quan phương trong ngữ cảnh của thể chế

trong đó nó được thực hiện. Khác với các hành động ngôn trung khác, hành

động bãi bỏ có đặc tính tiêu biểu là được thực hiện theo cách tuyên bố rộng

rãi trong một nhóm xã hội và hiệu quả của nó là do việc chủ thể phát ngôn có

được thể chế đó có cho phép thực hiện hay không.

Các ví dụ: Bãi bỏ một đạo luật

Bãi bỏ những quy định cũ

 Bãi chầu: (Xin xem bãi triều)

 Bãi miễn: cách chức một đại biểu dân cử nào đó trước khi hết nhiệm kỳ,

theo quyết định của đa số cử tri hoặc của cơ quan dân cử.

Như vậy, ta thấy ngôi thứ nhất phát ngôn câu ngôn hành có vị từ ngôn

hành bãi miễn là một nhóm người là số đông, cho nên bãi miễn là vị từ ngôn

hành thường được thực hiện ở dạng văn bản viết (có thể có những vị từ ngôn

hành được phát ngôn bởi một nhóm đông người như: đả đảo, hoan hô, lêu

lêu…).

Ví dụ:

– Đa số cử tri chúng tôi bãi miễn đại biểu Nguyễn Văn A vì ông A là

đại biểu không xứng đáng.

 Bãi nhiệm: chấm dứt nhiệm kỳ của một nhân vật được bầu khi người ấy

còn đang tại nhiệm. Đây là vị từ ngôn hành có tính chất quan phương trong

ngữ cảnh của thể chế nó được thực hiện. Người thực hiện hành động bãi

nhiệm có thể là số đông hoặc là người có được một nhóm xã hội hoặc một thể

chế nào đó.

Bãi nhiệm được thực hiện bằng văn bản viết thì phổ biến hơn.

Ví dụ:

– Quốc hội bãi nhiệm tổng thống vì tổng thống phạm tội vi hiến.

 Bãi triều: cho kết thức buổi chầu trong triều đình (cũng như bãi chầu).

Đây là vị từ ngôn hành thường được nhà vua sử dụng.

Ví dụ: Lời nhà vua:

– Truyền bãi triều.

 Bái biệt: chào tạm biệt một cách cung kính. Đây là một từ cổ có sắc thái

biểu cảm trang trọng, ngày nay ít được sử dụng.

Ví dụ:

– Đã đến giờ thượng lộ, Châu Tuấn tôi xin bái biệt!

(Cải lương Thoại Khanh – Châu Tuấn)

 Bái lĩnh: nhận lấy một cách cung kính, thành khẩn. Đây cũng là một vị

từ ngôn hành mang phong cách cũ, có sắc thái biểu cảm trang trọng.

Cũng cần nói thêm rằng ở vị từ bái lĩnh với nghĩa nhận lấy một cái gì đó

hữu hình thì tuyệt nhiên nó không phải là vị từ ngôn hành. Vì khi phát ngôn

nó ra mà không nhận vật đó thì chưa phải là “lĩnh”. Mà kể cả khi đã nhận thì

“lĩnh” cũng không phải là vị từ ngôn hành vì đó là phát ngôn đi đôi với hành

động chứ không phải phát ngôn với hành động là một. Nhưng trong ngữ cảnh

một người đưa ra một lời giáo huấn dạy bảo hay một lời khuyên răn mà người

kia chắp tay nói Xin bái lĩnh (không phải là giễu cợt, bông đùa) với một thái

độ thành kính thì bái lĩnh là vị từ ngôn hành.

Ví dụ:

Kẻ mê muội này xin bái lĩnh.

(Nguyễn Tuân – Chữ người tử tù)

 Bái tạ: cám ơn một cách cung kính, lạy tạ. Đây cũng là một vị từ ngôn

hành mang phong cách cũ, cũng có sắc thái biểu cảm trang trọng.

Tuy nhiên ở đây cần chú ý là từ bái và lạy có nghĩa gần giống nhau (cùng

là động từ ngoại động thể hiện một hành động là chắp tay và xá). Nhưng lạy

là phải thực hiện động tác còn bái thì có thể vừa được thực hiện bằng động tác

vừa được thực hiện bằng cách nói nó ra. Và đây chính là lý do để nó trở thành

vị từ ngôn hành.

Ở đây vị từ ngôn hành bái tạ thể hiện hành động cảm ơn bằng lời nói.

Thêm nữa là từ bái kết hợp được với nhiều từ khác cho ra từ mới với nghĩa

ngôn hành như: bái biệt, bái yết, bái kiến, bái tạ…

Ví dụ: Để đáp lại lời khen ngợi của nhà vua dành cho mình, một viên quan

trả lời:

– Hạ thần xin bái tạ!

 Bái yết: yết kiến, trình diện người trên một cách cung kính. Bái yết chỉ

trở thành vị từ ngôn hành trong trường hợp mà người phát ngôn câu ngôn

hành có biểu thức ngôn hành bái yết đứng trước một người được xem là

người trên thì lúc đó, bái yết mới có tác dụng “ngôn hành”.

Ví dụ:

– Muôn tâu bệ hạ, hạ thần xin bái yết.

Những câu như: Xin vào bái yết vua; Cho phép tôi được vào bái yết ngài

bộ trưởng… đều là những câu trần thuật thuần túy, không phải câu ngôn

hành.

 Ban: Đây là một từ có rất nhiều nghĩa khác nhau, trong đó cái nghĩa

“truyền cho mọi người biết” làm cho ban có khả năng trở thành vị từ ngôn

hành.

Ví dụ:

– Chính phủ lâm thời chúng tôi ban lệnh giới nghiêm trong nhân dân.

Hay:

Lời nhà vua:

– Ta ban lệnh cho các ngươi biết: kẻ nào phản quốc, hai lòng sẽ bị

nghiêm trị.

 Ban bố: ban hành và công bố để mọi người biết. Ban hành và công bố là

hai vị từ ngôn hành thường được sử dụng ở dạng văn bản (viết) nhưng ban bố

(nói chung là ban hành và công bố) thì thường được thực hiện bằng phát

ngôn.

Ví dụ:

– Chính phủ lâm thời chúng tôi xin ban bố một số đạo luật như sau.

 Bảo: Đây là một vị từ nói năng mà theo chúng tôi có khả dĩ trở thành

một vị từ ngôn hành trong những điều kiện thích hợp.

Từ điển tiếng Việt giải nghĩa là:

Nghĩa thứ nhất: Nói ra điều gì đó với người ngang hàng hay người dưới.

Ví dụ:

– Tao bảo mày câm miệng!

– Trâu ơi ta bảo trâu này!

Trâu ra ngoài ruộng trâu cày với ta.

(Ca dao)

Nghĩa thứ hai: Nói cho biết để phải theo đó mà làm.

Ví dụ:

– Tôi bảo anh này, ngâm giống thì phải ba sôi hai lạnh.

 Bảo đảm: Có hai nghĩa khả dĩ khiến bảo đảm có khả năng làm vị từ

ngôn hành.

Nghĩa thứ nhất: Làm cho chắc chắn thực hiện được, giữ gìn được hoặc có

đầy đủ những gì cần thiết.

Ví dụ 1:

– Tôi bảo đảm sẽ hoàn thành kế hoạch đúng thời gian quy định.

Ví dụ 2:

Một gia đình xin nhận một em bé về nuôi và nói với nhà chức trách:

– Chúng tôi bảo đảm là sẽ nuôi dạy cháu nên người.

Nghĩa thứ hai: Nói chắc chắn và chịu trách nhiệm về lời nói của mình.

Ví dụ:

– Tôi bảo đảm là có thật như vậy.

– Tôi xin bảo đảm giữ bí mật.

 Bảo hành: bảo đảm máy móc bán ra hoặc đã chữa chạy tốt trong một

thời hạn nhất định.

Ví dụ:

Chủ một cửa hàng bán đồ điện máy nói với ông khách vừa mua chiếc ti vi

cửa cửa hàng:

– Cửa hàng chúng tôi xin bảo hành chiếc ti vi này cho quý khách hai

năm.

 Bảo lãnh: Bảo đảm là người khác thực hiện một nghĩa vụ và đứng ra

chịu trách nhiệm một khi người đó không thực hiện.

Ví dụ:

– Tôi xin đứng ra bảo lãnh cho cô A để cô ấy vay số tiền này.

 Bảo lĩnh: (cũng như bảo lãnh)

 Báo: Có hai nghĩa làm cho báo có khả năng trở thành vị từ ngôn hành..

Nghĩa thứ nhất: cho biết việc gì đó đã, đang hay sẽ xảy ra.

Ví dụ: Một bà mẹ đe anh con trai vốn sợ bố:

– Tao báo cho mày biết trước là tối nay ông ấy [ông bố] sẽ về đến nhà

đấy!

Nghĩa thứ hai: cho người có trách nhiệm nào đó biết về việc xảy ra có thể

hại đến trật tự an ninh.

Ví dụ: Một người gọi điện đến trụ sở công an và nói:

– Tôi xin báo cho các anh biết là tối qua nhà tôi bị kẻ gian cạy cửa lấy

đi hai xe máy.

Ở dạng văn bản viết, thì tính chất ngôn hành của từ báo bắt gặp trong các

trường hợp như: Giấy báo tin, Giấy báo tiền điện,…

 Báo cáo:

– Nghĩa thứ nhất: trình bày cho biết tình hình, sự việc.

Ví dụ: Một người đứng giữa hội nghị và nói rằng:

– Tôi xin báo cáo tình hình công tác tháng qua như sau:..

Và cứ thế anh ta báo cáo về tình hình công tác của tổ chức đó ở tháng vừa

qua. Trong trường hợp này thì rõ ràng anh ta đang làm cái việc báo cáo cho

nên báo cáo là vị từ ngôn hành có bổ ngữ chỉ nội dung (phần phát ngôn sau từ

báo cáo).

Nhưng nếu như cái bổ ngữ chỉ nội dung mà anh ta báo cáo lại chẳng liên

quan gì đến tính chất báo cáo cả, chẳng hạn như xin báo cáo nhưng anh ta lại

con cà con kê, kết luận, đánh giá gì đó mà không phải là thông tin cần báo

cáo, thì trong trường hợp này báo cáo không phải là vị từ ngôn hành vì hoàn

toàn có thể nói: Nó nói nó báo cáo, mà có nghe nó báo cáo gì đâu!

– Nghĩa thứ hai: từ dùng để mở đầu khi nói với cấp trên (thường gặp trong

quân đội).

Ví dụ:

– Báo cáo đại đội trưởng: tôi, trung úy Truơng Văn Dũng đã có mặt.

Ở ví dụ trên, trung úy Truơng Văn Dũng đang làm cái việc báo cáo bằng

cách nói ra câu có chứa vị từ đó, cho nên báo cáo là vị từ ngôn hành.

Báo cáo còn là vị từ ngôn hành thường gặp ở văn bản viết.

Ví dụ:

– Bản báo cáo.

– Báo cáo của chính phủ trước Quốc hội.

– Báo cáo khoa học.

 Bắt: Đây là một vị từ có rất nhiều nghĩa được từ điển giải nghĩa như:

1. Nắm lấy, giữ lấy, không để cho tự do hoạt động. Ví dụ: Bị bắt sống.

Mèo bắt chuột…

2. Tiếp, nhận vật từ nơi khác đến và thu lấy vào trong phạm vi tác động

hoặc sử dụng của mình. Ví dụ: Bắt được quả bóng. Bắt được thư nhà.

3. Bám chặt hoặc để cho bám chặt lấy, cái này tác động trực tiếp vào cái

kia. Ví dụ: Da bắt nắng, xăng bắt lửa.

4. Phát hiện sự việc đáng chê trách của người khác và làm cho phải chịu

trách nhiệm. Ví dụ: Bắt quả tang kẻ trộm. Bắt lỗi chính tả.

5. Khiến phải làm việc gì, không cho phép làm khác đi. Ví dụ: Chĩa súng

bắt giơ tay hàng. Điều đó bắt anh phải suy nghĩ.

6. Làm cho gắn, cho khớp với nhau, khiến cái này giữ chặt cái kia lại. Ví

dụ: Bắt đinh ốc.

7. Nối thêm vào một hệ thống đã có sẵn. Ví dụ: Bắt điện vào nhà. Con

đường bắt vào quốc lộ.

Cả 7 nghĩa trên đây, không có nghĩa nào có thể là ngôn hành. Tuy nhiên,

bắt còn có một nghĩa nữa mà không thấy giải nghĩa trong từ điển, đó là nghĩa

chọn lựa. Đây là nghĩa có tính chất ngôn hành.

Hai người bạn đang xem trận đấu bóng đá và cược một chầu cà phê xem

đội nào thắng. Một người nói:

– Tôi bắt đội Đức.

Người kia:

– Vậy thì tôi bắt đội Ý.

Trong mẫu đối thoại trên thì từ bắt được dùng để thực hiện việc bắt đội

nào. Như vậy nó là một vị từ ngôn hành.

 Bắt buộc: buộc phải làm. So sánh hai câu sau:

– Tôi bắt buộc phải ở lại.

– Tôi bắt buộc em phải xin lỗi bạn!

Rõ ràng câu thứ hai là ngôn hành, còn câu thứ nhất thì không. Lý do là

trong câu thứ nhất, bắt buộc chỉ một tình trạng, còn ở câu thứ hai nó mới là

một hành động hướng đến đối tượng là “em”.

 Bắt đầu: Bước vào giai đoạn đầu của một công việc, một quá trình, một

trạng thái. Với nghĩa này thì bắt đầu chưa phải là một vị từ ngôn hành. Nhưng

với nghĩa khơi mào, là khai mạc, vị từ này khi được phát ngôn trong điều kiện

ngôn hành, sẽ trở thành vị từ ngôn hành.

So sánh:

– Đứa trẻ bắt đầu tập nói / Lúa bắt đầu chín.

với (Lời người chủ trì cuộc họp) – Cuộc họp xin bắt đầu!/ Chúng ta bắt đầu

cuộc họp, ta thấy trường hợp thứ nhất là hai câu tường thuật bình thường;

trong khi trường hợp thứ hai câu ngôn hành vì người chủ trì đang làm cái việc

bắt đầu cuộc họp bằng cách nói câu có chứa nó ra. Như vậy, bắt đầu là một vị

từ ngôn hành.

 Bắt đền: Bắt phải đền, phải bồi thường thiệt hại. Bắt đền có khả năng

trở thành một vị từ ngôn hành nếu nó được dùng trong điều kiện ngôn hành.

Ví dụ: Một cậu bé bị mẹ làm vỡ quả bóng bay:

– Không biết đâu! Con bắt đền mẹ đấy!

Trong phát ngôn trên thì bắt đền là một vị từ ngôn hành. Nhưng nếu bà mẹ

dỗ con:

– Được rồi, mẹ đền cho!

Mặc dù bà mẹ nói ra câu có từ đền thì đền không phải là một vị từ ngôn

hành. Bởi đền phải gắn với việc bà mẹ phải mua cho con quả bóng khác, chứ

không phải là hành động được thực hiện bằng lời nói nên nó không phải là vị

từ ngôn hành.

Như vậy, bắt đền là vị từ ngôn hành còn đền không phải là vị từ ngôn

hành.

 Bẩm: thưa, trình (thường dùng với người có địa vị trong xã hội cũ). Đây

là vị từ ngôn hành có nguồn gốc là một cảm thán từ. Nhưng dần dần bẩm

không còn là nghĩa của cảm thán từ nữa (như dạ) mà là nghĩa trình, báo. Như

vậy bẩm trở thành một vị từ ngôn hành.

Ví dụ: Một người lính được một vị quan nọ cho đòi, anh ta đi vào và nói:

– Bẩm quan, con đã có mặt ạ!

Ở phát ngôn trên, nghĩa của bẩm cũng có thể hiểu là: “Xin trình quan là

con đã có mặt”.

Hay:

– Lạy cụ ạ. Bẩm cụ… Con đến cửa cụ để kêu cụ một việc ạ… Bẩm cụ,

từ ngày cụ bắt đi ở tù, con lại thích sinh ra ở tù, bẩm có thế, con có nói gian

thì trời tru đất diệt, bẩm quả là đi tù sướng quá. Đi ở tù còn có cơm để mà ăn,

bây giờ về làng về nước một thước đất cắm dùi không có, chả làm gì nên ăn.

Bẩm cụ con lại đến kêu cụ cụ lại cho con đi ở tù…

(Nam Cao – Chí Phèo)

Trong phát ngôn trên ta thấy từ bẩm có giá trị là trình, thưa chứ không còn

mang nghĩa của một cảm thán từ.

 Bầu: chọn bằng cách bỏ phiếu hoặc biểu quyết để giao cho làm đại biểu,

làm một chức vụ hoặc hưởng một vinh dự.

Khi hành động “bầu” được thực hiện bằng lời nói, bầu sẽ là một vị từ

ngôn hành.

Ví dụ:

Trong buổi bầu ra ban cán sự lớp đầu năm, một bạn đứng lên phát biểu:

– Thưa cô và các bạn, em xin bầu bạn Hằng làm lớp trưởng ạ!

 Bổ dụng: Đây là một vị từ ngôn hành có nghĩa là bổ nhiệm.

 Bổ nhậm: (cũng như bổ nhiệm)

 Bổ nhiệm: cử giữ một chức vụ trong bộ máy nhà nước.

Trong cuộc họp hội đồng, sau khi đã bỏ phiếu kín, một người trong ban

lãnh đạo đứng lên phát biểu ý kiến:

– Hội đồng sư phạm nhà trường chúng tôi bổ nhiệm ông Nguyễn Văn

Trung làm hiệu trưởng nhà trường.

Trong ví dụ trên thì bổ nhiệm rõ ràng là một vị từ ngôn hành.

 Bổ sung: thêm vào cho đủ.

Trong một số trường hợp (dù khá hạn chế) bổ sung có thể trở thành vị từ

ngôn hành.

Ví dụ:

– Tôi xin bổ sung đồng chí Nguyễn Văn A vào ban chấp hành.

 Buộc: (xem bắt buộc)

 Cá: cuộc, đánh cuộc. Tuy nhiên không phải lúc nào cá cũng có thể là vị

từ ngôn hành. Ta xem ví dụ:

Hai người bạn cùng xem một trận đấu bóng đá. Một người nói:

– Tao với mày cá xem Đức hay Ý sẽ thắng trong trận này đi! (1)

Trong phát ngôn trên thì việc cá vẫn chưa được thực hiện. Nhưng nếu

người kia trả lời:

– Ừ, cá! (2)

Thì cá trong câu (2) là vị từ ngôn hành vì anh ta đã làm cái việc cá bằng

lời nói và bằng cách nói nó ra.

Đỗ Hữu Châu cho rằng trong trường hợp này cá (2) vẫn chưa phải là vị từ

ngôn hành (mà ông gọi là động từ ngữ vi) bởi vì cả hai chưa đưa ra điều kiện

thắng – thua, chưa đưa ra phần thưởng – phạt, cho nên việc cá không diễn ra

được. Nhưng theo chúng tôi việc đưa ra điều kiện hay đưa ra phần thưởng –

phạt lại là một việc khác. Còn cá là việc đồng ý đánh cuộc trong câu trên, cho

nên cá đã đủ điều kiện là một vị từ ngôn hành rồi.

Những điều kiện giao hẹn chỉ bổ sung cho việc cá mà thôi. Chúng ta chỉ

xét cá với góc độ là một hành động ngôn ngữ, và chúng tôi nhận thấy nó hội

đủ điều kiện ngôn hành để trở thành một vị từ ngôn hành (phát ngôn 2)

Hay như ở ví dụ:

– Tao cá với mày là đội Ý sẽ thắng. (3)

thì cá là vị từ ngôn hành.

 Cam đoan: nói chắc và hứa chịu trách nhiệm về lời nói của mình để cho

người khác tin.

Cam đoan là vị từ ngôn hành được sử dụng ở cả dạng văn viết và phát

ngôn.

Ví dụ:

– Xin cam đoan với anh là tôi sẽ trả nợ đúng hạn.

Ở dạng văn bản viết, thường gặp ở phần cuối đơn từ lời cam đoan như

sau:

Tôi xin cam đoan những lời khai trên là hoàn toàn đúng sự thật. Nếu khai

man tôi xin chịu trách nhiệm trước pháp luật.

 Cam kết: chính thức cam đoan làm đúng những điều đã hứa. Cam kết có

nghĩa như cam đoan, nhưng sắc thái biểu cảm mạnh hơn.

Vì tính chất chính thức của cam kết nên nó thường được dùng trong văn

bản viết nhiều hơn.

Ví dụ:

Giấy cam kết.

 Cảm ơn: (xin xem cám ơn)

 Cảm tạ: tỏ lòng biết ơn bằng lời cảm ơn.

Ví dụ:

– Tôi chân thành cảm tạ sự chăm sóc của bác sĩ

Cảm tạ thường được dùng ở dạng văn bản viết, thường là lời cảm tạ của

tang gia đối với thân bằng quyến thuộc của người quá cố.

Ví dụ:

Thư cảm tạ.

 Cám ơn: có hai nghĩa và cả hai đều có khả năng làm cám ơn trở thành

vị từ ngôn hành.

Nghĩa thứ nhất: tỏ lòng biết ơn về điều tốt người khác đã làm cho mình.

Ví dụ:

– Xin cám ơn ông đã chiếu cố đến gia cảnh của chúng cháu.

– Tôi cám ơn sự chăm sóc của thầy đối với cháu Hồng nhà tôi.

Nghĩa thứ hai: từ dùng làm lời nói lễ phép, lịch sự để nói với người đã làm

việc gì đó cho mình, hoặc đã nhận lời hay để từ chối.

Ví dụ:

(– Mời anh ngồi.)

– Cám ơn. (1)

Hay:

(Chàng: – Tối nay anh mời em đi xem phim, Lan nhé!)

Nàng: – Cám ơn, tôi không rảnh! (2)

Ở hai mẫu đối thoại trên thì Cám ơn (1) là đáp lại một cách lễ phép, lịch

sự lời mời ngồi, còn Cám ơn (2) là cố ý tạo ra sự lịch sự thái quá để chế giễu

và để từ chối. Xét ở góc độ câu ngôn hành thì dù ở bất kỳ thái độ nào trong

hai thái độ trên, thì cám ơn cũng là một vị từ ngôn hành vì cám ơn chính là

hành động cám ơn. Còn chuyện có thật tâm hay không lại là một chuyện

khác.

 Can: làm cho thấy không nên mà thôi đi, không làm, khuyên đừng làm.

Vì từ can có thể được phát ngôn trong câu ngôn hành cho nên nó có giá trị

là một vị từ ngôn hành.

Ví dụ:

– Tôi can hai ông đấy, đừng cãi nhau nữa!

Ở phát ngôn trên, rõ ràng can có đầy đủ tính chất cần thiết của một vị từ

ngôn hành.

Cần nói thêm là can và cản có nghĩa gần giống nhau, nhưng can là một vị

từ ngôn hành còn cản thì không. Bởi vì cản cũng là một vị từ biểu hiện hành

động ngôn từ, nhưng cái hành động cản thường phải được hiện thực bằng một

phát ngôn không chứa đựng vị từ cản. Chẳng hạn chúng ta không thể cản một

người bằng cách nói Tôi cản anh nhưng có thể nói: Tôi đã cản rồi mà anh

không nghe! Nghĩa là trước đó, người phát ngôn xưng là “tôi” có khuyên

người kia đừng làm việc gì đó. Như vậy, cản là một vị từ nói năng chứ không

phải là một vị từ ngôn hành.

 Cáo: Đây là một vị từ có hai nghĩa:

Nghĩa thứ nhất: viện cớ để từ chối, để xin khỏi phải làm. Chẳng hạn: cáo

bệnh, không dự hội nghị; cáo quan.

Nghĩa thứ hai: trình, thưa.

Ở nghĩa thứ nhất, cáo không có giá trị ngôn hành vì chẳng ai có thể nói:

Tôi xin cáo bệnh, không đi họp được. Như vậy, nó chỉ là vị từ nói năng mà

thôi.

Còn ở nghĩa thứ hai, cáo là một vị từ ngôn hành. Nhưng đây là một từ cổ

cho nên ngày nay chúng ta chỉ còn thấy nó ở dạng văn bản viết trong những

áng văn thơ cổ mà thôi.

Ví dụ:

Cáo tật thị chúng. (Mãn Giác Thiền Sư)

 Cáo bạch: báo rõ cho mọi người biết.

Đây cũng là một từ cổ ngày nay ít thấy được dùng trong phát ngôn mà chỉ

còn thấy ở dạng văn bản viết.

Ví dụ:

Giấy cáo bạch.

 Cáo biệt: là tỏ lời xin từ biệt.

Đây cũng là một từ cổ, có sắc thái trang trọng và có giá trị của một vị từ

ngôn hành.

Ví dụ:

– Đã đến lúc tôi phải lên đường. Xin cáo biệt!

 Cáo lỗi: xin lỗi.

Đây là một vị từ vẫn tồn tại phổ biến trong giao tiếp hàng ngày, nhưng

không hiểu sao vẫn không được ba cuốn từ điển tiếng Việt của Hoàng Phê,

của Nguyễn Kim Thản và của Nguyễn Như Ý ghi nhận.

Cáo lỗi có giá trị là một vị từ ngôn hành.

Ví dụ:

– Vì gặp sự cố bất ngờ giữa đường nên tôi đến trễ. Xin cáo lỗi cùng các

quý vị đại biểu có mặt ở đây ạ!

Ở dạng văn bản viết, mỗi khi chương trình lên ti vi bị gián đoạn chúng ta

thường được đọc dòng sau: Vì lý do kỹ thuật, chương trình xin tạm ngừng

trong giây lát, xin cáo lỗi cùng quý vị.

 Cáo lui: nói lời chào ra về.

Cũng cần nói thêm là cáo lui là vị từ ngôn hành còn lui thì không phải là

vị từ ngôn hành. Ta xem ví dụ:

Cuối buổi tiệc, một vị khách đứng lên nói

– Thôi, đã trễ rồi, tôi xin cáo lui!

Ví thử mặc dù đã cáo lui rồi, mà ông này vẫn còn loay hoay chưa về thì

hành động cáo lui của ông trong lúc nói câu đó vẫn được đảm bảo. Vì cáo lui

là chào để xin phép ra về, còn việc “lui” (về) hay không của ông ta là một

việc khác.

Giả sử có ai đó cho rằng: Ổng nói cáo lui mà ổng có cáo lui đâu thì người

này hiểu sai nghĩa của từ : cáo lui là chào để ra về chứ không phải là ra về.

 Cáo phó: báo tin về việc có người chết, báo tang.

Đây là vị từ ngôn hành (có sắc thái trang trọng) thường được sử dụng

trong văn bản viết.

Ví dụ:

Thư cáo phó.

Văn bản cáo phó trên báo, đài.

 Cáo từ: tỏ lời từ chối, xin ra về.

Đây cũng là một từ cổ, có tính chất kiểu cách.

Cáo từ là một vị từ ngôn hành. Ta xem phát ngôn sau:

– Đường về còn xa mà trời đã về chiều. Tôi xin cáo từ!

 Cắt cử: cắt đi làm việc gì.

Đây là một từ có vẻ là vị từ nói năng hơn là vị từ ngôn hành. Nhưng trong

điều kiện cho phép, nó có thể trở thành một vị từ ngôn hành.

Ví dụ: Lời một ông thủ trưởng:

– Tối nay, tôi cắt cử anh Hà trực ở cổng chính cơ quan còn anh Sơn

trực ở cổng sau.

Trong phát ngôn trên thì cắt cử là một vị từ ngôn hành.

 Cắt đặt: sắp xếp công việc và cắt cử người làm.

Đây cũng là một từ mà tính ngôn hành chỉ được thực hiện trong những

ngữ cảnh hạn chế.

Ví dụ:

Cắt đặt công việc (1)

Cắt đặt người vào việc nấy (2)

Ở hai ví dụ (1) và (2) trên đây, cắt đặt chưa phải là vị từ ngôn hành mà chỉ

là vị từ nói năng. Nhưng ở ví dụ (3) sau đây:

– Bố cắt đặt thế này: chị Gái giã gạo còn cái Tí bế em.

thì nó là một vị từ ngôn hành: trong phát ngôn trên, ông bố đang làm cái việc

cắt đặt bằng cách nói câu có từ cắt đặt ra.

 Cấm: có hai nghĩa chính khiến cấm khả dĩ trở thành vị từ ngôn hành.

Nghĩa thứ nhất: Không cho phép làm việc gì đó hoặc không cho phép tồn

tại.

Ở nghĩa này, cấm là một vị từ ngôn hành mà tính chất ngôn hành của nó

thể hiện rất rõ ràng cả ở văn bản viết và trong phát ngôn. Bởi người ta chỉ có

thể cấm ai đó làm điều gì chỉ bằng cách nói nó ra (hoặc viết) không còn biện

pháp phi ngôn ngữ nào khác.

Ví dụ:

– Tao cấm mày mở miệng, nghe không!

– Tao cấm chúng bay, từ nay hễ thấy tiền nong, không cứ là của ai,

cũng không được tơ hào!

(Nguyễn Công Hoan – Mất cái ví)

Hay ở dạng viết như các biển cấm sau:

– Cấm chặt cây và phá rừng.

– Cấm hút thuốc.

– Cấm lửa.

Nghĩa thứ hai: Không cho phép tự do qua lại hoặc đi vào một khu vực nào

đó. Trường hợp này, ta thường thấy ở dạng văn bản viết như sau:

– Cấm đường.

– Rừng cấm.

Cấm ở nghĩa này, cũng là một vị từ ngôn hành. Bởi vì việc cấm chỉ được

thực hiện khi viết ra từ cấm trên biển báo. Mà chữ viết cũng là một sự giao

tiếp bằng ngôn ngữ.

 Cấm cửa: không cho phép đến nhà mình nữa.

Cấm cửa có khả năng trở thành vị từ ngôn hành khi được phát ngôn trực

tiếp để thực hiện việc cấm tới nhà.

Ví dụ:

– Thằng kia! Tao cấm cửa mày từ nay chớ có bén mảng đến nhà tao

nữa!

 Cấm tiệt: cấm tiệt là cấm hoàn toàn, cấm một cách nghiêm khắc.

Cũng như cấm cửa, cấm tiệt là một vị từ mang phong cách ngôn ngữ sinh

hoạt. Tuy nhiên, tính chất ngôn hành của vị từ cấm tiệt được thực hiện rõ ràng

hơn vì nó mang phong cách nói, nghĩa là nó được sử dụng trong phát ngôn

nhiều hơn so với cấm cửa.

Ví dụ:

– Tao cấm tiệt mày không được hẹn hò gặp gỡ gì thằng ấy nữa!

 Cầu xin: xin với ai điều gì một cách khẩn khoản, thiết tha, nhẫn nhục.

Cầu xin là một vị từ ngôn hành, bất chấp thái độ cầu xin của người thực

hiện nó có chân thành hay không.Về điều này thì cầu xin khác với cầu mong.

Cầu mong là mong ước điều may mắn tốt lành, là sự tình diễn ra trong tâm

của chủ thể thực hiện nó. Đây là một vị từ nội động, không phải là một vị từ

ngôn hành, dù có được phát ngôn ra thì phát ngôn và suy nghĩ không phải lúc

nào cũng là một, và thậm chí nếu “cầu mong” trong tâm và phát ngôn ra là

một thì nó cũng chưa phải là vị từ ngôn hành.

Trong khi đó, cầu xin là một hành động chỉ có thể được thực hiện bằng lời

nói, cho dù lời cầu xin đó không thực lòng thì chủ thể thực hiện nó cũng đã

làm cái việc cầu xin rồi, bằng chính cách nói nó ra.

Ví dụ:

– Cầu xin ông tha mạng! Con xin đội ơn ông!

– Cầu xin Trời Phật phò hộ.

 Cậy:

Nghĩa thứ nhất: nhờ làm việc gì, nhờ giúp đỡ. Nghĩa này chính là vị từ

ngôn hành.

Ví dụ:

– Cậy anh đi giúp cho!

Hay:

– Cậy em em có chịu lời

Ngồi lên cho chị lạy rồi sẽ thưa.

(Nguyễn Du – Truyện Kiều)

Nghĩa thứ hai: là ỷ vào ưu thế của mình như cậy thế cha, Chó cậy gần

nhà, gà cậy gần chuồng. Cậy ơ nghĩa này không phải là vị từ ngôn hành.

 Chào: tỏ bằng lời nói hoặc cử chỉ thái độ kính trọng hoặc quan tâm đối

với ai, khi gặp nhau hoặc khi từ biệt.

Xét ở góc độ một vị từ ngôn hành thì chào chỉ có thể trở thành vị từ ngôn

hành khi được thể hiện bằng lời nói và bằng cách nói chính cái từ chào.

Ví dụ:

– Em chào thầy ạ!

– Cháu chào bác! Bác đến tìm ai đấy ạ!

Như vậy khi tỏ thái độ chào như mỉm cười, gật đầu chẳng hạn mà chưa

nói ra từ chào thì lúc đó chào không phải là vị từ ngôn hành. Trong Chào cờ

và Nhà hàng chào khách, chào không phải là những vị từ ngôn hành.

 Chào đón: tỏ ý hoan nghênh, đón mừng.

Chào đón là một vị từ ngôn hành thường thấy ở dạng viết như băng rôn,

bảng hiệu.

Ví dụ:

– Chào đón ngày nhà giáo Việt Nam.

– Chào đón quý khách.

 Chào giá: (nói về một bên bên mua hoặc bán) biểu thị cho bên kia biết

rõ ý muốn bán hoặc mua một mặt hàng nhất định.

Trong điều kiện cho phép thì chào giá là một vị từ ngôn hành.

Ví dụ:

– Cửa hàng chúng tôi xin chào giá chiếc xe máy này là hai mươi lăm

triệu đồng.

 Chào mừng: vui mừng chào đón.

Cũng như chào đón, chào mừng là một vị từ ngôn hành thường được sử

dụng ở dạng văn bản viết (thường thấy ở băng rôn, bảng hiệu).

Ví dụ:

– Chào mừng các vị khách.

– Chào mừng ngày Quốc khánh.

Chắc: có nhiều nghĩa, trong đó nghĩa “có tính chất khẳng định, có thể tin

được là sẽ đúng như thế” có thể trở thành ngôn hành.

Ta xem ví dụ:

– Anh chắc với em là anh sẽ đến đúng giờ. (1)

– Tao chắc với mày là đội Ý sẽ thắng. (2)

Trong hai phát ngôn trên, chắc (1) có thể hiểu là “hứa chắc” và nó là vị từ

ngôn hành không có gì bàn cãi. Nhưng ở chắc (2) lại có thể hiểu là “tin chắc”,

mà theo chúng tôi nhận thấy, chắc là một vị từ ngôn hành, trong khi tin chắc

thì không phải là một vị từ ngôn hành vì không phải là một vị từ nói năng.

Chắc chắn: có tính chất khẳng định dứt khoát, có thể tin được là đúng

như thế.

Ví dụ:

– Tôi chắc chắn với anh sẽ hoàn thành nhiệm vụ.

– Tôi chắc chắn với anh là sẽ không trễ giờ.

Chấm: có nhiều nghĩa, nhưng chỉ có nghĩa “chọn, kén người mình vừa ý

nhất” là có thể khiến chấm trở thành vị từ ngôn hành.

Điều kiện để chấm, với nghĩa trên, trở thành vị từ ngôn hành là phải thực

hiện bằng hành động nói năng. Ví dụ:

– Trong ba cô đó, tớ chấm cô áo vàng.

Chấp: Trong 4 nghĩa của từ này, có hai nghĩa có thể khiến chấp trở

thành vị từ ngôn hành.

Nghĩa thứ nhất: tỏ bằng lời nói cho đối phương được hưởng những điều

kiện nào đó lợi hơn khi bắt đầu cuộc chơi, cuộc đấu.

Ví dụ:

– Mình chấp cậu một ngựa đấy!

– Vậy thì mình chấp cậu đi trước.

Nghĩa thứ hai: địch lại mà không sợ đối phương có lợi thế hơn mình và tỏ

bằng lời nói.

Ví dụ:

– Một mình tao chấp cả hai anh em nhà mày đấy!

Chấp nhận: đồng ý điều người khác yêu cầu hoặc đề ra.

Ví dụ:

– Tôi chấp nhận tờ đơn này của chị.

Hay:

– Công ty chúng tôi chấp nhận các điều kiện đặt hàng của bên các anh.

Chấp thuận: chấp nhận điều yêu cầu hoặc đề nghị.

Ví dụ:

– Ban Giám đốc chúng tôi chấp thuận đề nghị tăng lương của các anh.

Trong phát ngôn trên, người nói đại diện cho một nhóm người ở ngôi thứ

nhất và đang nói với các nhân viên cơ quan (ngôi thứ hai). Ở đây, tiền giả

định là trước đó các nhân viên có yêu cầu tăng lương với ban giám đốc.

Chỉ thị: (cấp trên) vạch ra điều gì đó cho cấp dưới thi hành.

Ví dụ:

– Tôi chỉ thị các đồng chí về điều động nhân lực ở địa phương mình

chuẩn bị chống bão lụt.

Trong phát ngôn trên, chỉ thị rõ ràng là một vị từ ngôn hành.

Chịu: hai trong số tám nghĩa của từ này có khả năng khiến chịu trở thành

vị từ ngôn hành.

Nghĩa thứ nhất: thừa nhận cái hay, cái hơn của người khác.

Ví dụ:

– Xin chịu ông là người nhớ giỏi.

Nghĩa thứ hai: tự nhận mình bất lực, không làm nổi, xin hàng.

Ví dụ:

– Bài toán này khó quá, mình xin chịu!

Cho: Hiểu theo nghĩa “cho phép” hay “làm cho người khác có được điều

kiện khách quan để làm việc gì”, từ này có thể trở thành vị từ ngôn hành với

điều kiện phải được tỏ bằng lời.

Ví dụ 1: Cô giáo nói với một học sinh vừa bị đuổi ra khỏi lớp tiết trước vì

tội làm ồn:

– Cho em vào lớp!

Ví dụ 2: Bà Án quay sang bảo tên người hầu:

– Cho mày lui!

(Khái Hưng – Nửa chừng xuân)

Ví dụ 3:

– Tôi cho anh thời gian để suy nghĩ.

Ta thấy trong các phát ngôn trên, cho là một vị từ ngôn hành.

Cho phép: tỏ bằng lời nói để cho người khác được quyền làm việc gì. Cả

ba cuốn từ điển đã dẫn đều không ghi nhận từ này.

Ví dụ: Lời chủ tọa phiên tòa:

– Cho phép nói!

Hay:

– Mẹ cho phép con đi chơi đấy!

Trong các ngữ cảnh trên, rõ ràng cho phép là một vị từ ngôn hành.

Chối từ: (xem từ chối)

Chống án: (Đương sự) không tán thành bản án của tòa án cấp dưới và

yêu cầu tòa án cấp trên xử lại.

Đây là một vị từ có khả năng trở thành vị từ ngôn hành nếu được tỏ bằng

lời nói.

Ví dụ:

– Tôi chống án vì kết luận của tòa án không hợp lý!

Trong phát ngôn trên thì chống án là một vị từ ngôn hành.

Chuẩn y: đồng ý để cho thực hiện theo đúng như cấp dưới đề nghị hoặc

dự thảo.

Ví dụ:

– Chúng tôi chuẩn y điểm sửa đổi của anh!

Chúc: tỏ lời mong ước điều may mắn tốt đẹp cho người khác.

Ví dụ:

– Chúc bạn đạt nhiều thành tích!

– Chúc anh lên đường may mắn!

Ngoài việc chúc bằng tỏ lời, chúng ta còn thấy chúc bằng thư, bằng thiệp,

v.v. Như vậy việc chúc không chỉ được thực hiện bằng phát ngôn mà còn

bằng văn bản viết.

Ví dụ:

– Thiệp chúc mừng.

Chúc hạ: Đây là vị từ ngôn hành có tính chất trang trọng. Là một từ cổ

có nghĩa như chúc mừng.

Chúc mừng: chúc nhân dịp vui mừng.

Ví dụ:

– Chúc mừng cô dâu chú rể!

– Nghe tin cậu thi đậu đại học, mình xin chúc mừng!

Không chỉ tỏ bằng lời, chúc mừng còn được thể hiện bằng văn bản viết.

Ví dụ:

Thiệp chúc mừng (ngày sinh nhật, ngày 8/3, v.v.)

Thư chúc mừng.

Chúc phúc: cầu mong thần thánh ban cho phước lành, theo quan niệm

tôn giáo.

Ví dụ: Lời cha xứ nói với con chiên:

– Cha chúc phúc cho con!

Chung thẩm: (tòa án) quyết định lần cuối cùng về một vụ án cho bản án

có hiệu lực pháp luật, sau đó đương sự không được chống án nữa.

Ví dụ: Lời chủ tọa phiên tòa:

– Tòa chung thẩm bị cáo Nguyễn Văn A ba tháng tù giam!

Có lời: Đây là một ngữ vị từ khi được dùng ở ngôi thứ nhất và thì hiện

tại, nó có vai trò chủ yếu là báo hiệu một phát ngôn ngôn hành. Tương tự như

vị từ xin, có lời hoặc xin có lời làm cho vị từ đi sau nó có được tính ngôn

hành. Cả khi bổ ngữ chỉ người tiếp nhận là ngôi thứ ba.

Ví dụ:

– Tôi có lời xin lỗi chị ấy.

– Tôi có lời khen ngợi các chú ấy.

– Tôi có chia buồn cùng gia đình.

Cuộc: giao hẹn với nhau sẽ tính được thua về điều phỏng đoán đúng hay

sai hoặc về điều thách thức làm được hay không làm được.

Nghĩa của cuộc giống như cá đã trình bày ở phần trên. Cuộc là một vị từ

ngôn hành nhưng không phải trong mọi trường hợp. Chúng ta so sánh các ví

dụ:

A và B nói chuyện với nhau:

A: – Anh có dám cuộc với tôi điều đó không?

Trong câu trên cuộc chưa phải là vị từ ngôn hành, vì việc cuộc chưa được

thực hiện, mà chỉ là câu rủ nhau cuộc mà thôi. Vì nếu như B đưa ra một điều

kiện nào đó mà A không thuận tình thì việc cuộc sẽ không được thực hiện.

Nhưng nếu B nói:

– Được thôi, tôi cuộc với cậu đấy!

thì cuộc trong câu nói của B là một vị từ ngôn hành.

Hay như ở các ví dụ sau:

– Tớ cuộc với cậu rằng chiều nay thế nào đội Cảng Sài Gòn cũng

thắng.

– Tôi cuộc với ông nếu hôm nay nó không đến thì tôi đi bằng đầu.

Trong các phát ngôn trên, cuộc là vị từ ngôn hành vì khi phát ngôn ra các

câu đó, người nói chúng đang thực hiện hành động cuộc.

Cử: Đây là một vị từ có rất nhiều nghĩa, trong đó nhưng chỉ với nghĩa

“lựa chọn ra để chính thức giao cho giữ một trách nhiệm hoặc làm một việc

gì” thì cử có thể làm một vị từ ngôn hành.

Ví dụ:

– Tôi cử anh Nguyễn Văn Nam phụ trách đội văn nghệ.

– Tôi cử anh Trần Anh Hùng là đại biểu đi dự hội nghị.

Trong hai phát ngôn trên, rõ ràng cử là vị từ ngôn hành.

 Cược: (như cuộc)

 Đa tạ: cảm ơn nhiều (dùng trong đối thoại để tỏ lòng biết ơn).

Ví dụ:

– Xin đa tạ ngài.

– Tôi xin đa tạ tấm lòng của bà con!

Đả đảo: đánh đổ.

Với nghĩa này thì đả đảo không phải là một vị từ ngôn hành. Nhưng xét về

mặt ngữ dụng, thì đả đảo chỉ dùng được trong khẩu hiệu đấu tranh biểu thị sự

chống đối kịch liệt với tinh thần muốn đánh đổ. Như vậy, đả đảo không còn

mang nghĩa là “đánh đổ” nữa mà là “chống đối”.Và vì vậy, đả đảo trở thành

một vị từ ngôn hành.

Ví dụ:

– Đả đảo bọn xâm lược!

– Đả đảo chế độ độc tài!

 Đánh cuộc: (xem cuộc).

 Đặt: Đây là một vị từ có nhiều nghĩa nhưng chỉ với nghĩa “đưa trước

theo yêu cầu, theo thể thức đã định cho đối tác có cơ hội đáp ứng đúng, để

đảm bảo việc mua bán, thuê mướn” thì đặt mới có khả năng trở thành một vị

từ ngôn hành.

Ví dụ:

– Tôi xin đặt một bàn tiệc cho mười người lúc năm giờ chiều nay!

– Tôi đặt một đôi giày size 40, ba hôm sau tôi đến lấy đấy nhé!

Trong hai phát ngôn trên thì đặt là một vị từ ngôn hành.

 Đề bạt: cử (ai đó) giữ chức vụ cao hơn.

Ví dụ:

– Tôi đề bạt anh Lê Anh Tú trưởng phòng kỹ thuật lên làm phó giám

đốc xí nghiệp, các anh thấy thế nào?

Trong phát ngôn trên, đề bạt là một vị từ ngôn hành vì lời vị vừa nói chính

là hành động đề bạt. Việc anh Lê Anh Tú có lên được chức phó giám đốc hay

không không ảnh hưởng đến hành động đề bạt này. Bởi vì đề bạt là “cử ra”

còn việc thăng chức của anh Tú kia là một việc khác.

 Đề cử: giới thiệu ra để bỏ phiếu bầu chọn.

Ví dụ:

– Tôi đề cử đồng chí Nam vào ban chấp hành công đoàn.

Với phát ngôn trên thì người đó đã đề cử cho Nam.

 Đề nghị: Đây là một vị từ ngôn hành được từ điển tiếng Việt diễn giải

có đến ba nghĩa. Cả ba nghĩa đó của từ đề nghị đều có tính chất ngôn hành

nếu được sử dụng hợp ngữ cảnh.

Nghĩa thứ nhất: Đưa ra ý kiến về một việc nên làm nào đó để thảo luận, để

xem xét.

Ví dụ:

– Tôi đề nghị áp dụng biện pháp kỹ thuật mới.

Hay:

– Tôi đề nghị phải có những tiêu chí cụ thể để đánh giá thi đua, chứ

không nên đánh giá chung chung.

Nghĩa thứ hai: Yêu cầu, thường là việc riêng và mong được chấp thuận,

được giải quyết (thường là dùng trong đơn từ) như yêu cầu nhưng hàm ý

khiêm nhường hơn.

Ví dụ:

– Đơn đề nghị cho được chuyển công tác.

– Đơn đề nghị tăng lương.

Ở hai ví dụ trên, đề nghị cũng là một vị từ ngôn hành, thường được sử

dụng trong văn bản viết như đơn từ, v.v.

Nghĩa thứ ba: Từ dùng ở đầu câu để nêu lên một yêu cầu, đòi hỏi phải làm

theo (thường dùng thay thế cho một câu mệnh lệnh để cho có vẻ lịch sự hơn).

Ví dụ:

– Đề nghị im lặng!

– Đề nghị không hút thuốc lá!

– Tôi đề nghị anh rời khỏi phòng tôi ngay lập tức!

Trong các phát ngôn trên, vị từ ngôn hành đề nghị có sắc thái tình thái là

những câu mệnh lệnh, ý nghĩa là những lời ra lệnh. Tuy nhiên, tính chất ngôn

hành của vị từ đề nghị vẫn được giữ nguyên, vì những câu trên về mặt hình

thức là những câu đề nghị, người nói đang thực hiện hành động là đề nghị.

 Điều: điều động, là cử người hay bộ phận nào đó đi làm việc gì.

Nghĩa này dễ cho chúng ta kết luận điều là một vị từ ngôn hành. Nhưng

xét về mặt ngữ dụng, thì trong cách nói của người Việt, không ai dùng điều

như một vị từ ngôn hành.

Hoàn toàn có thể nói

– Điều cán bộ lên miền núi.

– Điều động máy bơm về nông thôn chống hạn.

Nhưng bình thường không thể nói:

– Tôi điều anh về làm thư ký cho tôi.

– Tôi điều anh lên miền ngược công tác.

Như vậy, điều là vị từ nói năng hơn là vị từ ngôn hành.

 Đình: ngừng lại hoặc làm cho phải ngừng lại. Trong ngữ cảnh cho phép

thì đình có thể trở thành một vị từ ngôn hành.

Ví dụ:

– Chúng tôi tạm đình lại việc thi hành quyết định thi hành án của bị

cáo Nguyễn Văn B.

Trong phát ngôn trên, đình là một vị từ ngôn hành.

 Đình chỉ: ngừng lại hoặc làm cho phải ngừng lại trong một thời gian hay

vĩnh viễn.

Ví dụ:

– Quyết định đình chỉ hoạt động (đối với xí Nghiệp X).

– Tôi đình chỉ công tác vĩnh viễn đối với công nhân Nguyễn Văn A.

 Định: Trong hai nghĩa của định, thì nghĩa “nêu ra một cách rõ ràng,

không thay đổi, sau khi đã có suy nghĩ, tìm hiểu, cân nhắc” làm cho từ này có

thể trở thành vị từ ngôn hành

Ví dụ:

– Tôi định cho anh: đúng 3 giờ chiều mai phải có mặt tại đây!

Hay:

– Bây giờ tôi định giá lần cuối cùng là chỗ cá đó hai mươi nghìn một

cân, có bán không?

Trong hai phát ngôn trên, thì định là một vị từ ngôn hành.

 Đố: nói khích người khác phải làm việc gì đó, với ngụ ý cho rằng người

đó không làm nổi.

Trong điều kiện của câu ngôn hành, thì đố sẽ là một vị từ ngôn hành.

Ví dụ:

– Tí, tao đố mày dám đánh nhau với thằng Tèo đấy!

– Không thầy đố mày làm nên.

(Tục ngữ)

– Đố anh chi sắc hơn dao,

Chi sâu hơn biển chi cao hơn trời?

(Ca dao)

 Đồng tình: Đây là một vị từ được từ điển tiếng Việt diễn giải có hai

nghĩa. Xét theo nghĩa từ vựng thì đồng tình chỉ một hành động được thực hiện

bên trong chủ thể phát ngôn, nó là một vị từ nội động. Tuy nhiên, xét về mặt

ngữ dụng, luận văn nhận thấy đồng tình thường được dùng với nghĩa là ủng

hộ và tán thành. Và nó thường được thể hiện bằng lời nói.

Nghĩa thứ nhất: Cùng có một ý, một lòng như nhau. Với nghĩa này, khi

được tỏ ra bằng lời và một cách trực tiếp thì đồng tình là một vị từ ngôn hành.

Ví dụ:

– Xin chủ soái ở lại đánh Tây với nhân dân! Anh em chúng tôi đồng

tình theo chủ soái!

Trong phát ngôn trên, thì đồng tình là một vị từ ngôn hành.

Nghĩa thứ hai: Tán thành và tỏ bằng lời.

Ví dụ:

– Tôi đồng tình với quan điểm đó của anh!

Ở phát ngôn trên, thì đồng tình cũng là một vị từ ngôn hành.

 Đồng ý: có cùng ý kiến như ý kiến đã nêu.

Với nghĩa này, đồng ý chưa thể là một vị từ ngôn hành được. Vì đồng ý là

có cùng ý kiến, là quá trình diễn ra bên trong chủ thể phát ngôn, là vị từ nội

động, chưa phải là hành động bằng lời. Do đó ở ví dụ Tôi đồng ý với quan

điểm của anh, “tôi” có thể bị đối tượng tiếp nhận nghi ngờ: “Ông ấy bảo đồng

ý nhưng chắc gì là ông ấy đã đồng ý”.

Như vậy, đồng ý chưa phải là một vị từ ngôn hành.

Nhưng, đồng ý còn một nghĩa nữa mà không thấy ghi nhận trong từ điển.

Đó là chấp thuận, chấp nhận một điều gì đó được yêu cầu. Với nghĩa này, thì

đồng ý là một vị từ ngôn hành.

Ví dụ:

– Thưa bố, con xin phép bố cho con đến nhà bạn Lan học nhóm ạ!

– Đi học nhóm à? Được, bố đồng ý!

Trong phát ngôn trên, thì đồng ý rõ ràng là một vị từ ngôn hành.

 Ép buộc: dùng quyền lực bắt phải làm điều gì đó hoàn toàn trái với ý

muốn.

Ép buộc thường gặp trong câu tường thuật hơn là trong câu ngôn hành. Vì

khi cần ép buộc ai đó làm điều gì, người nói (thường là cấp trên hoặc là người

có thẩm quyền) thường dùng những từ như: yêu cầu, đề nghị, v.v. cho lịch sự

hơn. Hoặc giả khi cần tỏ ra cứng rắn hơn, người ta thường dùng ra lệnh. Tuy

nhiên việc dùng từ ép buộc trong câu ngôn hành vẫn có khả năng xảy ra:

Ví dụ:

Một vị lãnh đạo nói với một cán bộ thuộc cấp dưới quyền mình sau khi

người này vướng vào một vụ bê bối:

– Việc không hay của anh đã ảnh hưởng xấu đến cơ quan, tôi ép buộc

anh phải từ chức. Nếu không tôi buộc phải cách chức anh.

Trong phát ngôn trên thì ép buộc là một vị từ ngôn hành.

Cần nói thêm rằng, ép buộc có khả năng trở thành một vị từ ngôn hành

nhưng ép thì không. Bởi vì ép là tác động đến, nhằm làm cho người khác phải

miễn cưỡng nghe theo, làm theo. Xét về mặt ngữ dụng, ép được dùng trong

câu tường thuật vì nó là vị từ nói năng chứ hầu như không thấy ở câu ngôn

hành. Hoặc giả ở câu phủ định:

Ví dụ:

– Không muốn thì thôi, tôi không ép!

Nhưng bình thường không ai nói:

– Tôi ép anh phải làm việc đó!

Hay:

– Mẹ ép con phải lấy thằng ấy vì nó là người tốt.

Như vậy, ép buộc là một vị từ ngôn hành, còn ép thì không phải là một vị

từ ngôn hành.

 Giao hẹn: nêu rõ điều kiện đặt ra với ai đó trước khi làm việc gì.

Ví dụ:

– Tôi giao hẹn cho anh là phải trả tiền đúng hạn cho tôi thì tôi mới

giao giấy tờ cho anh!

Trong phát ngôn trên thì giao hẹn là một vị từ ngôn hành.

Cần lưu ý thêm là mặc dù giao hẹn và giao kèo có gần gũi nhau về mặt ý

nghĩa nhưng giao hẹn là một vị từ ngôn hành còn giao kèo thì không. Bởi vì

giao kèo được dùng trong câu tường thuật như Hai bên giao kèo với nhau,

chứ không ai nói rằng: Tôi giao kèo với anh là anh phải đúng hạn. Mặt khác,

giao kèo còn là một danh từ, ví dụ ký giao kèo, bản giao kèo.

 Giới thiệu: cho biết vài điều cần biết, như tên họ, nghề nghiệp, chức

vụ... về một người nào đó để bắt đầu làm quen với nhau.

Ta xem các ví dụ:

– Tôi xin tự giới thiệu: tôi tên Lan sinh viên năm thứ hai trường Đại

học sư phạm, xin được làm quen với các bạn.

Hay:

– Xin trân trọng giới thiệu Bộ trưởng Nguyễn Văn H. lên phát biểu ý

kiến.

Ta thấy ở hai phát ngôn trên, người nói đang thực hiện hành động giới

thiệu bằng lời nói và bằng chính từ giới thiệu. Như vậy, nó là một vị từ ngôn

hành.

 Gởi lời hỏi thăm: Đây là một ngữ vị từ không thấy ghi nhận trong từ

điển tuy vẫn tồn tại trong lời ăn tiếng nói hằng ngày của người Việt.

Gởi không phải là một vị từ ngôn hành nhưng gởi lời là một vị từ ngôn

hành.

Ví dụ:

– Cô Út về quê, mình gởi lời hỏi thăm hai bác ở quê nhé!

Tương tự như vậy, gởi lời chào cũng là một vị từ ngôn hành.

 Hoan hô: phát ra tiếng reo vui tán thưởng bằng lời hoặc bằng cách vỗ

tay.

Nếu A!, Ồ!, Chao ôi!, v.v. chỉ là những tiếng reo (hay kêu) chứ chưa thể là

hành động thì hoan hô đã được chuyển nghĩa thành một vị từ biểu thị hành

động “hoan hô”.

Trong trường hợp “hoan hô” được thược hiện bằng lời, thì vị từ hoan hô

một vị từ ngôn hành.

Ví dụ:

– Hoan hô các cầu thủ đội tuyển Việt Nam!

– Ý kiến rất hay, hoan hô!

 Hoan nghênh: Có hai nghĩa:

Nghĩa thứ nhất: đón chào với thái độ vui mừng.

Ví dụ:

– Chúng tôi hoan nghênh các đại biểu về dự đại hội.

Nghĩa thứ hai: tiếp nhận với thái độ vui vẻ, thích thú.

Ví dụ:

– Tôi xin hoan nghênh mọi ý kiến đánh giá, phê bình.

Cả ở hai nghĩa trên, hoan nghênh đều có khả năng làm vị từ ngôn hành.

 Hoan nghinh: (cũng như hoan nghênh)

 Kết án: (tòa án) định tội và tuyên bố hình phạt.

Ví dụ: Lời chủ tọa phiên tòa:

– Tòa kết án bị cáo Lê Văn A hai mươi tháng tù ngồi.

Trong phát ngôn trên, lời kết án chính là hành động kết án.

 Kết luận: Với nghĩa “đưa ra cái ý cuối cùng đã đạt tới, rút ra từ những

sự kiện hay lập luận nhất định”, kết luận là một vị từ ngôn hành.

Ví dụ: Một cô gái nhận định về bạn trai của một cô bạn:

– Hai ba lần liên tục lỗi hẹn với cậu như thế, tớ kết luận là anh ta

chẳng yêu cậu đâu!

Hay:

– Tớ kết luận tên Nam chính là thủ phạm gây ra nhiều vụ mất cắp tiền

ở phòng trọ chúng ta.

 Khai mạc: mở đầu cuộc hội nghị, đêm biểu diễn, cuộc triển lãm, v..v

Khai mạc có khả năng trở thành một vị từ ngôn hành khi được phát ngôn

trực tiếp. Ta xem ví dụ sau:

– Tôi xin khai mạc cuộc hội nghị của chúng ta hôm nay.

Trong phát ngôn trên, thì khai mạc là một vị từ ngôn hành.

 Kháng án: chống lại bản án của tòa án để yêu cầu được xét xử lại.

Ví dụ: Lời bị can trong phiên tòa sau khi nghe đọc bản án:

– Bị can kháng án! Bị can nhận thấy bản án đó không hợp lý.

Trong phát ngôn trên, người nói đang thực hiện hành động kháng án. Như

vậy, kháng án là một vị từ ngôn hành. Cần lưu ý là kháng án là vị từ ngôn

hành còn kháng cáo không phải là vị từ ngôn hành vì kháng cáo là chống án

lên tòa án cấp trên để yêu cầu được xét xử lại. Như vậy việc kêu cứu lên tòa

án cấp trên phải là một quá trình chứ không thể thực hiện được bằng lời nói

mà cụ thể là bằng cách nói từ kháng cáo đó ra.

 Khước từ: từ chối, không nhận với một sắc thái biểu cảm trang trọng.

Khước từ là một vị từ ngôn hành khi sự khước từ đó được thực hiện bằng

lời nói và bằng cách nói trực tiếp từ khước từ.

Ví dụ:

– Cảm ơn sự tín nhiệm của mọi người đã trao chức vụ ấy lại cho tôi.

Nhưng vì lý do sức khỏe không cho phép, tôi xin khước từ!

 Kiếu: tỏ lời xin lỗi để ra về, để không dự hoặc không nhận lời mời.

Đây là một vị từ có tính chất kiểu cách, lại là một từ cũ, ngày nay ít thấy

dùng. Kiếu là một vị từ ngôn hành thường được sử dụng ở dạng phát ngôn

trực tiếp.

Ví dụ:

– Thôi! Thôi! Tôi xin kiếu!...Đừng vòi nữa. Tôi đã giao hẹn tôi chỉ có

hai đồng bạc.

(Nam Cao – Làm tổ)

Hay:

– Thế thì đệ kiếu! Đệ phải về kẻo hết tàu điện.

(Nam Cao – Đời thừa)

 Kiếu từ: (xem cáo từ)

 Lệnh: Đây vốn là một danh từ, là điều cấp trên truyền xuống cho cấp

dưới phải thi hành nhưng trong phát ngôn hàng ngày, nó có khả năng chuyển

loại từ từ danh từ sang vị từ. Trong trường hợp đó, lệnh có khả năng trở thành

vị từ ngôn hành.

Ví dụ: Lời cấp trên:

– Tôi lệnh cho đồng chí phải có mặt ở ban chỉ huy đúng 3 giờ chiều

nay!

Lệnh là một vị từ ngôn hành thường được đúng trong phát ngôn nhưng

đồng thời nó còn được thực hiện bởi văn bản viết, như văn bản có tính pháp

luật, do chủ tịch nước ký.

Ví dụ:

– Lệnh ân xá.

– Lệnh tổng động viên.

Hay giấy cho phép làm một việc gì:

Ví dụ:

– Lệnh xuất kho.

– Lệnh khám nhà.

 Lêu lêu: Đây là một từ không thấy ghi nhận trong từ điển tiếng Việt.

Lêu lêu là một hành động trêu chọc và bằng cách nói ra từ lêu lêu, vì vậy nó

có khả năng trở thành vị từ ngôn hành. Lêu lêu có nguồn gốc là một cảm thán

từ nhưng dần dần chuyển nghĩa thành vị từ.

Ví dụ:

– Mẹ ơi, anh Tí lêu lêu con kìa!

Trong ví dụ sau đây, lêu lêu là một vị từ ngôn hành.

– Lêu lêu cu Tí, cu Tí lớn rồi mà còn đái dầm!

 Miễn: Với nghĩa là “khỏi làm, khỏi chịu hay đừng làm”, miễn chỉ động

thái của ngôi thứ hai và không phải vị từ ngôn hành, như trong các ví dụ sau:

– Không phận sự miễn vào.

– Xin miễn hỏi.

Nhưng với nghĩa “cho phép để khỏi phải chịu, khỏi phải làm” thì miễn chỉ

động thái của ngôi thứ nhất, như ở ví dụ sau:

– Trẫm miễn lễ cho các khanh!

Và trong trường hợp này, miễn là sự cho phép của ngôi thứ nhất, và nó có

thể trở thành một vị từ ngôn hành.

 Miễn nghị: (tòa án) bỏ, không xét xử một bản án và tha cho bị can.

Ví dụ: Lời chủ tọa phiên tòa trong buổi xét xử:

– Chúng tôi miễn nghị cho bị can Nguyễn Văn A.

Trong phát ngôn trên, thì rõ ràng miễn nghị là một vị từ ngôn hành.

 Miễn nhiệm: cho thôi không tiếp tục chức vụ nào đó trong bộ máy nhà

nước; trái với bổ nhiệm.

Ví dụ: Lời một vị cán bộ trong ban lãnh đạo hội đồng quản trị:

– Tôi miễn nhiệm quyền giám đốc đối với anh Nguyễn Văn A vì những

sai phạm của anh ta trong thời gian qua.

Trong phát ngôn trên thì miễn nhiệm là một vị từ ngôn hành.

Miễn tố: miễn truy tố trước tòa án.

Miễn tố là một vị từ ngôn hành được dùng trong phát ngôn trước tòa và

đồng thời cũng có thể được dùng trong văn bản viết.

Ví dụ: Lời chủ tọa phiên tòa:

– Tòa miễn tố đối với bị can Nguyễn Văn A vì xét thấy hành vi của bị

can Nguyễn Văn A chưa đủ để truy cứu trách nhiệm hành sự, vả lại bị can A

đã thành khẩn khai báo.

Hay một văn bản có nội dung miễn tố cho một bị can nào đó để khỏi bị

truy tố trước tòa.

 Miễn trừ: miễn cho khỏi (thường nói về những điều quy định theo pháp

luật).

Đây là một vị từ ngôn hành thường được sử dụng ở dạng văn bản viết.

Ví dụ:

– Miễn trừ thuế.

– Miễn trừ trách nhiệm hình sự.

 Mời: Với nghĩa “bày tỏ sự mong muốn ai đó làm việc gì với thái độ lịch

sự, trân trọng” này thì mời là một vị từ ngôn hành. Những câu mời luôn luôn

là những câu ngôn hành.

Ví dụ:

– Mời bác xơi nước ạ!

– Mời bạn đi xem phim với mình tối nay.

– Hôm nay tớ mời cậu đến nhà tớ dùng cơm, nhà tớ có giỗ.

 Mượn: Trong năm nghĩa của mượn, nghĩa “nhờ ai làm giúp việc gì” có

thể làm cho từ này trở thành vị từ ngôn hành.

Ví dụ: Lời người dì nói với đứa cháu.

– Mượn cháu viết hộ dì lá đơn!

Hay:

– Tôi xin mượn anh ngồi họ trong lễ hỏi của cháu Hồng nhà tôi.

Trong hai phát ngôn trên, thì mượn là một vị từ ngôn hành.

 Ngăn: Với nghĩa “chặn lại, không cho tiếp tục hoạt động’, ngăn có khả

năng trở thành một vị từ ngôn hành.

Ví dụ:

– Tôi ngăn anh đấy, đừng cãi nhau nữa!

Phát ngôn trên là một câu ngôn hành và ngăn là một vị từ ngôn hành.

Cần lưu ý thêm là: ngăn có điều kiện để trở thành một vị từ ngôn hành,

nhưng ngăn cản và ngăn cấm thì không thể trở thành một vị từ ngôn hành vì

tuy ngăn cản, ngăn cấm cũng có nghĩa là giữ lại, không cho tiếp tục hoạt

động, phát triển nhưng lại là từ có tính chất khái quát. Chính vì thế, ngăn cản

và ngăn cấm thường dùng trong câu tường thuật.

 Nghiêm cấm: cấm ngặt, hoàn toàn không cho phép.

Ví dụ:

– Bố nghiêm cấm các con không được hút thuốc lá.

– Cô nghiêm cấm tình trạng đánh nhau trong lớp học của chúng ta,

nếu em nào vi phạm sẽ bị kỷ luật nặng.

Ngoài việc được sử dụng trong phát ngôn, nghiêm cấm còn được dùng

trong văn bản viết.

 Nhắc: Trong ba nghĩa của từ này, có hai nghĩa có khả năng làm cho

nhắc trở thành vị từ ngôn hành.

Nghĩa thứ nhất: nói ra cho người khác nhớ.

Ví dụ:

– Tôi nhắc cho anh nhớ là anh còn nợ tôi 2 triệu đồng đấy nhé!

Nghĩa thứ hai: nói lại để người khác ghi nhớ mà thực hiện, mà làm đúng.

Ví dụ:

– Bố nhắc con là khi đi ngủ phải đóng cổng lại nghe chưa!

 Nhắn: báo tin nhờ người khác nói lại hoặc phương tiện trung gian nào

đó chuyển hộ.

Nhắn là một hành động có thể của người phát ngôn đóng vai người nhắn,

tức người nhờ truyền tin, mà cũng có thể là hành động của người được nhờ

nhắn, tức nhân vật trung gian. Khi nhắn là một hành động của người phát

ngôn thì nhắn có khả năng trở thành vị từ ngôn hành.

So sánh hai phát ngôn:

– Người thương ơi em nhắn một điều

Dẫu mà mai quán chiều lều cũng ưng

(Ca dao)

– Cậu về nhà nhắn với nhỏ Lan là mình cần gặp nó gấp nhé!

Ví dụ thứ nhất là câu ngôn hành và nhắn là một vị từ ngôn hành. Còn ví

dụ thứ hai thì không phải là câu ngôn hành vì việc nhắn sẽ là hành động của

ngôi thứ hai.

Cần nói thêm là nhắn nhe không phải là vị từ ngôn hành vì đây là vị từ có

tính chất khái quát.

 Nhấn mạnh: nêu bật lên để làm cho người khác quan tâm chú ý hơn.

Xét ở góc độ ngữ dụng học, chúng ta thấy rằng nhấn mạnh không phải chỉ

là một vị từ nói năng như đe dọa, mắng, nịnh,... Kèm theo các phát ngôn có

giá trị tương ứng với mỗi thái độ, hành động mà nhấn mạnh còn được dùng

như một vị từ ngôn hành; nó được thực hiện bằng chính cách nói nó ra, hay

nói cách khác, bản thân nhấn mạnh là một hành động. Xét các ví dụ:

(1) Vronky nhấn mạnh: – Anna, tôi muốn hỏi, tôi cần biết là cô muốn gì ở

tôi?

(L. Tônxtôi – Anna Karenina, Nhị Ca dịch)

(2) Lời một vị lãnh đạo công ty:

– Để thương hiệu sản phẩm công ty chúng ta đứng vững trên thị

trường có tính cạnh tranh khốc liệt này, đòi hỏi chúng ta cần phải cố gắng

thực hiện tốt các khâu. Ở đây, tôi nhấn mạnh vấn đề chất lượng sản phẩm.

Trong hai phát ngôn trên, thì nhấn mạnh ở phát ngôn (1) chỉ là một hành

động nói năng. Còn ở phát ngôn (2) thì nhấn mạnh là một vị từ ngôn hành.

 Nhận: Trong năm nghĩa của từ này, có hai nghĩa có khả năng khiến

nhận trở thành vị từ ngôn hành.

Nghĩa thứ nhất: đồng ý và hứa làm theo yêu cầu.

Ví dụ:

– Được, tớ nhận là tớ sẽ giúp cậu việc ấy!

Nghĩa thứ hai: chịu là có, là đúng, thừa nhận.

Ví dụ:

– Em xin nhận lỗi vì đã đánh bạn Lâm trong giờ Lý hôm qua.

– Tớ nhận là hôm đó tớ có hơi nóng nảy, cậu bỏ qua cho tớ nhé!

 Nhận lời: đồng ý theo lời yêu cầu hay đề nghị.

Ví dụ:

– Em xin nhận lời, anh yêu ạ!

 Nhờ: Với nghĩa “yêu cầu người khác làm giúp cho việc gì’, nhờ có khả

năng làm thành một vị từ ngôn hành.

Ví dụ:

– Lan ơi, chị nhờ em bật hộ chị cái bóng đèn lên nào!

– Nhờ anh chuyển hộ tôi gói quà này về cho cháu.

Cần lưu ý thêm là nhờ có thể làm một vị từ ngôn hành nhưng nhờ cậy và

nhờ vả thì không phải là vị từ ngôn hành. Vì đây là những từ có tính chất khái

quát.

 Nói: Đây là một vị từ có rất nhiều nghĩa, trong đó có một nghĩa có tính

chất ngôn hành. Nghĩa đó được từ điển tiếng Việt giải nghĩa là: phát ra thành

tiếng, thành lời để diễn đạt một nội dung nhất định trong giao tiếp.

Xét theo lý thuyết hành động ngôn từ, với nghĩa trên, nói vừa là một vị từ

nói năng vừa có khả năng làm thành một vị từ ngôn hành. Ở đây, chúng tôi

chỉ xét trường hợp nói là một vị từ ngôn hành.

Ví dụ:

– Tôi nói cho cô biết tôi không phải là thằng ở của cái nhà này.

(Nguyễn Khải – Một trường hợp ly dị)

Trong phát ngôn trên thì nói là một vị từ ngôn hành. Tuy nhiên có những

trường hợp nói là một vị từ nói năng nhưng rất dễ nhầm lẫn với vị từ ngôn

hành. Chẳng hạn, ta xét đoạn đối thoại sau:

Anh chồng to giọng:

– Cô mà không đoảng thì còn ai đoảng? (1)

Vợ anh nhìn anh ngỡ ngàng, rồi chị hỏi lại:

– Có phải anh vừa nói tôi là người rất đoảng, phải không? (2)

Anh hét lên:

– Tôi nói! Tôi nói! Tôi nói chứ còn ai nói! (3)

(Nguyễn Khải – Một trường hợp ly dị)

Trong phát ngôn (3) nói là một vị từ nói năng chứ không phải là một vị từ

ngôn hành. Vì câu nói Tôi nói của anh chồng có ý nghĩa là “Tôi đã nói”. Điều

mà anh ta đã nói chính là phát ngôn (1). Như vậy phát ngôn (3) là một chuỗi

câu tường thuật chứ không phải là những câu ngôn hành.

 Phản bác: gạt bỏ quan điểm, ý kiến của người khác bằng lí lẽ.

Theo như cách giải nghĩa trên đây thì phản bác chưa phải là vị từ ngôn

hành vì sự phản bác phải được thực hiện bằng lí lẽ. Nhưng nhiều dẫn chứng

cho thấy phản bác còn là biểu thức ngôn hành.

Ví dụ:

– Tôi phản bác luận điệu vu cáo đó!

– Tôi phản bác ý kiến đó của anh!

Trong hai phát ngôn trên, thì chủ thể phát ngôn đang thực hiện việc phản

bác bằng cách nói nó ra, và như vậy phản bác là một vị từ ngôn hành.

 Phản đối: chống lại bằng hành động hoặc lời nói.

Ví dụ:

– Tôi phản đối chính sách Apacthai, chính sách đó đã cắt ngang xã hội

Nam Phi mà không dựa trên cơ sở luân lý, đạo đức nào!

(Trích Gerald Gordon – Hãy để ngày ấy lụi tàn, Hoàng Túy và Đắc Lê dịch)

 Phạt: bắt phải chịu một hình thức xử lý nhất định vì phạm lỗi.

Ví dụ: Cô giáo nói với một học sinh vi phạm:

– Cô phạt em phải viết kiểm điểm vì tội đánh nhau trong lớp.

Hay: Lời chủ tọa phiên tòa:

– Tòa phạt bị cáo Nguyễn Văn A hai năm tù ngồi.

Trong hai phát ngôn trên, thì phạt là một vị từ ngôn hành.

 Phân công: giao cho (ai đó) làm một việc nhất định nào đó.

Ví dụ:

– Tôi phân công thầy Hùng làm giáo viên chủ nhiệm lớp 10A1.

– Mẹ phân công chị Hoa tưới rau còn em Nụ cho lợn ăn, chiều mẹ về

mà hai chị em làm không xong là có đòn đấy!

Rõ ràng trong hai phát ngôn trên thì phân công là một vị từ ngôn hành.

 Phê bình: Đây là một vị từ có nhiều nghĩa.

Nghĩa thứ nhất: xem xét, phân tích đánh giá ưu điểm và khuyết điểm.

Nghĩa thứ hai là: nêu lên khuyết điểm để góp ý kiến để chê trách.

Nghĩa thứ ba là: nhận xét và đánh giá, làm công việc gọi là phê bình học.

Nếu căn cứ theo ba nghĩa trên thì phê bình chưa phải là một vị từ ngôn

hành. Trong lời ăn tiếng nói hằng ngày, chúng ta còn thấy người ta phê bình

bằng cách nói câu có từ phê bình ra:

Ví dụ:

– Tôi phê bình thái độ thiếu trách nhiệm của đồng chí.

Chính là ông ta đang thực hiện việc phê bình.

Và đây chính là trường hợp mà phê bình trở thành một vị từ ngôn hành.

 Phê phán: vạch ra cái sai trái để tỏ thái độ không đồng tình hoặc lên án.

Người ta có thể phê phán bằng những phát ngôn không có vị từ phê phán

nhưng trong trường hợp mà người ta phê phán bằng cách trực tiếp nói nó ra

trong điều kiện của câu ngôn hành thì nó là vị từ ngôn hành.

Ví dụ: Cô giáo nói trước lớp sau một kỳ thi học kỳ kém chất lượng:

– Cô phê phán thái độ học tập thiếu trách nhiệm của các em!

Hay:

– Tôi phê phán kiểu làm ăn theo lối bao cấp của các anh!

Trong hai phát ngôn trên, thì phê phán là một vị từ ngôn hành.

 Phỉ thui: Đây là một vị từ có tính chất khẩu ngữ mang ý nghĩa bác bỏ,

có lẽ có nguồn gốc từ một cảm thán từ (giống như lêu lêu, hoan hô). Vị từ này

không thấy ghi nhận trong từ điển tiếng Việt. Người ta thường dùng phỉ thui

để quở trách một ý kiến nào đó bị cho là xui xẻo, không may mắn.

Ví dụ:

– Phỉ thui cái mồm anh! Cứ hễ mở miệng là nói gở!

 Phủ nhận: không thừa nhận là đúng, là có thật.

Phủ nhận thường là vị từ nói năng, nhưng trong nhiều trường hợp, nó là

một vị từ ngôn hành.

Ví dụ:

– Tôi phủ nhận tin đồn đó!

– Tôi phủ nhận lời khai của bị cáo A vì lời khai đó không đúng sự thực.

Trong hai phát ngôn trên thì phủ nhận là một vị từ ngôn hành.

 Quy định: định ra để (ai đó) phải theo, phải thực hiện.

Đây là một từ vừa có giá trị là một vị từ vừa có giá trị là một danh từ. Xét

vai trò là một vị từ, quy định có khả năng trở thành một vị từ ngôn hành.

Ví dụ: Ông bố nói với con:

– Tao quy định cho mày đúng 9 giờ tối phải có mặt ở nhà, còn trước

đó thì muốn đi đâu thì đi!

Hay:

– Cô quy định cho lớp một tuần nữa là phải nộp bài tập.

Trong hai phát ngôn trên thì quy định là một vị từ ngôn hành.

 Quyết: Đây là một vị từ có đến bốn nghĩa.

Nghĩa thứ nhất: định dứt khoát làm việc gì, sau khi đã cân nhắc. Ví dụ:

Chí đã quyết.

Nghĩa thứ hai: nhất định thực hiện bằng được điều đã định, không kể khó

khăn, trở lực. Ví dụ: Quyết không lùi bước, Tinh thần quyết thắng.

Nghĩa thứ ba: (có tính chất khẩu ngữ) từ dùng để nhấn mạnh thêm ý phủ

định dứt khoát. Ví dụ: Sự thật quyết không phải như vậy.

Nghĩa thứ tư: khẳng định dứt khoát việc gì. Đây là nghĩa có khả năng làm

cho quyết trở thành một vị từ ngôn hành.

Ví dụ:

– Tôi quyết với anh đó là sự thật. Chính tôi đã tận mắt chứng kiến.

Hay:

– Tôi quyết với anh là tôi sẽ giữ kín bí mật.

Sở dĩ phải viện ra cả ba nghĩa còn lại của quyết vì nghĩa thứ tư rất ít được

dùng.

 Quyết định: định ra một cách dứt khoát việc sẽ làm.

Quyết định vừa là danh từ vừa là vị từ. Với tư cách là vị từ, quyết định có

khả năng trở thành một vị từ ngôn hành.

Ví dụ:

– Thôi thế thì tôi quyết định: con Natalia sẽ lấy thằng Ả Rập!

(A. Puskin – Người da đen của Piốt đại đế, Hoàng Tôn dịch)

Hay:

– Tôi quyết định hạ giá sản phẩm đó.

Quyết định còn được thực hiện ở văn bản viết.

 Ra điều kiện: nêu cho người khác biết, thường với yêu cầu phải chấp

hành, phải thực hiện.

Đây là một ngữ vị từ không thấy ghi nhận trong từ điển tiếng Việt, tuy vẫn

thông dụng trong lời ăn tiếng nói hàng ngày.

Ví dụ:

– Tao ra điều kiện cho mày là mày sẽ cưới vợ, nếu không tao sẽ từ

mày, còn gia tài tao thề là sẽ bán và tiêu xài hết, tao sẽ không để lại cho mày

một xu nhỏ! Tao cho mày ba ngày để suy nghĩ, và trong thời gian ấy chớ có

liều lĩnh mà dàn mặt ra trước tao!

(Trích A. Puskin – Cô tiểu thư nông dân, Nguyễn Duy Bình dịch)

Hay:

– Tao ra điều kiện cho mày: hễ thi trượt đại học thì hoặc về chăn bò

hoặc đừng vác mặt về đây!

Ta thấy ở hai phát ngôn trên tính ngôn hành của vị từ ra điều kiện được

thể hiện rất rõ.

 Ra lệnh: đưa ra mệnh lệnh.

Ra lệnh là một vị từ ngôn hành thường được sử dụng ở dạng nói.

Ví dụ: Lời một vị chỉ huy:

– Tôi ra lệnh cho tất cả các đồng chí phải có mặt tại phòng chỉ huy lúc

9 giờ!

Hay:

– Ta ra lệnh cho ngươi trong ba ngày phải đem được đầu của tên

tướng giặc đó về đây!

 Rút lui ý kiến: xóa bỏ một ý kiến đã đưa ra.

Đây là ngữ vị từ không thấy xuất hiện trong từ điển. Sự “rút lui ý kiến”

trong một số ngữ cảnh (thường là trong một cuộc họp, hội nghị, v.v.) được

thực hiện bằng cách nói thẳng ra. Và trong trường hợp đó, rút lui ý kiến là một

vị từ ngôn hành.

Ví dụ:

– Tôi xin rút lui ý kiến.

 Rước: mời (với tính chất kiểu cách).

Với nghĩa này, rước là một vị từ ngôn hành.

Ví dụ:

– Rước cụ xơi nước ạ!

– Xin rước bác dùng cơm đi ạ!

 Sức : (Quan lại) truyền lệnh bằng văn bản cho dân, cho cấp dưới.

Ví dụ:

Quan tri huyện huyện X.X. sức hương lí xã Ngũ Vọng tuân cứ.

…

Vậy sức các thầy phải thông báo cho dân làng biết và phải thân dẫn đủ

một trăm người, đúng 12 giờ trưa đến xem, không được khiếm diện.

… Nay sức

Lê Thăng

(Nguyễn Công Hoan – Tinh thần thể dục)

 Tạ lỗi: tỏ lời xin lỗi một cách trân trọng.

Khi được thực hiện bằng cách nói trực tiếp, thì tạ lỗi sẽ trở thành một vị từ

ngôn hành.

Ví dụ:

– Tôi xin tạ lỗi với anh vì đã không đi dự lễ cưới của anh được.

 Tạ ơn: tỏ lòng biết ơn một cách trân trọng.

Cũng như tạ lỗi ở trên, để “tạ ơn” ai, ta có nhiều cách thể hiện hoặc bằng

cách biếu xén quà cáp, v.v. hoặc tỏ chính bằng lời. Trong trường hợp “tạ ơn”

bằng cách nói chính cái từ tạ ơn đó ra, thì tạ ơn sẽ trở thành một vị từ ngôn

hành.

Ví dụ:

– Xin tạ ơn ông bà đã giúp đỡ gia đình cháu lúc túng quẫn.

 Tạ từ: chào từ biệt.

Ví dụ:

– Tôi phải lên đường ngay kẻo tối. Xin tạ từ!

 Tác hợp: làm cho kết đôi với nhau thành vợ chồng.

Tác hợp có khả năng trở thành một vị từ ngôn hành, chỉ có điều không

phải ai cũng có thể thực hiện được việc tác hợp bằng lời và không phải bất cứ

lúc nào thì tác hợp cũng có thể thực hiện được mà việc tác hợp phải là người

được giao quyền ấy và trong trường hợp đặc biệt. Chẳng hạn, trong ngày đám

cưới, lúc làm lễ gia tiên, mà ông chủ hôn trịnh trọng tuyên bố:

– Hôm nay, tôi xin tác hợp cho hai cháu Thanh và Nga nên duyên

chồng vợ.

Trong phát ngôn trên, rõ ràng tác hợp là một vị từ ngôn hành vì ông chủ

hôn đang làm cái việc tác hợp bằng cách nói ra câu trên.

Cũng cần nói thêm, tác hợp là một từ cũ, ngày nay ít thấy dùng, việc thành

vợ thành chồng phải có chứng nhận của cơ quan hành chính, và trong ngày

cưới không nhất thiết phải có nhân vật chủ hôn. Nhưng ngày xưa, thì lời tác

hợp của ông chủ hôn có ý nghĩa quyết định trong việc thành duyên của đôi

trai gái.

 Thách: nói khích nhằm làm cho người khác dám làm một việc gì đó có

tính chất đương đầu hoặc thi tài với mình.

Ví dụ:

– Tôi thách anh nhảy được qua cái hố này đấy!

– Mình thách cậu giải được bài toán này đấy.

Trong hai phát ngôn trên thì thách là một vị từ ngôn hành.

Cần chú ý thêm là mặc dù thách là một vị từ ngôn hành nhưng thách thức

và thách đố thì không phải là những vị từ ngôn hành. Vì thách đố là đố làm

điều gì đó nói một cách khái quát như: Đề thi năm nay có tính chất thách đố

học sinh, v.v. Còn thách thức là thách một cách khái quát chung chung như:

Thách thức thi đấu; giọng thách thức.

 Thách cưới: Từ điển tiếng Việt giải nghĩa thách cưới là: ra điều kiện

cho nhà trai về sính lễ để gả con gái cho.

Thách cưới là một vị từ ngôn hành mặc dù nó ít được sử dụng trong câu

ngôn hành do từ này gợi đến một vấn đề vật chất vốn rất tế nhị. Điều đó giải

thích tại sao thách cưới thường gặp hơn trong câu tường thuật. Chẳng hạn:

Hai đứa nó mê nhau lắm, nhà gái cũng bằng lòng gả nhưng họ thách cưới

nặng quá, thằng con lão ý muốn bán vườn.

(Nam Cao – Lão Hạc)

Chứ bình thường không ai nói một câu ngôn hành như: Nhà gái chúng tôi

xin thách cưới một triệu đồng.

Tuy nhiên, điều ấy không ảnh hưởng đến khả năng làm một vị từ ngôn

hành của vị từ thách cưới. Và thậm chí chúng ta còn bắt gặp nó trong một vài

ngữ cảnh.

Ví dụ:

– Muốn cưới con gái phú ông à? Ta thách cưới thế này: gấm lót đàng,

vàng treo ngõ. Bảo con bà lo liệu được thì đưa sang đây làm lễ vấn danh!

(Truyện Sọ dừa – Cổ tích Việt Nam)

Như vậy, mặc dù ít được sử dụng nhưng thách cưới vẫn là một vị từ ngôn

hành.

 Thề: nói chắc, hứa chắc một cách trịnh trọng, viện ra vật thiêng liêng

hay cái gì quý báu nhất (như danh dự, tính mạng) để đảm bảo.

Thề là vị từ ngôn hành nếu điều kiện ngôn hành được đảm bảo. Các ví dụ:

– Tôi thề là tôi không biết gì cả.

– Thề có quỷ thần chứng giám, tôi sẽ trả thù.

– Tôi thề tôi mà nói dối anh thì tôi là đồ con chó!

Cần lưu ý là các từ có ý nghĩa thề nhưng có tính chất khái quát chung

chung như: thề bồi, thề nguyền, thề ước, thề thốt thì không phải là những vị từ

ngôn hành.

 Thí: Đây là một vị từ có nhiều nghĩa.

Nghĩa thứ nhất: cho một cách khinh bỉ, như: thí cho mấy đồng.

Nghĩa thứ hai: cho làm phúc, như: bát cháo thí.

Nghĩa thứ ba: chịu mất, chịu bỏ quân để cứu gỡ một nước cờ trong chơi

cờ. Đây là nghĩa mà chúng tôi nhận thấy có khả năng trở thành vị từ ngôn

hành.

Ví dụ:

– Tôi thí con mã!

Hay:

– Mình thí cho cậu con chốt đấy!

Rõ ràng trong hai phát ngôn trên, thí là một vị từ ngôn hành.

 Thỉnh: mời rước.

Ví dụ:

– Xin thỉnh sư thầy vào điện ạ!

– Xin thỉnh quý ngài vào nhà!

Ta thấy ở hai phát ngôn trên thì thỉnh là một vị từ ngôn hành.

 Thỉnh cầu: xin điều gì với người bề trên có quyền thế.

Ví dụ:

– Xin thỉnh cầu ngài tha cho mạng sống!

– Hạ thần xin thỉnh cầu bệ hạ!

 Thỉnh giáo: xin dạy bảo cho.

Ví dụ:

– Con xin thỉnh giáo thầy ạ!

 Thỉnh nguyện: bày tỏ nguyện vọng với chính quyền về một việc chung

nào đó.

Thỉnh nguyện là một vị từ có thể làm một vị từ ngôn hành nhưng nó lại

thường được sử dụng trong văn bản viết.

Ví dụ:

– Đơn thỉnh nguyện.

 Thỉnh thị: xin ý kiến, chỉ thị của cấp trên để giải quyết việc gì.

Ví dụ: Trong cuộc họp với lãnh đạo, một người nói:

– Đây là một công việc quan trọng, chúng tôi xin thỉnh thị cấp trên ạ!

Trong phát ngôn trên, thỉnh thị là một vị từ ngôn hành.

 Thừa nhận: Đây cũng là một vị từ có hai nghĩa. Cả hai nghĩa đó đều có

khả năng làm cho thừa nhận trở thành vị từ ngôn hành.

Nghĩa thứ nhất: chịu nhận là có thật, là mình đã có phạm khuyết điểm sai

lầm nào đó.

Ví dụ:

– Tôi thừa nhận khuyết điểm của mình. Hôm ấy tôi có nóng tính quá

nên ra nông nỗi.

– Thưa bố, con thừa nhận là mình đã sai lầm khi đã không nghe lời bố.

Nghĩa thứ hai: đồng ý nhận là đúng với sự thật, hợp lẽ phải, hợp pháp,

không hoặc không còn phủ nhận hay nghi ngờ.

Ví dụ:

– Tôi thừa nhận cháu Nguyễn Thị N chính là con đẻ của tôi.

– Tôi thừa nhận với anh rằng anh đã nói đúng, việc ấy không đơn

giản.

Như vậy, ở cả hai nghĩa, thừa nhận đều là những vị từ có khả năng trở

thành vị từ ngôn hành.

 Thửa: đặt làm (một vật) theo những yêu cầu riêng.

Ví dụ: Một người nói với ông thợ mộc:

– Tôi xin thửa một cái tủ thờ đẹp!

 Tiến cử: giới thiệu người có tài năng để được sử dụng.

Ví dụ:

– Tôi xin tiến cử ông Nguyễn Văn A vào Ban chấp hành công đoàn.

Trong phát ngôn trên, tiến cử là một vị từ ngôn hành.

 Tố cáo: Đây là một vị từ có hai nghĩa như sau:

Nghĩa thứ nhất: báo cho mọi người hoặc cơ quan có thẩm quyền biết

người hoặc hành động phạm pháp.

Nghĩa thứ hai: vạch trần hành động xấu xa hoặc tội ác cho mọi người biết

nhằm ngăn chặn.

Ở cả hai nghĩa trên, tố cáo đều có khả năng làm một vị từ ngôn hành. Tuy

nhiên đây là một vị từ chỉ có tính ngôn hành trong ngữ huống là trước cử tọa,

hay cơ quan có thẩm quyền. Chẳng hạn, một người đứng trên diễn đàn và nói

với cử tọa rằng:

– Tôi tố cáo hành động dã man đó trước pháp luật.

Thì phát ngôn trên chính là một hành động tố cáo.

Còn trong một cuộc đối thoại bình thường giữa hai ba người trong sinh

hoạt hằng ngày thì tố cáo không có tính chất của một vị từ ngôn hành.

Ví dụ: Một người nói:

– Tôi tố cáo anh.

Phát ngôn đó không phải là hành động tố cáo, mà chỉ là sự đe dọa. Vì

vậy tố cáo lúc này không phải là một vị từ ngôn hành.

 Trả: Với nghĩa là trả giá thường được nói tắt là trả. Trong ngữ cảnh mà

trả có nghĩa là trả giá, thì trả là một vị từ ngôn hành. Ta xem ví dụ:

– Cái áo này giá bao nhiều? – Cái đó năm mươi ngàn. – Tôi trả bốn mươi ngàn đấy, có bán không?

Trong đoạn hội thoại trên, từ trả được sử dụng với nghĩa chính là trả giá,

và nó là một vị từ ngôn hành.

Nhưng từ trả giá thì lại không phải là một vị từ ngôn hành. Vì không ai

nói với người bán hàng rằng: Tôi trả giá cái áo ấy bốn mươi ngàn cả, bởi vì

mặc nhiên cả người bán và người mua đều biết số tiền bốn mươi ngàn hay

năm mươi ngàn chính là giá của chiếc áo đó. Như thế, trả giá chỉ là một vị từ

nói năng.

 Trách: tỏ lời không bằng lòng về người có quan hệ gần gũi nào đó, cho

là đã có hành vi, thái độ không đúng, không hay, không tốt đối với mình.

Nghĩa được giải thích trong từ điển tiếng Việt như vậy là hơi hẹp, vì có

những trường hợp người trách và người bị trách không hẳn có quan hệ gần

gũi với nhau. Chẳng hạn:

Còn thú vui kia sao chẳng vẽ?

Trách người thợ vẽ khéo vô tình.

(Hồ Xuân Hương – Tranh tố nữ)

Trách là một vị từ nói năng, ít dùng trong câu ngôn hành, kiểu như Tôi

trách anh. Tuy nhiên, ít dùng chứ không phải là không có.

Ví dụ:

– Mình trách Lan và cũng trách cả cậu nữa, sinh nhật mình mà cậu

chẳng thèm đoái hoài gì!

Và đặc biệt, trách, được dùng như một vị từ ngôn hành, khá phổ biến

trong văn chương nhất là thơ ca:

Ví dụ: Kim Trọng trách Kiều:

– Trách lòng hờ hững với lòng

Lửa hương chốc để lạnh lùng bấy lâu.

(Nguyễn Du – Truyện Kiều)

Hay Tú Xương trách mình trong bài Hỏng thi khoa Quý Mão (1903):

Trách mình phận hẩm lại duyên ôi!

Đỗ suốt hai trường hỏng một tôi.

Những từ cũng là “trách” nhưng mang ý nghĩa khái quát như: trách cứ,

trách móc, trách mắng không phải là những vị từ ngôn hành.

 Trình: Trong ba nghĩa của vị từ này, có hai nghĩa khả dĩ làm cho trình

trở thành vị từ ngôn hành.

Nghĩa thứ nhất: báo cáo cho người cấp trên biết để xem xét.

Ví dụ:

– Bẩm quan lớn, con xin trình lên cho quan lớn biết là tối qua nhà con

bị mất trộm một con bò ạ!

– Xin trình lý trưởng là tên Năm Thọ đã về làng từ hai hôm nay rồi ạ!

Trong hai phát ngôn trên thì trình là một vị từ ngôn hành.

Nghĩa thứ hai: từ dùng để mở đầu lời nói với cấp trên, tỏ ý tôn kính, lễ

phép.

Đây cũng là một từ cũ, thường được dùng trước một từ xưng hô. Khi ta

nói Trình ông ạ! là ta đang thực hiện cái việc trình ấy bằng cách nói ra câu

trên. Chính vì thế, nó mới mang giá trị của một vị từ ngôn hành.

Ví dụ:

– Trình cụ lớn, có khách.

– Trình cha, con mới về ạ!

 Trình báo: báo cho cơ quan chính quyền hoặc người có trách nhiệm

biết việc xảy ra có liên quan đến trật tự, trị an.

Đây là một từ có ý nghĩa khái quát, tuy nhiên trong hoạt động giao tiếp

hàng ngày, nó thỉnh thoảng được sử dụng như là một vị từ ngôn hành.

Ví dụ: Một người báo công an:

– Xin trình báo với các anh là đêm qua nhà tôi bị kẻ gian cạy cửa vào

và lấy đi hai xe gắn máy.

Trong phát ngôn trên thì trình báo là vị từ ngôn hành.

 Tuyên án: công bố bản án trước phiên tòa.

Ví dụ: Lời chủ tọa tại phiên tòa:

– Tòa tuyên án bị cáo Nguyễn Văn A ba năm tù.

Trong phát ngôn trên “tòa” là ngôi thứ nhất, là đại diện những người có

thẩm quyền xét xử. Câu trên là một câu ngôn hành.

 Tuyên bố: trịnh trọng và chính thức nói cho mọi người biết.

Ví dụ: Lời chủ tọa:

– Tôi tuyên bố bế mạc hội nghị.

Hay:

– Tôi xin tuyên bố kết quả cuộc thi: Đội A đạt giải nhất, đội B hạng nhì

và đội C đạt giải khuyến khích.

 Tuyên cáo: trịnh trọng và chính thức báo cho mọi người biết về một sự

kiện lớn nào đó.

Ví dụ:

– Chúng tôi, chính phủ lâm thời tuyên cáo với quốc dân là sẽ tổ chức

tổng tuyển cử.

 Tuyên dương: trịnh trọng và chính thức biểu dương.

Ví dụ: Thầy hiệu trưởng tuyên dương một học sinh trước toàn trường:

– Thầy tuyên dương em Nguyễn Văn Trung là một học sinh có đạo đức

rất tốt, em Trung đã nhặt được một bóp tiền có giá trị lớn và đã giao cho

công an để trả lại cho người bị mất.

 Tuyên thệ: trịnh trọng đọc lời thề (thường trong buổi lễ).

Ví dụ:

– Tôi xin tuyên thệ suốt đời trung thành với Tổ quốc, với Đảng.

 Từ biệt: chào để đi xa.

Từ biệt có khả năng trở thành một vị từ ngôn hành mặc dù ta thường gặp

nó trong câu tường thuật.

Ví dụ:

– Bây giờ tôi phải lên đường, xin từ biệt.

Vị từ từ biệt khi dùng trong câu ngôn hành thì có tính chất khách sáo, kiểu

cách. Đây là lý do mà từ biệt ít được dùng trong câu ngôn hành nhưng điều

này không ảnh hưởng đến tính chất ngôn hành của nó.

 Từ chối: không chịu nhận cái được dành cho hoặc được yêu cầu.

Thông thường khi từ chối điều gì, người ta thường dùng một lý do khéo và

tế nhị để nói thay vì nói thẳng là Tôi từ chối. Tuy nhiên từ chối vẫn có khả

năng được dùng trong câu ngôn hành và vì vậy nó vẫn có thể trở thành vị từ

ngôn hành.

Ví dụ:

– Mời anh ghé nhà tôi ăn cơm!

– Mình xin từ chối, mình có việc phải đi ngay bây giờ, dịp khác nhé!

Trong phát ngôn trên, từ chối là một vị từ ngôn hành.

 Từ chức: xin thôi không làm chức vụ hiện đang giữ. Đây là một vị từ

ngôn hành.

Ví dụ:

– Hôm nay, trước toàn thể anh em cơ quan, tôi xin từ chức giám đốc vì

thấy mình không đủ năng lực.

Cần nói rõ thêm là trong phát ngôn trên, người nói đang thực hiện hành

động từ chức, cho dù sau đó, ông ta có lại tiếp tục làm giám đốc đi nữa thì

hành động từ chức kia vẫn có giá trị ngôn hành xét theo ngôn ngữ học.

Như thế, giả dụ có ai đó nói rằng: Ông ta từ chức mà thực ra có từ chức

đâu! là không hiểu đúng nghĩa của từ từ chức. Từ chức là xin thôi không làm

nữa, rất khác với việc có làm nữa hay không.

 Từ giã: chào người có quan hệ gắn bó thân thiết để đi xa, thường với ý

nghĩa rằng có thể không có dịp quay trở về gặp lại nhau nữa.

Từ giã là một vị từ có khả năng làm một vị từ ngôn hành nhưng do tính

chất khách sáo, kiểu cách của nó nên nó thường được sử dụng trong câu

tường thuật.

Ví dụ:

– Xin từ giã đường phố trắng mưa bay.

(Lời bài hát Người đi ngoài phố).

Trong ví dụ trên, từ giã là vị từ ngôn hành.

 Từ khước: (xem khước từ).

 Từ tạ: (xem tạ từ).

 Tự giới thiệu: nói cho ai đó (hoặc những ai đó) vài điều cần biết về

chính mình như tên họ, chức vụ, nghề nghiệp để bắt đầu làm quen với nhau.

Đây là một ngữ vị từ không thấy ghi nhận trong từ điển tiếng Việt.

Ví dụ:

– Mình xin tự giới thiệu, mình tên Lan, sinh viên năm hai khoa Ngữ

văn trường Sư phạm.

 Tự xưng: Với nghĩa “tự giới thiệu tên họ, nghề nghiệp, chức vụ của

mình khi tiếp xúc với người khác”, tự xưng là một vị từ có khả năng trở thành

một vị từ ngôn hành.

Ví dụ:

– Xin tự xưng với cậu, tôi chính là bố cháu Lan đây.

 Ủy nhiệm: giao cho người khác làm thay một nhiệm vụ thuộc trách

nhiệm của mình.

Ví dụ:

– Anh Tân, tôi ủy nhiệm cho anh việc đi dự hội nghị lần này đấy!

Ủy nhiệm còn thấy được sử dụng nhiều trong văn bản viết như: Giấy ủy

nhiệm lĩnh tiền ở ngân hàng, Thư ủy nhiệm … Đây là những văn bản có tính

chất ngôn hành.

 Ủy quyền: giao cho người khác sử dụng một số quyền mà pháp luật đã

giao cho mình

Ví dụ:

– Tôi ủy quyền cho anh việc điều hành công ty. Tuần sau tôi phải đi

công tác rồi.

– Vì lý do sức khỏe không cho phép, tôi xin ủy quyền cho con tôi là anh

Lê Văn A đứng ra chịu trách nhiệm theo đuổi vụ kiện này.

Trong hai phát ngôn trên, ta thấy ủy quyền là một vị từ ngôn hành. Ngoài

ra, vị từ ngôn hành ủy quyền còn gặp trong các văn bản viết như Giấy ủy

quyền chẳng hạn.

 Ủy thác: giao phó cho (người được tin cậy) thay mình thực hiện một

công việc quan trọng nào đó.

Ví dụ: Giám đốc nói với phó giám đốc:

– Việc nâng lương cho toàn thể anh em công nhân vào quý sau, tôi ủy

thác cho anh giải quyết đấy!

 Van: cầu xin sự đồng ý, đồng tình bằng những lời khẩn khoản, thiết tha

và với một giọng nhún nhường.

Ví dụ:

– Cháu van ông! Nhà cháu vừa mới ốm dậy, ông tha cho!

(Ngô Tất Tố – Tắt đèn)

– Van em em hãy giữ nguyên quê mùa

Như hôm em đi lễ chùa

Cứ ăn mặc thế cho vừa lòng anh.

(Nguyễn Bính – Chân quê)

Lưu ý thêm là van lơn, van vỉ, van nài đều không phải là những vị từ ngôn

hành mà chỉ là những vị từ nói năng.

Còn các tổ hợp như van lạy, van vái thì mặc dù vẫn được dùng trong phát

ngôn trực tiếp như: Con van lạy bố, bố tha cho con! hay Con van vái Phật

Trời…vẫn không phải là phát ngôn ngôn hành vì hai vị từ vái và lạy phía sau

mỗi tổ hợp phải được thực hiện bằng hành động phi ngôn ngữ là chắp tay lạy

và vái chứ không chỉ nói là được.

 Van xin: cầu xin một cách khẩn khoản, nhẫn nhục.

Ví dụ:

– Con van xin bố! Bố tha cho con! Lần sau con sẽ không dám đánh

nhau nữa đâu ạ!

Trong phát ngôn trên, van xin là một vị từ ngôn hành.

 Xác nhận: thöøa nhaän laø ñuùng söï thaät.

Ví duï:

– Toâi xaùc nhaän ñaây chính laø chöõ kyù cuûa toâi.

– Toâi xaùc nhaän laø tuaàn tröôùc anh ta coù ñeán ñaây vaø ôû chôi vôùi gia ñình

toâi hai ngaøy. Sau ñoù, anh ta ñi ñaâu thì toâi khoâng ñöôïc roõ.

Trong hai phaùt ngoân treân thì xaùc nhaän laø moät vị töø ngoân haønh.

 Xin: Ñaây laø moät vò töø coù raát nhieàu nghóa trong tieáng Vieät, caû ôû nghóa töø

vöïng vaø nghóa ngöõ phaùp. ÔÛû ñaây, chæ xeùt ñeán tính chaát ngoân haønh cuûa noù

maø thoâi.

Nghóa thöù nhaát: ngoû lôøi yeâu caàu vôùi ngöôøi naøo ñoù ñeå thuyeát phuïc ngöôøi

ñoù vui loøng cho mình caùi gì hoaëc ñoàng yù cho mình laøm ñieàu gì.

Ví duï:

– Bẩm bà, bà dạy thế thật oan con quá… Con xin bà cho được trông

thấy cháu, bà cháu chơi với nhau một lúc. Cũng chẳng còn mấy chốc nữa mà

con chết, con cũng tưởng đi chơi dối già một bận…

(Nam Cao – Một bữa no)

– Thöa thaày! (Em) xin thaày cho em ra ngoaøi ñi veä sinh aï!

– Mình xin caäu ñieáu thuoác!

Trong caùc phaùt ngoân treân thì xin laø moät vò töø ngoân haønh.

Nghóa thöù hai: laøø töø duøng ôû ñaàu lôøi yeâu caàu, ñeå bieåu thò thaùi ñoä khieâm

toán, lòch söï.

Ví duï:

– Xin quyù khaùch giöõ traät töï!

– Xin moïi ngöôøi ñeán ñuùng giôø!

Theo chuùng toâi, ôû nghóa naøy, xin vaãn coøn coù giaù trò cuûa moät thöïc töø. Bôûi

vì neáu löôïc boû xin ôû ñaàu caâu, phaùt ngoân seõ mang yù nghóa khaùc. Nhö vaäy töø

xin vaãn laø moät vò töø ngoân haønh vaø hai caâu treân laø hai phaùt ngoân ngoân haønh

xeùt veà hình thöùc ngöõ phaùp laãn noäi dung.

Nghóa thöù ba: Xin ñöôïc duøng tröôùc vò töø, ñaëc bieät laø vò töø ngoân haønh ñeå

bieåu thò thaùi ñoä khieâm toán, leã pheùp.

Ví duï:

– Xin môøi cuï ngoài aï!

– Toâi xin thoâng baùo laø ngaøy mai coù cuoäc hoïp luùc 7giờ saùng ñaáy!

Trong tröôøng hôïp naøy, xin khoâng phaûi laø vò töø ngoân haønh maø vò töø ngoân

haønh chính laø vò töø lieàn phía sau noù.

Nhö:

– Xin môøi cuï ngoài!

– Xin caùm ôn oâng!

 Xin lỗi: xin ñöôïc tha thöù vì ñaõ bieát loãi.

Ví duï:

– Meï ôi, con xin loãi meï vì ñaõ troùt noùi doái, hoâm qua khoâng phaûi con ñi

hoïc phuï khoaù maø laø ñi aên kem vôùi baïn Lan ñaáy aï!

– Toâi xin loãi vì ñaõ lôõ lôøi.

Xin loãi cuõng coù theå duøng nhö laø coâng thöùc xaõ giao duøng ñeå môû lôøi caâu

noùi khi caàn hoûi ngöôøi laï hay laøm phieàn ngöôøi khaùc, v.v. Ñaây cuõng laø moät

nghóa maø töø xin loãi trôû thaønh moät vò töø ngoân haønh töông töï nhö baåm, trình

maø luận văn ñaõ trình baøy.

Ví duï:

– Xin loãi baùc, cho chaùu hoûi maáy giôø roài aï?

– Xin loãi, cho mình nhôø moät tí!

 Xin phép: ngoû lôøi thuyeát phuïc ai ñoù ñeå ngöôøi ñoù ñoàng yù cho mình laøm

ñieàu gì.

Ví duï:

– Thöa coâ, em xin pheùp ra ngoaøi ñi veä sinh aï!

– Con xin pheùp boá con ñeán nhaø baïn hoïc nhoùm aï!

Trong hai phaùt ngoân treân thì xin pheùp laø vò töø ngoân haønh.

 Yêu cầu: neâu ra ñoøi hoûi vôùi ngöôøi naøo ñoù, toû yù muoán ngöôøi aáy laøm,

bieát raèng ñoù laø vieäc thuoäc nhieäm vuï, traùch nhieäm hoaëc quyeàn haïn, khaû

năng cuûa ngöôøi aáy.

Ví duï:

– Toâi yeâu caàu anh cho xem giaáy tôø!

– Toâi yeâu caàu moïi ngöôøi giöõ traät töï!

Trong hai phaùt ngoân treân thì yeâu caàu laø vò töø ngoân haønh.

KẾT LUẬN

Nghiên cứu lý thuyết hành động ngôn từ là một đề tài không mới, nó đã

được các nhà ngôn ngữ học trong nước như Cao Xuân Hạo, Diệp Quang Ban,

Đỗ Hữu Châu, Nguyễn Thiện Giáp… nghiên cứu, phân tích và đã được nhiều

luận văn cao học, tiến sĩ đề cập tới. Tuy nhiên đây vẫn là một vùng đất mới,

rộng lớn mà số lượng người đi khai hoang chưa nhiều, vẫn còn hứa hẹn nhiều

vấn đề hấp dẫn cần khám phá.

Khảo sát giá trị ngữ nghĩa và ngữ dụng của vị từ ngôn hành tiếng Việt là

một công việc rất cần thiết và bổ ích để hiểu rõ thêm ý nghĩa đặc trưng của

một lớp vị từ có khả năng làm vị từ ngôn hành.

Mặc dù đang còn rất nhiều ý kiến tranh luận về vấn đề câu ngôn hành, như

nên chăng việc công nhận một dạng câu ngôn hành hay tất cả mọi phát ngôn

đều là phát ngôn ngôn hành… thì câu ngôn hành vẫn mặc nhiên tồn tại. Và

câu ngôn hành có lẽ là loại câu quy định nhiều điều kiện nhất trong các loại

câu tiếng Việt, như quy định về người phát ngôn (cũng là người thực hiện

hành động), người tiếp nhận ngôn bản, thì hiện tại mà ngôn bản cũng chính là

hành động được thực hiện…

Trong giới hạn của một luận văn cao học cũng như giới hạn về khả năng

và về thời gian thực hiện, chắc chắn luận văn sẽ có những sai sót yếu kém. Có

những vấn đề mà tác giả luận văn chưa có điều kiện nghiên cứu cũng như có

những chỗ luận văn kiến giải còn chưa thật thuyết phục. Lẽ ra luận văn còn

phải tiếng hành quy các vị từ ngôn hành tiếng Việt về thành từng nhóm (nhóm

cầu khiến, nhóm cam kết, nhóm mời gọi,…) như công việc mà tác giả Anna

Wierzbicka trong quyển English Speech Act Verbs năm 1987 đã làm.

Hy vọng đó là sẽ là định hướng nghiên cứu tiếp theo của tác giả trong

tương lai.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Austin, J. L. (1962). How to do things with words?. Oxford Univertsity

Press.

2. Diệp Quang Ban (2005). Ngữ pháp tiếng Việt. Hà Nội: Giáo dục. Hà Nội.

3. Diệp Quang Ban (2004). Ngữ pháp Việt Nam – Phần câu. Hà Nội: Đại

học Sư phạm.

4. Diệp Quang Ban – Hoàng Văn Thung (1998). Ngữ pháp tiếng Việt, Tập 1.

Hà Nội: Giáo dục.

5. Cao Thị Quỳnh Loan (2000). Một số nhận xét về hiện tượng ngôn hành

trong tiếng Việt và tiếng Anh. Luận văn Thạc sĩ khoa học ngữ văn,

Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn TP. HCM.

6. Cao Xuân Hạo (2004). Tiếng Việt – sơ thảo ngữ pháp chức năng. Hà Nội:

Giáo dục.

7. Cao Xuân Hạo (2003). Tiếng Việt – mấy vấn đề ngữ âm, ngữ pháp, ngữ

nghĩa. Hà Nội: Giáo dục.

8. Cao Xuân Hạo (2003). Tiếng Việt – văn Việt – người Việt. TP. HCM:

Nhà xuất bản Trẻ.

9. Cao Xuân Hạo (2007). “Lòng quyết tâm còn cao hơn núi”. Lao động

Xuân 2007.

10. Cao Xuân Hạo – Hoàng Dũng (2005). Từ điển thuật ngữ ngôn ngữ học

đối chiếu Anh – Việt, Việt – Anh. Hà Nội: Khoa học xã hội.

11. Cao Xuân Hạo – Trần Thị Tuyết Mai (1985). Sổ tay sửa lỗi hành văn. TP.

HCM: Nhà xuất bản Trẻ.

12. Dương Kỳ Đức – Nguyễn Văn Dựng – Vũ Quang Hào (1999). Từ điển

trái nghĩa tiếng Việt. Hà Nội: Khoa học xã hội.

13. Đào Nguyên Phúc (2005). “Những điểm tương đồng và khác biệt cơ bản

của hai hành vi ngôn ngữ “xin” và “xin phép” (dưới góc nhìn dụng

học)”. Ngôn ngữ và Đời sống, số 8.

14. Đinh Văn Đức (2001). Ngữ pháp tiếng Việt, Từ loại. Hà Nội: Đại học

Quốc gia.

15. Đỗ Hữu Châu (1981). Từ vựng ngữ nghĩa tiếng Việt. Hà Nội: Giáo dục.

16. Đỗ Hữu Châu (2005). Đỗ Hữu Châu tuyển tập, Tập 2, Đại cương – Ngữ

dụng học – Ngữ pháp văn bản. Hà Nội: Giáo dục.

17. Halliday, M.A. K (2004). Dẫn luận ngữ pháp chức năng (bản dịch của

Hoàng Văn Vân). Hà Nội: Đại học Quốc gia.

18. Hoàng Dũng – Bùi Mạnh Hùng (2007). Dẫn luận ngôn ngữ học. Hà Nội:

Đại học Sư phạm.

19. Hoàng Phê (1998). Từ điển tiếng Việt. Đà Nẵng: Đà Nẵng.

20. Lê Kính Thắng (2008). Phạm trù nội động / ngoại động trong tiếng Việt

(so sánh với tiếng Anh). Luận văn TS khoa học ngữ văn, Đại học Sư

Phạm TP. HCM.

21. Lê Ni La (2008). Về loại từ tiếng Việt. Luận văn Thạc sĩ ngôn ngữ học,

Đại học Sư Phạm TP. HCM.

22. Lý Toàn Thắng (2005). Ngôn ngữ học tri nhận. Từ lí thuyết đại cương đến

thực tiễn tiếng Việt. Hà Nội: Khoa học xã hội.

23. Lý Toàn Thắng (2002). Mấy vấn đề Việt ngữ học và ngôn ngữ học đại

cương. Hà Nội: Khoa học xã hội.

24. Lyons J. (2006). Ngữ nghĩa học dẫn luận (bản dịch của Nguyễn Văn

Hiệp. Hà Nội: Giáo dục.

25. Nguyễn Đức Dân (1998). “Biểu thức ngữ vi”. Ngôn ngữ số 2.

26. Nguyễn Đức Dân (2003). Ngữ dụng học, Tập 1. Hà Nội: Giáo dục.

27. Nguyễn Đức Tồn (2006). Từ đồng nghĩa tiếng Việt. Hà Nội: Khoa học xã

hội.

28. Nguyễn Kim Thản (1977). Động từ trong tiếng Việt. Hà Nội: Khoa học xã

hội.

29. Nguyễn Kim Thản chủ biên (2005). Từ điẻn tiếng Việt. TP. HCM: Nhà

xuất bản văn hóa Sài Gòn.

30. Nguyễn Ngọc Ẩn (1995). Trật tự của các thành tố phụ sau trong cấu tạo

của ngữ động từ tiếng Việt. Luận án thạc sĩ khoa học Ngữ Văn, Đại

học Sư phạm TP. HCM.

31. Nguyễn Như Ý chủ biên (1999). Đại từ điển tiếng Việt. Hà Nội: Văn hóa

thông tin.

32. Nguyễn Tài Cẩn (1975). Ngữ pháp tiếng Việt – Tiếng, Từ ghép, Đoản

ngữ. Hà Nội: Đại học và Trung học chuyên nghiệp.

33. Nguyễn Thị Quy (1995). Vị từ hành động tiếng Việt và các tham tố của

nó. Hà Nội: Khoa học xã hội.

34. Nguyễn Thị Thu Thủy (2007). Câu ngôn hành trong tiếng Việt và tiếng

Anh (ý nghĩa hành động cầu khiến và cam kết). Luận văn Thạc sĩ

khoa học ngữ văn, Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn TP. HCM.

35. Nguyễn Thiện Giáp (2000). Dụng học Việt ngữ. Hà Nội: Đại học Quốc

gia.

36. Nguyễn Thiện Giáp chủ biên (2005). Lược sử Việt ngữ học, tập 1. Hà

Nội: Giáo dục.

37. Nguyễn Văn Lập (2005). Nghi thức lời nói tiếng Việt trên cơ sở lý thuyết

hành vi ngôn ngữ (so sánh với tiếng Anh). Luận văn TS Ngữ văn,

Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn TP. HCM.

38. Nguyễn Văn Tu (2001). Từ điển từ đồng nghĩa tiếng Việt. Hà Nội: Giáo

dục.

39. Võ Thị Ngọc Duyên (1999). Một số vấn đề động từ ngữ vi trong tiếng

Việt. Luận văn Thạc sĩ Ngữ văn, Đại học Khoa học xã hội và Nhân

văn TP. HCM.

40. Wierbieka, Anna (1987). English Speech Act Verbs. Sydney, Orlando:

Academic Press.

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số

liệu và kết quả nghiên cứu trong luận án là trung thực và chưa từng được

công bố trong bất kì công trình nào khác.

Tác giả luận văn

LỮ THỊ TRÀ GIANG

LỜI CẢM ƠN

Với tình cảm trân trọng, tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn chân thành

đến quý thầy cô giáo đã tận tình giảng dạy trong suốt quá trình học tập.

Đặc biệt, tôi xin được bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc đến

PGS. TS Hoàng Dũng – người đã tận tình hướng dẫn tôi hoàn thành luận

văn thạc sĩ này.

Xin cảm ơn gia đình, đồng nghiệp và bạn bè đã động viên, giúp đỡ

tôi rất nhiều trong quá trình học tập và thực hiện đề tài.

Lữ Thị Trà Giang

MỤC LỤC

Trang phụ bìa

Lời cam đoan

Lời cám ơn

Mục lục

MỞ ĐẦU .................................................................................................. 1

Chương 1: VỊ TỪ NGÔN HÀNH TIẾNG VIỆT – ĐẶC ĐIỂM

NGỮ NGHĨA VÀ NGỮ DỤNG

1.1. Hành động ngôn từ và câu ngôn hành ............................................. 14

1.1.1. Hành động ngôn từ .................................................................... 14

1.1.2. Câu ngôn hành .......................................................................... 17

1.2. Vị từ ngôn hành ............................................................................ 20

1.3. Ngữ nghĩa – ngữ dụng của vị từ ngôn hành tiếng Việt ................ 21

Chương 2: TỪ ĐIỂN VỊ TỪ NGÔN HÀNH TIẾNG VIỆT ............. 26

KẾT LUẬN ............................................................................................ 89

TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................... 90