8ĐỖ THỊ MINH THUÝ - MÔ HÌNH QUAN LIÊU TRONG...
M Ô H ÌN H Q U A N
L IÊ U T R O N G
T R Ậ T T ự B Á C H
T H Ầ N T H Ă N G
L O N G - H À N Ộ I
________
•
_________
Đổ THỊ MINH THÚY
01. Việ c thờ th ầ n củ a ngư ờ i Việ t dự a trên
triế t lí “Có thò có thiêng, có kiêng có làn h ”.
Các vị th ầ n đư ợ c thờ ở T h ăn g Long - H à Nộ i
phong phú đa dạ ng, về bả n chấ t bách thầ n
củ a T hăng Long - H à Nộ i m ang tính phổ
biế n củ a bách th ầ n châu thô Bắ c Bộ .
N hà nư ở c p hon g k iế n tron g q u á trìn h
củ ng cố , Ổ n đ ị nh, p h á t triể n đ ã q uả n lí bách
thầ n tro ng dâ n g ian b ằ ng cách sắ c phong
các vị th ầ n th eo h à n h vi công trạ n g , sắ p
xế p theo th ứ bậ c th ư ợ ng đ ẳ n g th ầ n , trun g
đẳ ng th ầ n, h ạ đẳ n g th ầ n . C ùng tiế n trìn h
lị ch sử , triế t lí thờ p h ụ n g tron g d ân gian
đư ợ c bổ sun g th êm m ộ t vê “Đ ấ t có Thổ công
- sông có H à bá, cả n h th ổ nào p h ả i có th ầ n
hoàn g ấ y” [1, tr.81]. T rê n n ề n tín ngư ỡ ng
nguyên thu ỷ , tín ngư ỡ ng thờ th à n h hoàng
đánh dấ u m ộ t bư ớ c tiế n củ a tín ngư ỡ ng dân
g ian . N h à n ư ớ c p h o n g k iế n đ iể n c h ê h o á
việ c thờ th ầ n tro ng d ân gian th eo p hẩ m
hàm , phong vư ơ ng cho m ộ t vị thầ n , đ ặ t vị
thầ n đó trên các vị th ầ n kh ác tron g làng
xã, do vậ y tác giả N guyễ n D uy H ình n h ậ n
xét, bách th ầ n đã “bị th â u tóm vào hệ
thôn g q u a n liêu N hà nư ớ c” [4, tr.373].
Lấ y tín ngư ỡ ng th ờ th à n h ho àng là tín
ngư ỡ ng có tín h phổ q u á t và là tín ngư ỡ ng
đư ợ c đ ặ t ở tầ m k in h đô T h ăn g Long làm cơ
sở và d ự a theo tiêu chí p h ân loạ i bách th ầ n
củ a N hà nư ớ c pho ng kiế n, cho thấ y tín h
ch ấ t q u a n liêu tro n g t r ậ t tự bách th ầ n là
đặ c điể m lớ n tro n g tín ngư ỡ ng d â n gian
T h ăn g Long - H à Nộ i. Mô hình quan liêu
trong trậ t tự bách thầ n Thăng Long - Hà
Nộ i đư ợ c biêu thị theo hình tháp mà đỉ nh
là thầ n Đạ i thành hoàng - thầ n Tô Lị ch,
Long Đỗ , Bạ ch Mã - các uị thầ n cai quả n
kinh thành. Kế t cấ u dư ớ i mộ t bậ c là bố n vị
thầ n đứ ng chủ tế bố n phư ơ ng củ a kinh
thành trong Thăng Long tứ trấ n: thầ n
Bạ ch Mã phía đông, thầ n Linh Lang phía
tây, thầ n Cao Sơ n phía nam, thầ n Huyề n
Thiên phía bắ c. Sau đế n các vị thầ n có còng
âm phù giúp triề u đình đánh giặ c, đư ợ c các
triề u đạ i rư ớ c về lậ p đề n thờ ở kinh đô như
thầ n Đồ ng cổ , thầ n Hậ u Thô (đáng chú ý là
các vị th ầ n này đề u n h ằ m đáp ứ ng m ộ t nhu
cầ u tâm lin h nào đó củ a triề u đình. Đ ề n
Đồ ng Cổ là nơ i diễ n ra nghi lễ “thề ” củ a
triề u Lý, T rầ n. T hầ n H ậ u T hổ ứ ng mộ ng
giúp vua làm lễ cầ u m ư a khi bị h ạ n hán).
Đáy củ a hình tháp là tấ t cả các vị thầ n
đư ợ c thờ rả i rác trong các thôn phư ờ ng -
đơ n vị hành chính cơ sở củ a Thăng Long -
Hà Nộ i gồ m các vị thành hoàng làng, tố
nghề , hoặ c các vị thầ n không đư ợ c triề u
đình ban phong mĩ tự đư ợ c dân gian thờ
phụ ng trong các đình, đề n, miế u.
Mô h ình q u an liêu tro n g tr ậ t tự bách
th ầ n T h ă n g Long - H à Nộ i p hả n á n h sự sao
chép mô h ìn h th à n h hoàn g củ a T ru n g Quố c
và là sự k ế t hợ p giữ a h a i yế u tố ngoạ i lai và
bả n đị a tron g tín ngư ỡ ng th à n h hoả ng, thờ
th ầ n là n g củ a v ăn hoá H án và V iệ t. T h ầ n
Tô Lị ch - th ầ n th à n h hoàn g củ a T h ăng
Long có n guồ n gố c sâu xa x u ấ t th â n từ vị
th ầ n b ả n đị a nh ư n g ng ay từ khỏ i thu ỷ đã
là m ộ t vị th ầ n hộ th à n h kiể u T ru n g Quố c
đư ợ c viên T h á i th ú Lý N gu yên Gia, phong
TCVHDG SỐ 5/2006 - NGHIÊN cứ u TRAO Đ ổ l 9
làm th ầ n th à n h hoàn g bả o hộ th à n h Đ ạ i La
năm 823. N ăm 866, T hái th ú Cao B iề n sử a
thà n h Đ ạ i L a n ghe tiế n g th ầ n a n h linh mớ i
sử a lễ tế th ầ n tô n p h ong làm Đô phủ
Thành hoàng thầ n quân. V ua Lý T h á i Tổ
sau khi dờ i đô ra th à n h Đ ạ i L a đổ i tên là
T hăng Long th ư ờ n g m ộ ng th â y th ầ n, đã
phong th ầ n làm Quố c đô Thăng Long
thành hoàng đạ i vư ơ ng “N ăm T rù n g H ư ng
th ứ n h ấ t sắ c phong h a i chữ Bả o Quố c, n ăm
th ứ tư th ê m h a i chữ H iể n L inh, năm Hư ng
Long th ứ h a i mư ơ i m ố t gia phong ha i chữ
Đ ị nh B ang ”. M ĩ h iệ u đầ y đủ củ a th ầ n
th à n h h oàn g T h ă n g Long là Bả o Quôb T rấ n
Linh Đ ị nh B an g Quố c đô th à n h h o àn g đạ i
vư ơ ng. Vậ y là khi Đ ạ i La trở th à n h T h ă n g
Long - k in h đô củ a N hà nư ớ c Đ ạ i V iệ t thì
thà n h h o à n g cũng đư ợ c “n â n g cấ p” vê' tê n
gọ i, mĩ tự b ao p hong và quyề n uy. Tuy vậ y,
thầ n Tô Lị ch - th ầ n th à n h ho àng củ a kinh
đô cai q u ả n th à n h T h ăn g L ong rộ ng n gàn
dặ m n h ư n g k hôn g p h ả i là th à n h hoàng củ a
các vị th à n h hoàn g đư ợ c thờ ở kh ắ p các
thô n phư ờ ng T h ăn g Long. M ặ c dù, th ầ n
còn đư ợ c rư ớ c thờ ở m ộ t số thôn , phư ờ ng ở
T hăng L ong n h ư ng chỉ có tín h c h ấ t phố i
hư ở ng n h ư ở đ ình làng K hư ơ ng Thư ợ ng thờ
ba vị Tô Lị ch, th ầ n Ngỗ ng, th ầ n Chuôi,
đình làng T ân K hai kh u C ử a Đông thờ ba
vị th à n h h o àng là th ầ n Tô Lị ch, th ầ n Bạ ch
Mã và th ầ n T h iế t Lâm ... Do vậ y, ph ạ m vi
ả n h hư ở ng thự c tế củ a th ầ n Tô Lị ch trong
đờ i số ng tâ m lin h củ a cư d â n T h ă n g Long
chỉ trong k h u ô n k h ổ nơ i đ ặ t đ ề n và ở các
th ôn phư ờ ng phố i thờ . K hi m ấ t đi nhữ n g
ư u đãi củ a triề u đìn h (do n h ữ n g biế n th iên
lị ch sử , do T h ă n g Long m ấ t vị trí là kin h
đô...) các đề n m iế u vố n đư ợ c triề u đìn h
nâ n g đỡ , bị đ ặ t trở lạ i vị tr í cũng n h ư giữ
vai trò và có p hạ m vi ả n h hư ở ng tư ơ ng tự
như các đình , đề n, m iế u k h ác củ a T h ăng
Long - H à Nộ i.
Do T h ă n g Long là m ộ t đị a b àn rộ ng,
cũng có th ể do sứ c m ạ n h củ a tín ngư õng b ả n
đị a, th ầ n th àn h hoàng củ a T h ă n g Long
không dừ ng ở m ộ t vị m à còn có h a i vị nữ a là
th ầ n Long Đỗ vớ i mĩ tự Quả ng Lợ i Thánh
Hự u Uy T ế Phu ứ ng Đạ i vư ơ ng và thầ n
Bạ ch Mã Tố i Linh Thư ợ ng đẳ ng thầ n. T hầ n
Long Đỗ đư ợ c thờ từ thờ i Cao B iề n, liên
qu an đ ế n việ c Cao Biề n xây th à n h Đạ i La,
th ầ n hiể n hiệ n q u a k h í thiên g đ ấ t T hăng
Long k h iế n Cao B iề n cả sợ dự ng đề n, đắ p
tư ợ ng thờ rồ i lấ y đồ ng sắ t trấ n yể m , bị th ầ n
giáng sét đ án h tan b ù a yể m, đồ ng sắ t để u bị
ra tro. Khi vua Lý T h ái Tổ dờ i đô vê' T hăng
Long, đắ p lạ i La th à n h nh ư ng th à n h bị đổ .
V ua cầ u đả o ở đề n thì th ấ y ngự a trắ n g chạ y
từ trong đề n ra, v ua cho đ ắ p th à n h theo vế t
ch ân ngự a, th à n h mớ i đứ ng vữ ng, vua
xuố ng chiế u phong th ầ n làm th à n h hoàng
cho d ân T hăn g Long thờ .
T h ầ n Tô Lị ch, th ầ n Long Đỗ đề u đư ợ c
thờ tạ i đề n riên g vớ i tư ớ c hiệ u th à n h hoàng
củ a k inh th à n h , nh ư n g đ ế n n ay đề n thò
th ầ n Tô Lị ch đư ợ c Lý N guyên G ia dự ng
trê n n h à cũ củ a th ầ n , k h ô ng rõ ở đâu, đề n
thờ th ầ n Long Đỗ có từ thờ i Cao Biề n đế n
th òi Lý chu y ể n san g thờ th ầ n B ạ ch M ã là
chủ yế u - cũng có n h à ng h iên cứ u coi th ầ n
B ạ ch M ã là h iệ n th â n củ a th ầ n Long Đỗ .
N h ư vậ y, hệ th ầ n th à n h hoàn g theo mô
h ìn h T ru n g Quố c - tứ c vị th ầ n bả o hộ m ộ t
th à n h lu ỹ do N h à nư ớ c phong k iế n b an
phong không có sứ c sông tro ng đờ i sông tín
ngư ỡ ng dân gian.
T h ăn g L ong tứ trấ n là m ộ t h ìn h thứ c
tí n n g ư ỡ n g ch ỉ có ở k in h t h à n h . Đ ó là việ c
thờ p h ụ n g bôn vị th ầ n , trô n g coi, trấ n giữ
bôn phư ơ ng củ a k in h th à n h T h ăn g Long,
p h ù hộ cho quố c th á i d â n an.
Đ ề n B ạ ch M ã vố n thờ th ầ n L ong Đỗ là
vị đạ i vư ơ ng lin h hồ n củ a T h ăn g Long đã
có từ đờ i Đư ờ ng đ ế n thờ i tự c h ủ tiế p tụ c
10 Đ ỗ THỈ MINH THUÝ - MÔ HÌNH QUAN LIÊU TRONG...
đư ợ c đề cao, tư ợ ng trư n g cho lin h kh í đ ấ t
nư ớ c. P h ả i ch ăn g đó là sự dun g hợ p giữ a
P h ậ t giáo vố i tín ngư õng d ân gian về th ầ n
lử a qua biể u tư ợ ng ngự a trắ n g . Còn Linh
Lang - th u ỷ th ầ n gắ n bó vớ i hồ Tây, sông
Tô. Trong k h i th ầ n nú i - Cao Sơ n lạ i đư ợ c
thờ ở phía n am nơ i trả i d ài củ a v ù n g đồ ng
bằ ng xen ao hộ đ ầ m về p h ía biể n, liệ u có
m âu th u ẫ n gì vớ i việ c th ờ th u ỷ th ầ n . Có lẽ
đây là cặ p ầ m dư ơ ng đôl đãi. C ũng có lẽ x uấ t
p h á t từ ư ớ c m uôn củ a cư d ân nông nghiệ p
trồ ng lúa nư ớ c, cầ u m ong m ư a th u ậ n gió
hoà, bộ i thu . Song, khi m ư a nhiề u gây lũ lụ t
lạ i cầ n m ộ t vị th ầ n đứ ng ra bả o vệ chố ng lạ i
th iên tai. Đó chính lẩ nguyên n h ân vì sao
Linh L ang - th u ỷ th ầ n và Cao Sơ n - sơ n
th ầ n, cùng đư ợ c thờ vào h à n g q u an trọ ng
củ a T h ăn g Long tứ trấ n . N hư vậ y tín
ngư ỡ ng tứ trấ n đư ợ c p h ụ n g thờ ở k inh th à n h
T h ăng Long căn b ả n dự a trên tâm linh củ a
ngư ờ i Việ t, dấ p ứ ng n h u cầ u tâ m linh cũng
như nhu cầ u thự c tê m ong m uôn k in h th à n h
trư ờ ng tồ n và p h á t triể n .
02. Mô h ìn h q u a n liêu củ a tr ậ t tự B ách
th ầ n T h ă n g L ong - H à N ộ i p h ả n án h vai
trò to lớ n củ a n h à nư ớ c p ho ng kiế n đố i vói
tín ngư ỡ ng d ân g ian T h ăn g Long - H à Nộ i.
N hà nư ớ c phong k iế n k ể từ triề u Lý đã
kh u y ên khích việ c lậ p đ ề n thờ th ầ n tro n g
dân gian b ên cạ n h việ c p h á t triể n P h ậ t
giáo th à n h quố c giáo, chỉ tro n g vòng dăm
năm đị n h đô ở T h ă n g Long, v u a Lý T h á i Tổ
đã b an chiế u “Độ cho hơ n n g h ìn ngư ờ i ở
kin h sư làm tăn g đạ o” [2, tr.19 5]. Đôì vớ i
các th ầ n lin h d â n gian, n h à Lý cho các
qu an đi tế lễ ở các d a n h sơ n, đạ i xuyên k h i
có các h iệ n tư ợ ng th iên n h iê n b ấ t thư ờ ng
nh ư độ ng đ ấ t vào n ăm T h u ậ n T h iên th ứ 7
(1016). Phong tư ớ c cho th ầ n Đ ạ i T h àn h
hoàn g củ a th à n h T h ă n g Long, lậ p đề n, đ ặ t
tư ợ ng các vị th ầ n lin h dị âm p hù đ ấ t nư ớ c.
Đạ i Việ t sử kí toàn thư chép việ c th ầ n Lý
Ph ụ c M an báo m ộ ng cho v u a Lý T h á i Tổ , có
ghi lờ i tâ u củ a th ầ n “th iên h ạ lúc mờ tố i,
tru n g th ầ n giấ u tín h dan h , giữ a trờ i n h ậ t
ngu y ệ t sáng, ai chẳ ng th ấ y d án g hìn h ” và
lờ i p h á n củ a v u a “đó là ý th ầ n m uôn tạ c
tư ợ ng” đã p h ả n á n h chín h sách chu n g củ a
triề u Lý và các triề u đạ i p hong kiế n k ế
tiế p: “mỗ i n ăm cúng tế th eo thờ i tiế t để cầ u
phúc là n h , đề n công ơ n, đón lấ y hoà khí,
tiêu trừ tệ k h í. Đó cũ n g là giêng mố i lớ n lao
về việ c thờ p h ụ n g quỷ th ầ n m à trị d â n ”, và
“Q uỷ th ầ n có chỗ q u a y vê th ì không làm
điề u h u n g dữ n ũ a ” [3, tr.19].
Kể từ k h i vu a Lý T hái Tổ chọ n đóng đô
ở T h ăn g Long, x u ng q u a n h kh u hoàng
th à n h dầ n d ầ n h ìn h th à n h các k h u d â n cư
p h á t triể n về bố n hư ớ ng đông, tây, nam ,
bắ c. K hu d â n cư p h ía đông trả i dọ c dòng
sông H ồ ng và bao q u a n h cử a sông Tô, giữ
đầ u mố i giao thông củ a k in h th à n h vớ i các
vùng ngoài, p h á t triể n th à n h k h u buôn bán
sầ m u ấ t. K hu p h ía tây bắ c cao ráo là nơ i cư
trú củ a dâ n cư ở các là n g th ủ công nghiệ p
đáp ứ ng n h u cầ u k inh tê củ a k inh đô, trong
khi p h ía n am đ ấ t th ấ p ao hồ sình lầ y chủ
yế u p h á t triể n nôn g ng hiệ p. Các th ế kỉ tiế p
theo ngư ờ i tứ xứ đổ về T h ăn g Long tiế p tụ c
k h a i phá nh ữ n g v ù n g đ ấ t trô n g bao quan h
kin h th à n h n h ư k h u T h ậ p ta m trạ i, các
làng mớ i lậ p do vòng th à n h T hăng Long
th u hẹ p nh ư làng T â n K hai ở phía đông
V.V.. Sự p h á t triể n củ a thô n , phư ờ ng T h ăng
Long gắ n liề n vớ i lị ch sử dự ng đô và ả nh
hư ở ng củ a N hà nư ớ c ph ong k iế n đặ c biệ t
tron g q u a n niệ m thờ th à n h hoàng. Q ua
khả o s á t cho th ấ y hệ th ầ n th à n h hoàng củ a
các thô n phư ờ n g T h ă n g Long chủ yế u là các
phúc th ầ n (thiê n th ầ n , n h â n th ầ n) có dan h
tính , công trạ n g . Các vị th ầ n nguyên th u ỷ
củ a ngư ờ i V iệ t vôn thư ờ ng gặ p ở đồ ng bằ ng
Bắ c Bộ th uộ c tín ngư ỡ ng phồ n thự c hầ u
như không th ấ y đư ợ c th ờ ở T h ă n g Long; các
TCVHDG SỐ 5/2006 - NGHIÊN cứ u TRAO Đ ổ l 11
vị th ầ n rắ n đư ợ c lị ch sử hoá, mĩ tự hoá,
tron g th ầ n tích th ầ n p h ả là con củ a Long
vư ơ ng nh ư th ầ n G àn ở T h an h Trì, là an h
hù n g nh ư th ầ n L inh L ang đư ợ c th ờ dọ c
theo dòng sông Tô .V.V..
Mô hình q u a n liêu củ a t r ậ t tự thờ th ầ n
T hăng Long - H à Nộ i th ể h iệ n q ua sự p h â n
cấ p tro n g việ c th ự c h iệ n các ngh i lễ thờ
th ầ n . Các đề n thờ đư ợ c triề u đ ìn h tạ o lậ p
thư ờ ng đư ợ c cấ p ru ộ n g hư ơ ng hoả , sắ c
phong dân tạ o lệ để lo việ c cúng tế , tư ơ ng
ứ ng vớ i vị trí đư ợ c sắ c p h o n g là tầ m vóc cơ
sở thờ tự đi kèm ng hi lễ . Các ngh i lễ thờ
th ầ n ở T hă n g Long - H à Nộ i đư ợ c chia làm
hai loạ i - nh ữ n g n g hi lễ do triề u đình thự c
hiệ n và các nghi lễ tro n g d â n gian. Các
nghi lễ do triề u đ ình tiế n h à n h th ư ờ ng có
tín h đạ i diệ n quố c gia do đó bao h àm cả về
quy mô lẫ n tầ m q u an trọ ng: có ng h i lễ triề u
đình cử các qu a n lạ i đứ n g chủ tế nh ư lễ tế
th à n h hoàng, lễ tế các vị d an h sơ n đạ i
xuyên. Có các nghi lễ do đích th â n n h à vua
thự c hiệ n nh ư lễ tế trờ i đấ t. Lị ch triề u hiế n
chư ơ ng loạ i chí chép, thờ i Lê T ru n g Hư ng,
lễ X uân N gư u ở đề n B ạ ch M ã do Bộ Công
tổ chứ c cho d ân rư ớ c m ộ t con trâ u n ặ n bằ ng
đ ấ t đế n đ àn phư ờ ng Đ ông H à (khu vự c đề n
Bạ ch M ã). Đ ú ng tiế t lậ p xuân , p h ủ doãn
P h ụ ng T hiên và h a i h uy ệ n q u an Thọ
Xư ơ ng, Q uả n g Đứ c lấ y cành d âu đ á n h con
trâ u đ ấ t rư ớ c vào đ iệ n vu a làm lễ , lễ này
hàm ý tông k h í lạ n h m ùa đông, đón khí
m ùa x u ân [7, tr.46].
T ế giao là m ộ t n g h i lễ q u an phư ơ ng củ a
N hà nư ớ c phong kiế n V iệ t N am . T ế giao
b ắ t nguồ n từ điể n ch ế N ho giáo vớ i các
q u a n điể m về Trờ i, m ệ nh Trờ i. N ho giáo vớ i
th u y ế t “T h iên n h â n cả m ứ n g ” đ ã kh ẳ n g
đị nh vai trò củ a n h à v u a th a y trờ i trị dân,
đồ ng thờ i qua đó n h ắ c nhở n h à vua và
nhữ n g qu ầ n th ầ n chị u sự giám sá t củ a Trờ i,
nế u không sẽ bị trừ n g p h ạ t.
Từ nh ữ n g q u an điể m trên , N ho giáo
tạ o ra n h ữ ng điể n chế , n g h i lễ , nghi thứ c
cho m ộ t h ìn h th ứ c tín ngư ỡ ng phư ơ ng Đông
đặ c th ù gọ i là K ín h T h iên - T ế Tổ
Lễ tế giao x u ấ t hiệ n từ thờ i Lý. Sử cũ
cho b iế t đ à n N am G iao đư ợ c v u a Lý cho
xây dự ng p h ía n a m k inh th à n h T hăn g
Long (ở góc cuôĩ p h ố H u ế và phô' Lê Đ ạ i
H àn h , kh u vự c n h à m áy cơ kh í T rầ n H ư ng
Đạ o bây giờ ) vào n ă m 1153. N hà T rầ n , nh à
Lê tiế p tụ c tu bổ đ iệ n N am G iao để tế lễ . Lễ
tế giao đư ợ c tổ chứ c vào m ùa xuân.
Sách Kiế n văn tiể u lụ c chép tế giao như
sau: “N gày làm lễ c h ính tế , rư ớ c hoàng đ ế
ngự ở sân điệ n C hiêu M inh, sau khi đã
q u án tả y, h o àng th ư ợ n g mớ i bư ớ c lên trê n
điệ n dân g hư ơ ng trư ớ c án, việ c d â n g hư ơ ng
và đọ c chúc đề u cử h à n h trê n điệ n, chỉ quỳ
và cúi đ ầ u vái, còn lễ bôn lạ y trư ớ c và sau
khi đọ c chúc đề u lạ y ở sâ n điệ n” [6, tr.59].
Thờ i Lê T ru n g H ư ng đ ặ t b ài vị thờ trờ i đ ấ t
ở điệ n K ín h T hiên, mỗ i n ăm gặ p ngày đ ầ u
n ăm hoặ c có việ c cầ u đả o, h oàn g đê ngự ở
nộ i điệ n để h à n h lễ .
Việ c dự n g đ iệ n C hiêu Sự làm nơ i thò
Trờ i đư ợ c p h ả n á n h tro n g b ia dự ng n ăm
1679 dư ớ i thờ i v u a Lê H i Tông và T rị nh
Tạ c đ ặ t tạ i đ à n N am G iao là m ộ t sự biế n
độ ng củ a loạ i h ìn h di tích này. T ừ trư ớ c đó
tê N am G iao vì là tê Trờ i nên p h ả i tiế n
h à n h giữ a Trờ i, không đư ợ c đư a vào n h à có
nóc, d ù là m ộ t cu ng đ iệ n đồ sộ đế n đâu
cũng khôn g hợ p thứ c. Việ c làm điệ n C hiêu
Sự để tê Trờ i bên tron g n h ư vậ y là không
“hợ p lễ ”. P h a n H u y C hú ghi chép việ c lậ p
điệ n C hiêu Sự đ ã có lòi phê ph án : “M uôn
giữ đư ợ c lễ củ a đờ i xư a th ì p hả i đắ p đ ấ t lên
làm đ àn mỗ i n ăm lạ i làm đ à n mố i, như th ế
còn có ý n g h ĩa c h ấ t ph ác th à n h thự c. N ế u
lạ i tế ở tron g n h à m à đ ặ t b ài vị đem cái đạ o
thờ th ầ n m à thờ trờ i, thì tôi e là th â n qu á
và g ầ n như là n h ờ n ” [7, tr.46].
12 ĐỖ THỈ MINH THUÝ - MÔ HÌNH QUAN LIÊU TRONG...
N hà nư âc phong kiế n đ ã b an hà n h thể
lệ về lễ nghi quy đ ị n h về quy cách xây dự ng
cơ sở thờ tự , v ậ t p h ẩ m cú ng tế , y phụ c. Thờ i
Lê, th eo th ê ch ế đ ị n h tro n g đờ i H ồ ng Đứ c:
đàn N am Giao có đ iệ n C hiêu Sự ba gian,
hai chái, n h à b ên cạ nh về p h ía đông và
phía tây hai dãy, đề u m ộ t gian h ai chái,
đông vũ và tây vũ h a i dãy mỗ i dãy bả y
gian, cử a điệ n C hiêu Sự ba gian, đ iệ n C an h
y và T ra i cung đ ề u m ộ t g ian h ai chái,
phòng n h à bế p ba gian, phòng ă n chay m ộ t
gian, kho t ế khí b a gian, th ứ n ữ a cử a giữ a
ba gian, cử a tả và cử a h ữ u đêu m ộ t gian,
lạ i th ứ n ữ a hai cử a ngoài đề u ba gian, bôn
xung q u a n h đắ p tư ờ ng. Các đ àn Xã Tắ c,
đàn Phong Vân, đ à n T iên N ông, Tị ch Đ iể n
cũng đư ợ c quy đ ị n h cụ th ể về quy cách xây
dự ng.
ơ k inh sư , tám ngôi đề n thờ thư ợ ng
đẳ ng th ầ n... các n h à đề u làm theo h ìn h chữ
công (I) tiề n đư ờ ng, h ậ u đư ờ ng đ ề u ba gian
hai chái, n h à cầ u h a i gian, phòng bế p ba
gian, ngh i môn m ộ t gian; đề n th ờ th ầ n
C h âu Tư ớ c, đề n thờ Lý T h á i Uý, đề u làm
theo kiể u trư ớ c h ìn h chữ công, duy không
có phòng bế p.
Về th ể lệ cấ p tế phẩ m : đ ề n thờ thư ợ ng
đẳ ng th ầ n dù n g trâ u , bò, lợ n và cỗ bàn,
ch u ẩ n tiề n công 14 q u a n 20 đồ ng, đề n thờ
trun g đ ẳ n g d ùng lợ n, dê và cỗ b àn, ch u ẩ n
tiề n 3 q uan 6 tiề n 54 đồ ng, đề n thờ h ạ đẳ ng
th ầ n dù n g lợ n và cỗ b àn, ch u ẩ n tiề n 2 q uan
3 tiề n 30 đồ ng.
N ăm C ả nh H ư ng th ứ 28 (1767) T ĩnh
Đô Vư ơ ng T rị n h Sâm , h ạ lệ nh đ ị n h ra ch ế
độ vê' m ũ áo nghi trư ợ n g th eo đ ẳ ng cấ p các
vị thầ n.
Tụ c bày tư ợ ng ph ỗ ng trư ớ c hư ơ ng á n ở
các đề n thờ th ầ n tro n g d â n g ian đế n thờ i
Lê - T rị n h cũng bị ngh iêm cấ m .
03. Mô h ìn h q u an liêu tro n g tr ậ t tự
bách th ầ n T h ăn g Long - H à Nộ i, n hư trên
đã p h â n tích th ể h iệ n ý chí củ a các triề u
đạ i phong k iế n tro n g việ c qu ả n lí đờ i sông
tâ m linh củ a kin h th à n h T h ă n g Long cũng
như trê n bình d iệ n cả nư ớ c. M ặ t khác mô
hìn h n ày p h ả n án h việ c n h à nư ớ c phong
kiế n chấ p n h ậ n ngay ở ch ính kin h đô - nơ i
ch ính quy ề n tru n g ư ơ ng q u â n chủ chuyên
chê tỏ r a m ạ n h n h ấ t - m ộ t thự c tê là th ầ n
th á n h đư ợ c thờ tro n g d â n gian phong p hú
đa dạ ng, th ậ m chí đi chệ ch khỏ i tiê u chí
bao phong. Các cơ sở thờ tự củ a nh à nư ớ c
phong k iế n tồ n tạ i cùng các cơ sở thờ tự củ a
dân gian, T h ăn g Long - H à Nộ i có th ầ n Đô
đạ i th à n h ho àn g b ên cạ nh các th à n h hoàng
củ a từ n g thô n phư ờ ng. Trong khi nh à nư ớ c
phong kiế n chọ n lọ c đư a vào tự đ iể n các vị
th ầ n theo tiêu chí b ắ t buộ c, th ì ngư ờ i d ân
vẫ n thờ p h ụ n g các vị th ầ n bị coi là “tà thầ n,
yêu th ầ n , đê tiệ n th ầ n ”. T h à n h hoàng
T h ăn g Long cai q u ả n , giữ gìn sự bìn h yên
củ a kinh th à n h nh ư n g nơ i này nơ i kia xả y
ra hoả hoạ n ch ẳ n g h ạ n n h ư phô' H àng Đ iế u
th ì ngư ờ i d â n ở đây cầ u đế n m ộ t vị th ầ n
khác, họ lậ p đề n thờ th ầ n Hoả ... X uấ t xứ
các vị th ầ n th á n h đư ợ c thờ ở các đề n m iế u
rả i rác tron g các th ôn phư ờ ng T h ă n g Long
- H à Nộ i, cho th ấ y tín ngư ỡ ng d ân gian ít
bị q u a n liêu hoá, v ẫ n giữ đư ợ c tín h ch ấ t
nguyên th u ỷ b an đầ u: tụ c thờ ngư ờ i chế t
th iê n g n hư m iế u T h ă n g L ong ở làng Hồ
K h ẩ u thờ vị công c h ú a con vua Lý hoá trên
sông Tô. M iêu Cô T rôi ở phư ờ ng Phú c Xá...
thờ v ậ t lin h n h ư m iế u Long T ỉ nh (Yên
Thái, Bư ở i) thờ th ầ n giế ng, thờ đá n hư ở
ch ù a Bà Đá, thờ cây vớ i bàn thờ lộ th iê n ở
cây đa n h à Bò phô' Lò Đúc, gôc cây góc Văn
M iế u p hía đư ờ ng h à n g Bộ t cắ t đư ờ ng
N guyễ n T hái Họ c, gố c cây si đư ờ ng Bư ở i...
thờ dâm th ầ n ở m iế u T ru n g Hiên... Sự
phong ph ú củ a các đôi tư ợ ng thờ vói qu an