ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
KHOA LUẬT
TRẦN MINH CHẤT
ÁP DỤNG PHÁP LUẬT GIẢI QUYẾT
CÁC TRANH CHẤP KINH TẾ Ở NƯỚC TA HIỆN NAY
Chuyên ngành: Luật kinh tế
Mã số: 62 38 50 01
LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC
Hµ Néi, 2009
MỤC LỤC
Trang
MỞ ĐẦU
1
Chương 1. LÝ LUẬN CHUNG VỀ GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP KINH
TẾ VÀ ÁP DỤNG PHÁP LUẬT ĐỂ GIẢI QUYẾT CÁC
TRANH CHẤP KINH TẾ
9
1.1.
9
1.2.
13
1.3.
25
Chương 2. THỰC TRẠNG ÁP DỤNG PHÁP LUẬT HÌNH SỰ GIẢI
QUYẾT CÁC TRANH CHẤP KINH TẾ Ở NƯỚC TA
57
2.1.
57
2.2.
93
Chương 3. NGUYÊN NHÂN VÀ GIẢI PHÁP KHẮC PHỤC TÌNH TRẠNG
ÁP DỤNG PHÁP LUẬT HÌNH SỰ ĐỐI VỚI CÁC TRANH CHẤP
KINH TẾ Ở NƯỚC TA
108
3.1.
108
3.2
138
KẾT LUẬN
164
NHỮNG CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ĐÃ
ĐƯỢC CÔNG BỐ
166
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
167
1
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Tiền bạc, quyền lực vốn là nỗi đam mê của con người và cũng từ đó
nảy sinh rất nhiều mâu thuẫn trong đời sống. Để ổn định xã hội, đảm bảo
quyền hợp pháp của công dân, tổ chức trong các quan hệ xã hội, Nhà nước đã
đặt ra các chế định pháp luật, làm công cụ điều chỉnh các quan hệ đó. Xã hội
càng phát triển thì hệ thống pháp luật cũng càng được hoàn thiện, tôn trọng và
bảo vệ. Mỗi một dạng quan hệ xã hội khác nhau được điều chỉnh bằng các
quy phạm pháp luật khác nhau. Các quan hệ dân sự được điều chỉnh bằng
pháp luật dân sự, các quan hệ hình sự được điều chỉnh bằng quy phạm pháp
luật hình sự… Trong đó, các mâu thuẫn phát sinh trong các quan hệ dân sự, kinh
tế, hành chính, hình sự… được điều chỉnh bằng những quy định tố tụng riêng
biệt. Mỗi nhóm khác nhau quy định về thủ tục tố tụng được sử dụng để giải
quyết những loại tranh chấp khác nhau, nên không thể áp dụng quy định về thủ
tục tố tụng này để giải quyết các tranh chấp thuộc phạm vi điều chỉnh của các
quy định về thủ tục tố tụng khác. Việc áp dụng sai pháp luật sẽ làm cho các
tiêu chí khách quan bị đảo lộn, dẫn đến những hậu quả xấu về kinh tế - xã hội.
Sự hình thành nền kinh tế thị trường ở nước ta trong những năm qua
diễn ra với tốc độ nhanh chóng và đã đưa nền kinh tế nước ta thành một điểm
nóng của kinh tế thế giới. Kinh tế thị trường cũng đã đem lại hệ quả tất yếu là
làm gia tăng các tranh chấp kinh tế. Các tranh chấp đó, ngày càng trở nên
phong phú hơn về chủng loại; gay gắt, phức tạp hơn về tính chất và quy mô.
Vì vậy, việc áp dụng các hình thức và phương pháp giải quyết phù hợp, có
hiệu quả đối với mỗi loại tranh chấp đã trở thành một đòi hỏi khách quan để
bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của các chủ thể kinh tế, bảo đảm nguyên
tắc pháp chế, thông qua đó góp phần tạo lập môi trường pháp lý lành mạnh để
thúc đẩy quá trình phát triển kinh tế - xã hội. Ở nước ta trong những năm qua,
2
pháp luật về giải quyết tranh chấp kinh tế và những biện pháp đảm bảo thực
thi pháp luật về giải quyết tranh chấp kinh tế trong đời sống, chưa thực sự có
hiệu quả nên chưa tạo ra được sự tin tưởng của các doanh nhân. Do đó, trong
quá trình giải quyết các tranh chấp, mâu thuẫn trong kinh doanh, đã xuất hiện
nhiều cách thức giải quyết trái pháp luật, như: Sử dụng "đầu gấu", bắt cóc
thân nhân của chủ nợ… Trong các hình thức sai trái đó, việc áp dụng các quy
phạm pháp luật hình sự để giải quyết các tranh chấp phát sinh trong quan hệ
kinh tế, dân sự đã không còn là hiện tượng cá biệt. Đã xảy ra những trường
hợp cơ quan tố tụng hình sự tiến hành điều tra, truy tố, xét xử những chủ thể
kinh doanh khi hành vi của họ chỉ thuần túy là hành vi kinh tế, dân sự. Việc
đó, không chỉ làm đảo lộn trật tự pháp luật mà còn gây ra những hậu quả rất
đáng lo ngại cho đời sống kinh tế - xã hội của đất nước. Nỗi lo của các nhà
đầu tư các thương nhân, các chủ thể kinh doanh về việc có thể bị điều tra, truy
tố, xét xử đã làm tăng thêm yếu tố rủi ro trong kinh doanh, hạn chế rất lớn sự
sáng tạo, tính mạnh dạn của các chủ thể kinh doanh trong việc quyết định đầu
tư, sản xuất. Trước tình trạng lạm dụng pháp luật hình sự đối với các tranh
chấp kinh tế ở nước ta, ngày 31 tháng 3 năm 1998, Thủ tướng Chính phủ đã
có Chỉ thị số 16/1998/CT-TTg về giải quyết các kiến nghị của doanh nghiệp.
Chỉ thị nêu rõ:
Bộ Nội vụ cần quán triệt trong toàn ngành chấp hành
nguyên tắc nghiệp vụ; tăng cường công tác phòng ngừa, lấy phòng
ngừa là chính; không được lạm dụng chức, quyền để gây phiền hà
cho doanh nghiệp; phối hợp với Bộ Tư pháp, Thanh tra nhà nước,
Viện kiểm sát nhân dân tối cao, Tòa án nhân dân tối cao nghiên cứu
hướng dẫn, phân biệt cụ thể phạm vi tranh chấp kinh tế với quan hệ
hình sự; phân định rõ các vi phạm về hành chính kinh tế với các vi
phạm hình sự. Bộ Tư pháp chủ trì cùng các ngành liên quan nghiên
cứu các biện pháp để thực hiện chủ trương chống "hình sự hóa" các
quan hệ kinh tế dân sự [8].
3
Trên thực tiễn hiện nay, hiện tượng pháp lý tiêu cực đó vẫn tồn tại
nhưng được che đậy, ẩn nấp, biến dạng và vẫn được sử dụng để giải quyết
những tranh chấp kinh tế, dân sự, đặc biệt là các tranh chấp liên quan đến các
khoản vay, nợ, vi phạm hợp đồng. Đi tìm lời giải cho hiện tượng tiêu cực trên
trong điều kiện hiện nay vẫn còn là vấn đề cần phải nghiên cứu. Xuất phát từ
nghề nghiệp và công việc của mình, chúng tôi đã lựa chọn đề tài "Áp dụng
pháp luật giải quyết các tranh chấp kinh tế ở nước ta hiện nay" để thực hiện
luận án Tiến sĩ.
2. Tình hình nghiên cứu
Áp dụng pháp luật hình sự để giải quyết các tranh chấp kinh tế ở nước
ta trong những năm qua là một hiện tượng pháp lý tiêu cực được rất nhiều
người quan tâm. Rất nhiều cuộc hội thảo khoa học đã được các cơ quan
nghiên cứu, các bộ, các trung tâm tổ chức để bàn thảo về vấn đề này, như:
Các hội thảo khoa học của Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam, Bộ
Công an, Câu lạc bộ pháp chế doanh nghiệp Bộ Tư pháp, Hiệp hội Ngân hàng
Việt Nam… Đã có rất nhiều công trình nghiên cứu về hiện tượng này, như:
1. Phạm Duy Nghĩa (2000), Vấn đề hình sự hóa các giao dịch dân sự
kinh tế ở Việt Nam, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp, số 6, tr. 30-43.
2. Nguyễn Thúy Hiền (1999), Hình sự hóa các quan hệ dân sự, kinh
tế - Thực trạng, biện pháp giải quyết trong giai đoạn hiện nay, Kỷ yếu Hội
thảo khoa học: "Pháp luật về tội phạm kinh tế và bảo vệ môi trường", Dự án
VIE/98/001, Hà Nội.
3. Nguyễn Văn Hiện (2001), Những biểu hiện của tình trạng hình sự
hóa các giao dịch dân dự, kinh tế và biện pháp khắc phục, Thông tin Khoa
học pháp lý, số 9, tr. 135-146.
4. Đinh Mai Phương, Nguyễn Văn Cương (2001), Hình sự hóa các
giao dịch dân sự, kinh tế - Nhận diện và giải pháp khắc phục, Thông tin Khoa
học pháp lý, số 9, tr. 147-155.