Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Ngữ nghĩa – Ngữ dụng của vị từ ngôn hành tiếng Việt

Chia sẻ: Lavie Lavie | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:98

Thêm vào BST

Báo xấu

164
lượt xem 38
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Ngữ nghĩa – Ngữ dụng của vị từ ngôn hành tiếng Việt trình bày về lý thuyết hành động ngôn từ và khái niệm câu ngôn hành; từ điển vị từ ngôn hành tiếng Việt. Mời các bạn tham khảo luận văn để hiểu rõ hơn về những nội dung này.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Ngữ nghĩa – Ngữ dụng của vị từ ngôn hành tiếng Việt

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP.HCM LỮ THỊ TRÀ GIANG NGỮ NGHĨA – NGỮ DỤNG CỦA VỊ TỪ NGÔN HÀNH TIẾNG VIỆT LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC Thành phố Hồ Chí Minh – 2008
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP.HCM LỮ THỊ TRÀ GIANG NGỮ NGHĨA – NGỮ DỤNG CỦA VỊ TỪ NGÔN HÀNH TIẾNG VIỆT Chuyên ngành : Ngôn ngữ học Mã số : 60 22 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC Người hướng dẫn khoa học PGS. TS. HOÀNG DŨNG Thành phố Hồ Chí Minh – 2008
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trong ngữ pháp tiếng Việt, từ trước đến nay, vấn đề phân biệt các kiểu câu vẫn đang là vấn đề chưa được thống nhất giữa các nhà Việt ngữ học. Việc phân loại các kiểu câu chủ yếu theo hai cách. Cách thứ nhất là phân loại câu theo cấu trúc cú phaùp. Theo caùch phaân loaïi naøy, ngöôøi ta chia caâu tieáng Vieät ra caâu ñôn, caâu gheùp, caâu bình thöôøng vaø caâu ñaëc bieät. Caùch thöù hai laø phaân loaïi caâu theo muïc ñích giao tieáp. Theo caùch naøy, ngöôøi ta chia ra caùc kieåu caâu nhö: caâu töôøng thuaät, caâu nghi vaán, caâu caàu khieán vaø caâu caûm thaùn. Ở caùch phaân loaïi thöù hai, thöïc ra ranh giôùi xaùc ñònh giöõa caùc kieåu caâu suy cho cuøng cuõng laø döïa vaøo hình thöùc beân ngoaøi. Hôn nöõa, thaät ra xeùt veà nghóa bieåu hieän hay haønh ñoäng ngoân trung cuûa caâu (phaùt ngoân) thì raát khoù ñeå taùch baïch caùc kieåu caâu naøy moät caùch raïch roøi neáu chæ döïa vaøo hình thöùc ngöõ phaùp beân ngoaøi cuûa chuùng. Chaúng haïn hai caâu sau ñeàu laø caâu nghi vaán vaø coù hình thöùc ngöõ phaùp raát gioáng nhau nhöng laïi mang yù nghóa noäi dung raát khaùc nhau nhö: – Có muốn ăn bánh không? – Có muốn ăn roi không? Một câu như Ối giời ơi sao mà đẹp thế! hoàn toàn có thể là một câu cảm thán nhưng cũng có thể là một câu mỉa mai. Câu Muốn chết hả? là câu để quát mắng còn câu Sao còn đứng đực ra đấy? là câu mệnh lệnh nhưng ta thấy cả hai câu vừa nêu đều có hình thức của câu nghi vấn. Mục đích nói năng của phát ngôn chỉ được khám phá một cách có hệ thống kể từ khi nhà triết học người Anh J. L. Austin (1911-1960) viết cuốn
How to do things with words? đặt ra vấn đề câu ngôn hành, xem xét câu nói như là hành dộng. J. L. Austin gọi ý định của người nói được thực hiện bằng lời là hành động ngôn trung. Đó là các hành động như: ra lệnh, yêu cầu, xin lỗi, cảm ơn… Như vậy, gắn liền với vấn đề câu ngôn hành là vị từ ngôn hành. Naêm 1987, Anna Wierzbicka cho xuaát baûn quyeån English Speech Act Verbs. Trong coâng trình naøy, baø ñaõ duøng ngoân ngöõ ngöõ nghóa (moät thöù sieâu ngoân ngöõ maø chính baø xaây döïng neân) ñeå giaûi nghóa 270 vò töø ngoân haønh trong tieáng Anh, quy thaønh 37 nhoùm. Cho ñeán nay, moät coâng trình töông töï ñoái vôùi vò töø ngoân haønh tieáng Vieät vaãn chöa coù ai laøm. Trong giôùi haïn nghieân cöùu vò töø tieáng Vieät, keá thöøa coù choïn loïc yù töôûng cuûa J. L. Austin vaø theo nhöõng ñeà xuaát coù tính chaát tieân phong cuûa Cao Xuaân Haïo, người viết cho rằng coù theå xaùc laäp ñöôïc heä thoáng vò töø ngoân haønh tieáng Vieät. Luaän vaên naøy hy voïng thöïc hieän ñöôïc moät danh saùch vò töø ngoân haønh tieáng Vieät (khoâng daùm noùi laø hoaøn chænh). Tuy nhieân vieäc quy caùc vò töø ngoân haønh tieáng Vieät veà thaønh töøng nhoùm nhö Wierzbicka ñaõ laøm thì baûn thaân ngöôøi vieát nhaän thaáy raát khoù khaên. Treân cô sôû tham khaûo kyõ löôõng caùc coâng trình nghieân cöùu cuûa J. L. Austin, Anna Wierzbicka, J. Lyons, Cao Xuaân Haïo, Ñoã Höõu Chaâu, Nguyeãn Vaên Hieäp, Dieäp Quang Ban,… vaø caùc taùc giaû khaùc veà vaán ñeà caâu ngoân haønh vaø vò töø ngoân haønh (theo caùch goïi cuûa Cao Xuaân Haïo) ngöôøi vieát mong muoán luaän vaên naøy laø moät taøi lieäu coù ích cho caùc baïn sinh vieân nghieân cöùu veà caâu ngoân haønh vaø vò töø ngoân haønh.
2. Điểm qua các công trình liên quan đến đề tài 2.1. Các nhà nghiên cứu nước ngoài 2.1.1. J. L. Austin Có thể nói rằng nhà triết học người Anh J. L. Austin được xem là người đặt nền móng cho việc phát hiện nghĩa tương tác xã hội, hay nghĩa liên nhân của câu nói, vào năm 1955. Ông trình bày 12 chuyên đề ở trường Đại học Tổng hợp Harvard (Mỹ). Những chuyên đề này được tập hợp lại xuất bản thành sách với nhan đề How to do things with words (hành động như thế nào bằng lời nói), xuất bản năm 1962, hai năm sau ngày tác giả qua đời. Cuốn sách này năm 1970 được dịch sang tiếng Pháp với nhan đề Quand dire, c’est faire (Khi nói tức là làm). J. L. Austin nhận thấy rằng, cho đến thời gian đó, các nhà logic và các nhà ngôn ngữ chỉ quan tâm đến những câu khảo nghiệm (còn gọi là khẳng định, trần thuyết, xác tín, miêu tả), xem chúng là đối tượng nghiên cứu cơ bản. Đây là những câu về mặt ngữ nghĩa đều có thể được đánh giá theo tiêu chuẩn chân ngụy còn những phát ngôn khác, mặc dù rất giống với những phát ngôn khảo nghiệm về hình thức nhưng không thể đánh giá nội dung theo tiêu chuẩn chân ngụy. Chẳng hạn những câu như: Cannibalism is wrong. (Tục ăn thịt người là sai.) Hoặc: Monet is a better painter than Manet. (Họa sĩ Monet giỏi hơn họa sĩ Manet). tùy theo phong tục và thẩm mỹ riêng của từng người mà được coi là đúng hay sai, và nói chung, là không thể xác định được là đúng hay sai. J. L. Austin phê phán cái gọi là Ngụy thuyết miêu tả, tức khuynh hướng nghiên cứu chỉ chú trọng đến nghĩa miêu tả của câu, là loại nghĩa có thể kiểm nghiệm theo chân ngụy khi đối chiếu với thực tế. Nhấn mạnh đến chiều kích
liên nhân, hay chiều kích tương tác mang bản chất xã hội trong ý nghĩa của câu nói, J.L. Austin đề nghị chia câu nói thành hai loại: câu tường thuật (constative) và câu ngôn hành. Câu tường thuật là câu nêu nhận định (có thể đánh giá theo tiêu chuẩn chân ngụy), còn câu ngôn hành là phát ngôn mà khi nói ra chúng, người nói đã đồng thời làm một điều gì đó hơn là nêu một nhận định về một điều gì đó. Thử xem hai câu: Tao hứa từ nay sẽ không hút thuốc lá nữa và Mời cụ lớn xơi nước ạ, chúng ta thấy người nói chẳng hề nêu ra một nhận định nào hết mà chỉ đơn giản là thực hiện các hành động “hứa” và “mời”. J. L. Austin cho rằng những câu này không phải là những câu giả- khẳng định, cũng không phải là những câu vô nghĩa. Chúng được phát ngôn ra không nhằm trình bày một kết quả khảo nghiệm, một sự miêu tả về các sự vật, sự kiện, chúng không phải là những báo cáo về hiện thực mà nhằm làm một việc gì đó, chẳng hạn việc hỏi, việc mời, việc đánh cuộc… Như vậy ta thấy rằng nhờ phân biệt được phát ngôn tường thuật miêu tả và phát ngôn ngôn hành, J. L. Austin đã phát hiện ra bản chất hành động của ngôn ngữ. Tuy nhiên vốn không phải là một nhà ngôn ngữ học cho nên sau đó J. L. Austin đi đến từ bỏ sự phân biệt về hai loại câu này (câu tường thuật miêu tả đối lập với câu ngôn hành) để khẳng định rằng, tất cả các câu đều là ngôn hành sau khi phân biệt các biểu thức ngôn hành tường minh và các biểu thức ngôn hành hàm ẩn. Ông cho rằng một câu ngôn hành không nhất thiết phải sử dụng một vị từ ngôn hành. Ông viết: “Tuyệt nhiên không nhất thiết một câu ngôn hành phải được thực hiện trong một hình thái được coi là bình thường như vậy… nói “ Đóng cửa lại đi!” rõ ràng là cũng có tính ngôn hành, cũng là thực hiện một hành động đúng như khi ta nói “Tôi ra lệnh cho anh đóng của lại”. J. L. Austin phân loại ra năm phạm trù hành động ngôn từ:
1. Phán xử (Verditives, verditifs) Đây là những hành động đưa ra lời phán xét (verdicts) về một sự kiện hoặc một giá trị dựa trên những chứng cớ hiển nhiên hoặc dựa vào lý lẽ vững chắc như: xử trắng án, xem là, tính toán miêu tả, phân tích, đánh giá, phân loại, cho là, nêu đặc điểm… 2. Hành xử (Exercitives, exercitifs). Đây là những hành động đưa ra những quyết định thuận lợi hay chống lại một chuỗi hành động nào đó: ra lệnh, chỉ huy, biện hộ cho, khẩn cầu, đặt hàng, giới thiệu, van xin, khuyến cáo và các hành vi ngôn ngữ như: bổ nhiệm, đặt tên, tuyên bố khai mạc, bế mạc, cảnh cáo, tuyên ngôn. 3. Cam kết (Commissives, commissifs). Những hành động này ràng buộc người nói vào một chuỗi những hành động nhất định: hứa hẹn, bày tỏ lòng mong muốn, giao ước bảo đảm, thề nguyền, thông qua các quy ước, tham gia một phe nhóm. 4. Trình bày (Expositives, expositifs). Những hành động này được dùng để trình bày các quan niệm, dẫn dắt lập luận, giải thích cách dùng các từ như khẳng định, phủ định, chối, trả lời, phản bác, nhượng bộ, dẫn ví dụ, chuyển dạng lời, báo cáo các ý kiến... 5. Ứng xử (Behabitives, comportementaux). Đây là những hành vi phản ứng với cách xử sự của người khác, đối với các sự kiện có liên quan, chúng cũng là cách biểu hiện thái độ đối với hành động hay số phận của người khác: xin lỗi, cảm ơn, khen ngợi, chào mừng, phê phán, chia buồn, ban phước, nguyền rủa, nâng cốc, chống lại, thách thức, nghi ngờ… Bảng phân loại của J. L. Austin được xem về cơ bản là phân loại từ vựng các động từ ngôn hành tiếng Anh. 2.1.2. J. R. Searle Cũng như J. L. Austin và các tác giả khác, J. R. Searle tiến hành phân loại các động từ ngôn hành. Ông còn chỉ ra những hạn chế trong bảng phân loại
của J. L. Austin vì ông cho rằng J. L. Austin không định ra các tiêu chí phân loại, do đó kết quả phân loại có khi giẫm đạp lên nhau. J. R. Searle cho rằng trước hết là phải phân loại các hành động ngôn từ chứ không phải phân loại các động từ gọi tên chúng và nếu xác lập được một hệ tiêu chí thích hợp với các hành động ngôn từ thì có thể giải tỏa được tình trạng giẫm đạp lên nhau của các phạm trù. (Xem Đỗ Hữu Châu 2005) J. L. Searle phân lập được năm loại hành động ngôn từ. Đó là các hành động: 1. Tái hiện (Representatives). Yếu điểm ngôn trung (illocutionary point) là miêu tả lại một sự tình đang được nói đến. Hướng khớp ghép là lời-hiện thực, trạng thái tâm lý là niềm tin vào điều mình xác tín, nội dung mệnh đề là một mệnh đề. Các mệnh đề này có thể đánh giá theo tiêu chuẩn chân ngụy. Cần chú ý có một số động từ có khả năng biểu thị hành động ngôn từ mà nội dung mệnh đề có thể đánh giá theo tiêu chuẩn chân ngụy nhưng không quy về các xác tín bình thường. Ví dụ than thở, khoe cũng nói lên các nội dung mệnh đề nhưng lực ngôn trung của chúng khác với lực của phát ngôn miêu tả, khẳng định, tường thuật thông thường ở chỗ người phát ngôn thực hiện chúng là vì lợi ích của mình. Kết luận, suy diễn cũng là xác tín nhưng ngoài yếu điểm ngôn trung chung với tái hiện chúng còn có thêm các chỉ dẫn về mối quan hệ giữa nội dung tái hiện đó với phần còn lại của diễn ngôn hay của ngữ huống. 2. Cầu khiến (Directive): (ra lệnh, yêu cầu, hỏi, cho phép). Yếu điểm ngôn trung của loại này là ở chỗ người nói dùng ngôn từ để khiến người nghe làm một việc gì. Nội dung mệnh đề chính là cái hành động đó. Hỏi cũng là một hành động cầu khiến. 3. Hứa hẹn (Commissives) (hứa hẹn, tặng, biếu). J. R. Searle chấp nhận cách định nghĩa của J. L. Austin: “người nói cam kết sẽ thực hiện một hành động nào đó”. Đó là nội dung mệnh đề phát ngôn. Hứa hẹn và cầu khiến đều
có một hướng chung là thích nghi hiện thực với lời lẽ, nhưng ở cầu khiến thì do người nghe làm, còn ở hứa hẹn là do người nói làm. 4. Bày tỏ (Expressives): Yếu điểm ngôn trung là bày tỏ một trạng thái tâm lý đối với một sự tình được chỉ rõ trong nội dung mệnh đề, như “cảm ơn”, “xin lỗi”, “lấy làm tiếc”. Nội dung mệnh đề là một hành động hay một tính chất nào đó của người nói hay người nghe. Ở đây không có sự thích nghi giữa lời nói và hiện thực. Chẳng qua sự tình được giả định là thực hữu. 5. Tuyên bố (Declarations) (tuyên bố, buộc tội). Yếu điểm ngôn trung của loại này là hành động ngôn từ, nếu được thực hiện đúng quy cách và nếu người nói có đủ tư cách đưa đến sự tương ứng giữa nội dung mệnh đề và hiện thực. Nội dung mệnh đề là một mệnh đề. Đây là những lời ngôn hành. 2.1.3. Anna Wierbicka Anna Wierbicka trong tác phẩm English Speech Act Verbs (1987) dùng ngôn ngữ ngữ nghĩa để giải nghĩa 270 động từ ngôn hành trong tiếng Anh, 270 động từ này được quy về 37 nhóm sau đây: 1. Nhóm ra lệnh (Order) 2. Nhóm cầu xin (Ask 1) 3. Nhóm hỏi (Ask 2) 4. Nhóm mời gọi (Call) 5. Nhóm cấm (Forbid) 6. Nhóm cho phép (Permit) 7. Nhóm biện luận (Argue) 8. Nhóm trách mắng (Reprimand) 9. Nhóm giễu (Mock) 10. Nhóm phê phán (Blame) 11. Nhóm buộc tội (Accuse) 12. Nhóm công kích (Attack)
13. Nhóm cảnh báo (Warn) 14. Nhóm khuyến cáo (Advise) 15. Nhóm cho tặng (Offer) 16. Nhóm khen ngợi (Praise) 17. Nhóm hứa hẹn (Promise) 18. Nhóm cám ơn (Thank) 19. Nhóm tha thứ (Forgive) 20. Nhóm than phiền (Complain) 21. Nhóm cảm thán (Exclaim) 22. Nhóm đoán định (Guess) 23. Nhóm gợi ý (Hint) 24. Nhóm kết luận (Conclude) 25. Nhóm kể (Tell) 26. Nhóm thông tin (Inform) 27. Nhóm tóm tắt (Sum up) 28. Nhóm chấp nhận (Admit) 29. Nhóm xác tín (Assert) 30. Nhóm củng cố (Confirm) 31. Nhóm nhấn mạnh (Stress) 32. Nhóm tuyên bố (Declare) 33. Nhóm rửa tội (Baptize) 34. Nhóm ghi chú (Remark) 35. Nhóm trả lời (Answer) 36. Nhóm thảo luận (Discuss) 37. Nhóm trò chuyện (Talk)
2.2. Các nhà nghiên cứu trong nước Đến nay đã có nhiều nhà Việt ngữ học có những công trình nghiên cứu công phu về câu ngôn hành như Cao Xuân Hạo, Đỗ Hữu Châu, Nguyễn Thiện Giáp, Nguyễn Đức Dân, Diệp Quang Ban, Nguyễn Văn Hiệp,... Ngoài ra còn có các luận văn, luận án của các sinh viên, nghiên cứu sinh cũng tập trung nghiên cứu về câu ngôn hành như Nguyễn Văn Lập, Cao Thị Quỳnh Loan, Võ Thị Ngọc Duyên… Đỗ Hữu Châu nghiên cứu rất kĩ lưỡng về phát ngôn ngôn hành. Ông công nhận sự tồn tại của hai loại câu ngôn hành là câu ngôn hành tường minh và câu ngôn hành hàm ẩn theo tư tưởng sau này của J. L. Austin. Đỗ Hữu Châu cho rằng câu ngôn hành tường minh là câu có chứa biểu thức ngữ vi 1 , trong đó có lõi là động từ 2 ngữ vi. Theo ông động từ ngữ vi là những động từ có thể thực hiện chức năng ngữ vi trong phát ngôn. Xét theo khả năng có thể hay không có thể được dùng với chức năng ngữ vi trong các biểu thức ngữ vi, ông chia các động từ nói năng tiếng Việt ra làm ba loại: Thứ nhất là động từ miêu tả hành vi ở lời 3 . Ví dụ: khoe, chế giễu… Thứ hai là động từ ngữ vi chỉ dùng trong chức năng ngữ vi. Ví dụ: phỉ thui, đa tạ… Thứ ba là động từ vừa dùng trong chức năng ngữ vi vừa dùng trong chức năng miêu tả. Ví dụ: hứa, hỏi… Cũng dựa trên cơ sở nghiên cứu lí thuyết hành động ngôn từ của J. L. Austin, Diệp Quang Ban chia vấn đề câu ngôn hành tiếng Việt ra làm hai loại. Đó là câu sử dụng hành động nói trực tiếp và câu sử dụng hành động nói gián tiếp. Câu sử dụng hành động nói trực tiếp lại bao gồm hai kiểu câu là câu 1 Tức performative. Cao Xuân Hạo dịch là ngôn hành. 2 Cao Xuân Hạo gọi là vị từ. 3 Tức illocution. Cao Xuân Hạo dịch là hành động ngôn trung.
ngôn hành tường minh và câu ngôn hành hàm ẩn. Còn câu sử dụng hành động nói gián tiếp là trường hợp câu có đặc điểm cấu tạo về thức có thể được sử dụng không đúng với chức năng (mục đích nói) vốn có của nó, như dùng câu nghi vấn để nhận định một sự việc nào đó, dùng câu trình bày để hỏi…, chẳng hạn như Thứ ấy kiếm ở đâu cho ra được, Sao mà ồn thế… Cao Xuân Hạo cho rằng: “Câu ngôn hành là một loại câu trần thuật tự biểu thị”, nó biểu thị chính cái hành động mà động từ làm hạt nhân của câu đó gọi tên, “được thực hiện trong khi nói nó ra và chính bằng cách nói nó ra”. Kiểu câu này sử dụng một loại động từ chỉ hành động mà J. L. Austin gọi là vị từ ngôn hành. Cao Xuân Hạo không thừa nhận dạng phát ngôn ngôn hành hàm ẩn. Ông phân tích rất kĩ: “Nếu ta thừa nhận sự tồn tại của phát ngôn ngôn hành hàm ẩn thì tất cả các phát ngôn đều có tính ngôn hành”. Vì phát ngôn nào cũng có thể hiểu là được mở đầu bằng Tôi xin nói rằng và do đó “việc phân biệt ra loại câu ngôn hành trở thành hoàn toàn vô nghĩa lí”. Ông cũng đưa ra các “điều kiện nhất định khá ngặt nghèo” để một vị từ gọi là vị từ ngôn hành có được tính ngôn hành của nó: 1. chủ ngữ là ngôi thứ nhất (chủ ngữ có thể ẩn), 2. vị từ có thể dùng ở thì hiện tại, 3. bổ ngữ tiếp nhận hành động phải là ngôi thứ hai. Các nhà ngôn ngữ học Việt Nam không thực hiện việc phân loại các loại hành động ngôn hành. Hoặc có chăng chỉ là phân biệt vị từ ngôn hành có biểu thức ngôn hành (khuyên, cam đoan,…) và vị từ ngôn hành không cần có biểu thức ngôn hành (cảm ơn, chào, xin lỗi) mà thôi. Mặc dù về cơ bản các nhà Việt ngữ học có cùng quan điểm khi công nhận dạng thức đặc biệt của vị từ ngôn hành và giá trị ngôn trung của nó nhưng vấn đề nhận dạng vị từ ngôn hành và vấn đề ngữ nghĩa, ngữ dụng của nó thì có những quan điểm khác nhau. Ở đây, luận văn theo quan điểm của Cao Xuân Hạo.
3. Ñoái töôïng vaø phaïm vi nghieân cöùu Luaän vaên naøy seõ khaûo saùt vaø ñöa ra nhöõng tieâu chí veà moät vò töø ngoân haønh, khaûo saùt giaù trò ngöõ nghóa vaø ngöõ duïng cuûa vò töø ngoân haønh vaø xaây döïng moät danh saùch nhöõng vò töø ngoân haønh trong tieáng Vieät. Vì những lí do thöïc tieãn, “vị từ” ở đây thực ra bao gồm vị từ và trong một số trường hợp, cả ngữ vị từ nữa. Chẳng hạn, trong các ví dụ sau đây: – Cô Út về quê, mình gởi lời hỏi thăm hai bác ở quê nhé! – Tao ra điều kiện cho mày là mày sẽ cưới vợ, nếu không tao sẽ từ mày, còn gia tài tao thề là sẽ bán và tiêu xài hết, tao sẽ không để lại cho mày một xu nhỏ! (Trích Cô tiểu thư nông dân – A. Puskin – Nguyễn Duy Bình dịch) thì gởi lời hỏi thăm, ra điều kiện rõ ràng là biểu thức ngôn hành. Nếu viện cớ đây là ngữ vị từ, chứ không phải là vị từ, để gạt ra khỏi đối tượng nghiên cứu, thì sự “chặt chẽ” này chỉ làm nghèo đi kết quả nghiên cứu mà thôi. Luaän vaên seõ thoáng keâ caùc vò töø ngoân haønh töø vieäc tra cöùu töø ñieån tieáng Vieät vaø ñöa ra moät danh saùch caùc vò töø ngoân haønh. ÔÛ ñaây luaän vaên söû duïng ba quyeån töø ñieån chính laø Töø ñieån tieáng Vieät cuûa Hoaøng Pheâ chuû bieân, Töø ñieån tieáng Vieät cuûa Nguyeãn Kim Thaûn chuû bieân vaø Ñaïi töø ñieån tieáng Vieät cuûa Nguyeãn Nhö YÙ chuû bieân. Luaän vaên coù ñöa ra moät soá nghóa töø vöïng cuûa moät vaøi vò töø ngoân haønh khoâng thaáy ghi nhaän trong töø ñieån tieáng Vieät (caû ba quyeån töø ñieån ñaõ daãn).
4. Phương pháp nghiên cứu và nguồn ngữ liệu 4.1. Phương pháp nghiên cứu Phương pháp thống kê ngôn ngữ Luận văn thống kê các vị từ ngôn hành trong tiếng Việt, kể cả một số ít vị từ ngày nay không còn thấy xuất hiện trong giao tiếp hằng ngày nữa như: bái biệt, bá cáo… Phương pháp miêu tả Luận văn tập trung phân tích ngữ liệu để rút ra những nhận xét, kết luận đến các vấn đề có liên quan đến câu ngôn hành và vị từ ngôn hành. Phương pháp phân tích Dựa trên nguồn ngữ liệu thu thập được và khảo sát từ thực tế luận văn phân tích các đặc điểm ngữ nghĩa và ngữ dụng của từng vị từ ngôn hành một để làm rõ được tính chất ngôn hành của nó. 4.2. Nguồn ngữ liệu Về nguồn ngữ liệu, luận văn chủ yếu dựa vào ba cuốn từ điển, đó là Từ điển tiếng Việt do Hoàng Phê chủ biên, Từ điển tiếng Việt do Nguyễn Kim Thản chủ biên, và Đại từ điển tiếng Việt do Nguyễn Như Ý chủ biên. Các phát ngôn trong giao tiếp hằng ngày cũng như trong các tác phẩm văn học, tục ngữ, ca dao…được sử dụng làm dẫn chứng để làm sáng tỏ vấn đề được khảo sát. 5. Bố cục của luận văn Trên cơ sở xác định mục đích và nhiệm vụ của đề tài nghiên cứu, ngoài phần mở đầu và kết luận, luận văn được chia làm hai chương. Chương 1 dành để trình bày về lý thuyết hành động ngôn từ và khái niệm câu ngôn hành. Từ đó, luận văn đặt vấn đề nhận diện vị từ ngôn hành, những điều kiện để một phát ngôn trở thành phát ngôn ngôn hành và những vị từ
trong phát ngôn đó trở thành vị từ ngôn hành và một số vấn đề chung về ngữ nghĩa và ngữ dụng của vị từ ngôn hành. Chương 2 là từ điển vị từ ngôn hành tiếng Việt, gồm 189 mục từ. Đây là phần trọng tâm của luận văn cho nên nó cũng chiếm dung lượng lớn nhất. Ở chương này, luận văn tiến hành khảo sát từng vị từ ngôn hành một để tìm hiểu giá trị ngữ nghĩa của chúng thông qua những ví dụ cụ thể. Phần Kết luận tổng kết nội dung của luận văn, nêu những hạn chế, khó khăn mà luận văn chưa đạt được. Cuối cùng là danh mục 40 tài liệu tham khảo.
Chương 1: VỊ TỪ NGÔN HÀNH TIẾNG VIỆT – ĐẶC ĐIỂM NGỮ NGHĨA VÀ NGỮ DỤNG 1.1. Hành động ngôn từ và câu ngôn hành 1.1.1. Hành động ngôn từ Nhö ôû phaàn ñaàu ñaõ trình baøy, J. L. Austin laø ngöôøi ñaõ phaùt hieän ra vaán ñeà caâu ngoân haønh nhôø vaøo vieäc phaân bieät caùc haønh ñoäng ngoân ngöõ. OÂng cho raèng khi chuùng ta noùi naêng laø chuùng ta thöïc hieän moät haønh ñoäng ñaëc bieät maø phöông tieän laø ngoân ngöõ. Hôn theá nöõa oâng coøn cho raèng khi noùi ra moät caâu, ta khoâng chæ theå hieän moät haønh ñoäng maø laø ba haønh ñoäng ñöôïc theå hieän ñoàng thôøi: ñoù laø haønh ñoäng taïo ngoân, haønh ñoäng ngoân trung vaø haønh ñoäng xuyeân ngoân. Haønh ñoäng taïo ngoân laø haønh ñoäng söû duïng caùc yeáu toá cuûa ngoân ngöõ nhö aâm, töø, caùc kieåu keát hôïp töø thaønh caâu ñeå taïo ra moät phaùt ngoân. Haønh ñoäng ngoân trung laø nhöõng haønh ñoäng maø ngöôøi noùi thöïc hieän baèng lôøi noùi. Ñoù laø caùc haønh ñoäng nhö ra leänh, yeâu caàu, xin loãi, caûm ôn, baùc boû, höùa heïn, thoâng baùo… Coøn haønh ñoäng xuyeân ngoân laø taùc ñoäng taâm lyù maø caâu noùi mang laïi ñoái vôùi ngöôøi nghe. Chaúng haïn moät lôøi caûm ôn coù theå laøm ngöôøi nghe maùt loøng, moät lôøi xin loãi coù theå laøm ngöôøi nghe khoâng coøn caûm thaáy töùc giaän, moät lôøi höùa heïn coù theå laøm ngöôøi nghe caûm thaáy phaán chaán tinh thaàn, v.v. ÔÛ luaän vaên naøy, vôùi muïc ñích nghieân cöùu vaø xaây döïng moät heä thoáng vò töø ngoân haønh tieáng Vieät, chuùng toâi chæ chuù yù ñeán haønh ñoäng ngoân trung cuûa phaùt ngoân maø thoâi.
Xeùt theo haønh ñoäng ngoân trung, söï khaùc nhau cuûa caùc kieåu caâu chæ phuï thuoäc vaøo moät soá tieåu töø tình thaùi. Trong khi ñoù caâu ngoân haønh laïi laø moät daïng caâu maø veà noäi dung vaø hình thöùc coù tính chaát nhaát quaùn hôn, bôûi khi phaùt ngoân ra moät caâu ngoân haønh thì ngöôøi noùi ñoàng thôøi thöïc hieän luoân caùi haønh ñoäng ñöôïc neâu ra baèng chính caùi vò töø cuûa phaùt ngoân aáy. Maëc cho thaùi ñoä, traïng thaùi taâm lí cuûa chuû theå phaùt ngoân coù chaân thaønh hay giaû doái, thì caùi haønh ñoäng kia cuõng ñaõ thöïc hieän xong. Chaúng haïn caùc phaùt ngoân sau seõ ñöôïc goïi laø phaùt ngoân ngoân haønh. – Tôù thaùch caäu giaûi ñöôïc baøi toaùn naøy ñaáy! – Toâi caûm ôn anh ! – Toâi quyeát ñònh hoaõn laïi ngaøy leân ñöôøng. – Toâi ñeà nghò moïi ngöôøi giöõ traät töï. – Toâi ñaûm baûo ñaây laø haøng thaät. Bôûi vì caùc phaùt ngoân naøy coù chöùa caùc vị töø chæ roõ loaïi haønh ñoäng phaùt ngoân ñöôïc thöïc hieän: thaùch, caûm ôn, quyeát ñònh, ñeà nghò, ñaûm baûo. Caùc ñoäng töø nhö vaäy ñöôïc goïi laø vị töø ngoân haønh. J. L. Austin cho raèng thöïc ra caùc phaùt ngoân töôøng thuaät (neâu ra moät nhaän ñònh naøo ñoù coù giaù trò chaân nguïy) cuõng chæ laø moät loaïi phaùt ngoân ngoân haønh maø thoâi. Töø ñoù, oâng phaân bieät thaønh hai loaïi, ñoù laø phaùt ngoân ngoân haønh töôøng minh vaø phaùt ngoân ngoân haønh nguyeân caáp hay haøm aån. Vaø theo oâng, phaùt ngoân ngoân haønh töôøng minh laø nhöõng phaùt ngoân coù chöùa töø ngöõ duøng ñeå bieåu thò haønh ñoäng ñöôïc thöïc hieän ngay khi noùi cuûa ngöôøi noùi vaø ôû thì hieän taïi. Ñaây laø chuû tröông bò E. Benveniste pheâ phaùn treân quan ñieåm cuûa ngoân ngöõ hoïc (daãn theo Cao Xuaân Haïo 2004: 125). Nhaø
ngoân ngöõ hoïc Cao Xuaân Haïo cho raèng J. L. Austin coù söï laãn loän giöõa haønh ñoäng ngoân töø vaø caâu ngoân haønh. Bôûi khi quan nieäm taát caû caùc loaïi caâu khi ñöôïc phaùt ngoân ñeàu laø caâu ngoân haønh, thì taát caû caùc phaùt ngoân coù theå töôûng töôïng ñöôïc ñeàu coù tính ngoân haønh, khoâng tröø moät phaùt ngoân naøo, vì baát kyø moät phaùt ngoân naøo cuõng ñeàu coù moät phaàn môû ñaàu ngoân haønh haøm aån: Toâi (xin) noùi raèng…, vaø do ñoù, vieäc phaân bieät ra loaïi caâu ngoân haønh vôùi loaïi caâu khoâng ngoân haønh trôû thaønh hoaøn toaøn voâ nghóa lyù. Ñöùng ôû goùc ñoä löïc ngoân trung, caàn phaûi phaân bieät caâu ngoân haønh vôùi caâu khaûo nghieäm. Ñoã Höõu Chaâu (2005) chæ roõ löïc ngoân trung cuûa caùc phaùt ngoân khaûo nghieäm khoâng hoaøn toaøn ñoàng nhaát vôùi löïc ngoân trung cuûa phaùt ngoân ngoân haønh. Ta xem ví duï: – Con phaûi xin loãi baïn! Coù theå khaûo nghieäm hoaù thaønh: – Boá ra leänh cho con phaûi xin loãi baïn! Hoaëc phaùt ngoân caûm thaùn: – Giôøi oâi laø giôøi! Khoå thaân toâi chöa! Coù theå khaûo nghieäm hoaù thaønh: Toâi caûm thaáy toâi ñang phaûi chòu ñöïng moät noãi ñau khoå raát lôùn maø toâi khoâng chòu noåi khieán toâi phaûi keâu leân. Trong tröôøng hôïp caâu ngoân haønh ñe doïa theå dieän cuûa ngöôøi nghe, thì daïng phaùt ngoân ngoân haønh töôøng minh seõ caêng thaúng, nhaán maïnh, ñe doaï theå dieän cuûa ngöôøi nghe maïnh hôn. Bôûi vì tính chuû quan cuûa ngöôøi noùi theå hieän roõ raøng hôn do haønh ñoäng ngoân töø ñöôïc bieåu thò trong caâu ngoân haønh laø moät haønh ñoäng tröôùc heát noùi veà mình, töùc veà baûn thaân ngöôøi noùi, yeáu toá
chuû quan loä ra moät caùch hieån ngoân. Ta so saùnh hai phaùt ngoân hoûi cuûa oâng boá ñoái vôùi caäu con trai vöøa bò haønh xoùm maùch veà toäi ñaùnh nhau sau ñaây: Boá 1: – Ai baûo maøy ñaùnh nhau? Con: (im laëng, khoâng traû lôøi) Boá 2: – Nam, tao hoûi ai baûo maøy ñaùnh nhau? Chuùng ta thaáy raèng caùch phaùt ngoân coù vò töø ngoân haønh (Boá 2) ñaõ theå hieän söï thay ñoåi thaùi ñoä nhö theá naøo cuûa oâng boá so vôùi phaùt ngoân khoâng coù ñoäng töø ngoân haønh (Boá 1). Ngay caû Austin cuõng ñaõ thöøa nhaän söï thaát baïi cuûa söï phaân bieät ngoân haønh haøm aån / töôøng minh. OÂng nhaän thaáy raèng, thöù nhaát, coù raát nhieàu phaùt ngoân ngoân haønh haøm aån khoâng theå töôøng minh hoaù baèng phaùt ngoân ngoân haønh töôøng minh; coù nghóa laø caùi haønh ñoäng ngoân töø taïo ra bieåu thöùc nguyeân caáp ñoù khoâng coù vò töø ngoân haønh bieåu thò thì haønh ñoäng ngoân töø ñoù khoâng theå duøng trong chöùc naêng ngoân haønh. Thöù hai, nhö treân ñaõ trình baøy, vieäc töôøng minh hoaù moät bieåu thöùc ngoân haønh haøm aån baèng moät vò töø ngoân haønh coù nhieàu khaû naêng laøm thay ñoåi ngöõ nghóa cuûa phaùt ngoân. 1.1.2. Câu ngôn hành So saùnh hai caâu: a. Toâi xin loãi anh. b. Tao ñaùnh maøy. Khi phaùt aâm caâu b. Tao ñaùnh maøy thì chuùng ta chöa thöïc hieän haønh ñoäng ñaùnh. Ñoái töôïng “maøy” seõ khoâng bao giôø caûm nhaän ñöôïc laø “bò ñaùnh” neáu chuùng ta chæ noùi baèng mieäng, daãu ñieäu boä coù huøng hoå ñeán ñaâu ñi chaêng nöõa. Traùi laïi, khi ta noùi Toâi xin loãi anh (caâu a) laø ta ñaõ laøm troøn
caùi vieäc ñöôïc goïi laø “xin loãi anh”. Caâu ñöôïc phaùt ngoân ñoàng thôøi laø tín hieäu vaø laø haønh ñoäng ñöôïc baùo hieäu, nghóa laø phaùt ngoân vôùi haønh ñoäng laø moät [6]. Caâu ngoân haønh laø caâu coù chöùc naêng thöïc hieän haønh ñoäng maø vò töø ngoân haønh cuûa noù goïi teân. Noù coù moät thuoäc tính raát ñaëc bieät: ñoù laø noù laø loaïi caâu traàn thuaät töï bieåu thò. Noù bieåu thò chính caùi haønh ñoäng ñöôïc thöïc hieän trong khi noùi noù ra vaø chính baèng caùch noùi noù ra. Noäi dung cuûa caâu ngoân haønh khoâng coù giaù trò chaân lyù, nghóa laø ngöôøi ta khoâng theå noùi raèng noù ñuùng söï thaät hay sai söï thaät, nhö khi noùi veà moät caâu traàn thuaät bình thöôøng maø chæ coù theå laø oån hay khoâng oån. Ta xem caùc tröôøng hôïp: – Noù höùa noù ñeán maø noù coù ñeán ñaâu! ÔÛ ñaây, vieäc “noù höùa” vaø vieäc “noù ñeán” laø hai vieäc hoaøn toaøn khaùc nhau, cho neân caâu treân laø caâu chaáp nhaän ñöôïc. Nhöng ngöôøi ta khoâng theå noùi: – Noù höùa vôùi toâi laø noù ñeán maø noù ñaâu coù höùa! (?) Töông töï nhö vaäy, ngöôøi ta coù theå noùi: – Coâ noùi raèng coâ yeâu toâi nhöng thöïc ra coâ khoâng heà yeâu toâi. Hay: – Anh ta noùi raèng anh ta raát hieåu toâi nhöng thaät ra anh ta chaúng hieåu toâi moät chuùt naøo! Nhöng khoâng theå noùi: – Luùc gaëp toâi noù noùi chaøo toâi nhöng thöïc ra noù khoâng heà chaøo toâi. (?) – Noù noùi vôùi toâi “chaùu caûm ôn oâng” nhöng thaät ra noù chöa caûm ôn. (?)