68
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ Đào Văn Hay và ctv.
*Email: haysimc@gmail.com
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ
TRƯỜNG ĐẠI HỌC HÙNG VƯƠNG
Tập 36, Số 3 (2024): 68 - 76
JOURNAL OF SCIENCE AND TECHNOLOGY
HUNG VUONG UNIVERSITY
Vol. 36, No. 3 (2024): 68 - 76
Email: tapchikhoahoc@hvu.edu.vn Website: www.jst.hvu.edu.vn
NGHIÊN CỨU NHÂN GIỐNG HỮU TÍNH CÂY BẢY LÁ MỘT HOA
(Paris polyphylla var. chinensis) LẤY NGUYÊN LIỆU LÀM THUỐC
TẠI HUYỆN BẮC HÀ VÀ SI MA CAI TỈNH LÀO CAI
Đào Văn Hay1*, Nguyễn Thị Huê1, Hoàng Văn Tùng1, Trần Danh Việt2
1Trung tâm Dịch vụ Nông nghiệp huyện Bắc Hà, Lào Cai
2Trung tâm Nghiên cứu trồng và chế biến cây thuốc Hà Nội, Viện Dược liệu
Ngày nhận bài: 18/7/2024; Ngày chỉnh sửa: 03/8/2024; Ngày duyệt đăng: 08/8/2024
DOI: https://doi.org/10.59775/1859-3968.215
Tóm tắt
Bảy lá một hoa (Paris polyphylla var. chinensis) là cây thuốc quý hiếm, có tác dụng chữa nhiều bệnh như
rắn cắn, sốt rét, ho và hen suyễn. Hiện chỉ còn tồn tại ở một số khu rừng ít bị tác động tại các tỉnh miền núi
như Lạng Sơn, Cao Bằng, Lào Cai, và Nghệ An, và đang đối mặt với nguy cơ tuyệt chủng do nạn phá rừng và
thu gom quá mức. Để bảo tồn và phát triển loài Bảy lá một hoa (Paris polyphylla var. chinensis), cần xây dựng
các vườn giống và vườn bảo tồn từ những nguồn gen chất lượng nhằm cải thiện năng suất và chất lượng giống
cây dược liệu. Trong nghiên cứu này tập trung vào xây dựng quy trình kỹ thuật nhân giống hữu tính cây này tại
Lào Cai (huyện Bắc Hà và Si Ma Cai), góp phần bảo tồn loài cây quý này.
Từ khóa: Bảy lá một hoa, Lào Cai, nhân giống hữu tính, cây thuốc.
1. Đặt vấn đề
Cây Bảy lá một hoa còn gọi là thất diệp
nhất chi hoa, trong dân gian, cây được sử
dụng làm thuốc thanh nhiệt giải độc khi bị
rắn độc cắn, trị sốt rét, ho lao, ho lâu ngày,
hen suyễn, mụn nhọt, là cây thuốc rất quý,
hiếm nằm trong sách đỏ Việt Nam [1-5].
Hiện chỉ có ở một vài khu rừng nguyên sinh,
vùng núi cao các tỉnh miền núi như: Lạng
Sơn, Cao Bằng, Lai Châu, Lào Cai, Nghệ An
[1]. Tại Lào Cai, cây Bảy lá một hoa phân bố
ở vùng núi cao như Sa Pa, Bát Xát, Văn Bàn,
Mường Khương, Si Ma Cai, Bắc Hà. Do
nạn phá rừng làm thu hẹp môi trường sống
và gần đây lại bị thu gom bán qua biên giới,
nguy cơ tuyệt chủng của chúng, việc bảo tồn
các loài bảy lá một hoa đang là một yêu cầu
cấp thiết [4].
Muốn quản lý giống tốt và bảo tồn có hiệu
quả thì cần phải có quy chế quản lý và đầu
tư xây dựng các vườn giống, vườn bảo tồn
được thu thập và tuyển chọn từ những nguồn
gen có chất lượng trồng để cải thiện và nâng
cao năng suất chất lượng giống cây dược
liệu. Xây dựng các vườn giống và vườn bảo
tồn dược liệu nói chung và cây dược liệu nói
riêng là một trong những giải pháp quản lý
giống tốt nhất hiện nay [6-8].
69
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ Tập 36, Số 3 (2024): 68-76
Theo y dược hiện đại, dược liệu bảy
lá một hoa có thành phần chủ yếu là các
saponin steroid, ngoài ra còn có flavonol, các
hợp chất phenolic, đường, và axit amin [9-
11]. Hoạt tính dược lý tốt đối với nhiều loại
bệnh như: ung thư, Alzheimer, nấm, nhiễm
khuẩn, kích thích miễn dịch [12].
Do vậy nghiên cứu của chúng tôi nhằm
mục đích xây dựng hoàn chỉnh quy trình
kỹ thuật nhân giống bằng phương pháp hữu
tính cây Bảy lá một hoa, cung cấp hạt giống
tốt cho yêu cầu phát triển trồng Bảy lá một
hoa tại Lào Cai và các địa phương khác theo
hướng GACP-WHO để lấy nguyên liệu làm
thuốc tại huyện Bắc Hà và Si Ma Cai (chủ
yếu là thứ Paris polyphylla var. chinensis).
2. Phương pháp nghiên cứu
2.1. Vật liệu
- Cây, củ giống bố mẹ:
+ Thu thập được tại các xã của hai huyện
Bắc Hà và Si Ma Cai về giám định tên loài
(Paris polyphylla var. chinensis) để xây dựng
vườn giống gốc lấy hạt nhân giống hữu tính
và nhân giống vô tính.
+ Hạt giống: Hoàn thiện quy trình nhân
giống bằng phương pháp hữu tính (gieo hạt).
- Nhà lưới ánh sáng 75-90%.
2.2. Phương pháp nghiên cứu
2.2.1. Thu thập, xây dựng vườn giống gốc
bảy lá một hoa trên địa bàn Huyện Bắc Hà,
Si Ma Cai
- Theo dõi các chỉ tiêu sinh trưởng, phát
triển:
+ Thời gian từ trồng đến ra hoa: Tính từ
lúc trồng đến khi có 50% cây ra hoa.
+ Thời gian từ trồng đến đậu quả: Tính từ
lúc trồng đến khi có 50% cây đậu quả.
+ Thời gian từ trồng đến quả chín: Tính
từ lúc trồng đến khi có 50% cây có quả chín.
+ Thời gian từ trồng đến thu hoạch: Tính
từ lúc trồng đến khi thu hoạch dược liệu.
+ Theo dõi 1 tháng/1 lần trên 50 cây cố
định: Chiều cao cây (cm): Vuốt thẳng lá, đo
từ gốc cây đến chóp lá.
+ Số lá/thân chính (lá): Đếm số lá thật trên
thân chính.
+ Số cành cấp 1 (cành): Đếm số cành cấp
1 trên thân chính.
Đường kính tán (cm): Đo đường kính tán
ở chỗ tán rộng nhất.
2.2.2. Phương pháp nhân giống
Nhân giống bằng phương pháp hữu tính
(gieo hạt) 20m2:
Để hoàn thiện nhân giống bằng phương
pháp hữu tính (gieo hạt) phải thực hiện các
nội dung công việc sau đây:
- Nghiên cứu ảnh hưởng thời gian của
biện pháp xử lý hạt giống đến tỷ lệ nảy mầm:
+ Công thức 1. Gieo hạt sau khi thu
hoạch 7 ngày.
+ Công thức 2. Gieo hạt sau khi thu
hoạch 100 ngày.
Mỗi công thức 50 hạt, nhắc lại 3 lần, mỗi
lần nhắc lại theo dõi 30 hạt. Giá thể gieo hạt,
thời vụ và chế độ chăm sóc ở các công thức
đồng đều như nhau. Điều kiện che phủ 75-
90%.
- Nghiên cứu ảnh hưởng của giá thể gieo
hạt đến tỷ lệ nảy mầm:
+ Công thức 1. Đất rừng + mùn núi (tỷ
lệ 1:1).
+ Công thức 2. Mùn núi.
Mỗi công thức 50 hạt, nhắc lại 3 lần, mỗi
lần nhắc lại theo dõi 30 hạt. Thời vụ và chế
độ chăm sóc ở các công thức đồng đều như
nhau. Điều kiện che phủ 75-90%.
- Nghiên cứu ảnh hưởng của phương pháp
gieo hạt đến tỷ lệ nảy mầm:
+ Công thức 1. Gieo trong khay nhựa.
+ Công thức 2. Gieo trên luống đất .
Làm luống gieo hạt: Đất được làm nhỏ,
xử lý nấm bệnh và cỏ dại. Lên luống cao 20-
70
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ Đào Văn Hay và ctv.
25 cm, rộng 1m. San phẳng mặt luống, sau
đó rạch hàng ngang cách nhau 10 cm, sâu
2-3 cm.
Chọn khay: khay nhựa có kích thước 60 ×
45 cm trên mỗi khay có từ 60-105 hốc/khay.
Hạt được gieo trong các lỗ khay với giá thể
1/2 đất rừng tự nhiên và 1/2 mùn núi, đặt
khay trong vườn ươm có mái che.
Thí nghiệm được bố trí theo kiểu ngẫu
nhiên hoàn toàn. Mỗi công thức 50 hạt, nhắc
lại 3 lần, mỗi lần nhắc lại theo dõi 30 hạt. Giá
thể gieo hạt, thời vụ và chế độ chăm sóc ở
các công thức đồng đều như nhau.
- Theo dõi các chỉ tiêu sinh trưởng, phát
triển, tình hình sâu bệnh hại cây giống trong
vườn ươm.
Thường xuyên, kiểm tra, theo dõi tình
hình sâu bệnh hại cây trong suốt quá trình
sinh trưởng của cây giống trong vườn ươm.
Đánh giá mức độ gây hại, thành phần sâu,
bệnh hại cây giống tại vườn ươm.
- Đề xuất biện pháp phòng trừ hiệu quả,
an toàn với môi trường.
- Hoàn thiện quy trình nhân giống bằng
phương pháp hữu tính.
Trên cơ sở theo dõi các chỉ tiêu trên
và áp dụng kỹ thuật trồng cây Bảy lá
một hoa hiệu quả của Công ty Cổ phần
SUMO Nhật Việt, trong quá trình nghiên
cứu bổ sung hoàn thiện theo thực tế của
địa phương.
3. Kết quả nghiên cứu và thảo luận
3.1. Thu thập, xây dựng vườn giống gốc Bảy lá một hoa trên địa bàn huyện Bắc Hà, Si
Ma Cai
3.1.1. Kết quả thu thập loài cây Bảy lá một hoa
Bảng 1. Kết quả thu thập loại cây Bảy lá một hoa
TT Địa điểm thu thập Số lượng cây Tình trạng cây
1 Huyện Si Ma cai 170 Trên 4 năm tuổi, khỏe mạnh, không gãy,
dập nát, thối hỏng cây cao trên 80 cm, có
đầy đủ hoa, lá, quả
- Xã Quan Hồ Thẩn 80
- Xã Nàn Sín 90
2 Huyện Bắc Hà 250
Trên 4 năm tuổi, khỏe mạnh, không gẫy,
dập nát, thối hỏng cây cao trên 80 cm, có
đầy đủ hoa, lá, quả
- Xã Tả Van Chư 80
- Xã Bản Liền 75
- Xã Tả Củ Tỷ 95
Cộng 420
Kết quả định danh loài: Theo kết quả
giám định tên khoa học của Trần Thị Lan,
Viện nghiên cứu và phát triển sản phẩm thiên
nhiên: 2 mẫu của hai huyện Bắc Hà và Si Ma
Cai có chung tên khoa học loài cây Bảy lá
một hoa “Paris polyphylla var. chinensis” có
đặc điểm thực vật học: Thân cỏ, cao khoảng
40-100 cm, thân rễ hình trụ ngắn nằm ngang,
đường kính khoảng 2cm, thân trên thẳng
đứng, đơn độc, không phân nhánh; lá 5-6 lá,
xếp thành một vòng trên thân, phiến lá mỏng
màu lục hình trứng ngược, hình khuôn, kích
thước 25 × 5-7 cm, 5-7 gân chính, xuất phát
từ gốc lá, chóp nhọn góc tròn hoặc hình nêm,
cuống dài 2,4-4cm, hoa mọc đơn độc ở đỉnh
thân, to, đều, lưỡng tính; cuống dài 14-40
71
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ Tập 36, Số 3 (2024): 68-76
cm thẳng đứng; Đài 5-6 lá rời nhau, hình
mũi giáo, kích thước 5-8 × 1,5-2,5 cm, màu
lục; Cánh hoa 5-6, màu vàng, dạng dải kích
thước 4,5-6 cm, bằng nhau; Nhị 10-12, dài
1,5-3 cm, chỉ nhị dẹp, dài 0,5-1,2 cm, đính
ở gốc mảnh bao hoa; bao phấn hình thuôn,
dính gốc, 2 ô mở bằng khe dọc, đỉnh trung
đới kéo dài thành hình kim, dài 1,3 mm; Bầu
thượng hình trứng, 4-5 lá noãn, 5-6 ô, đính
noãn trung trụ, mỗi ô nhiều noãn, vòi nhụy
5-6, dính nhau phần gốc, đầu nhụy 5-6.
3.1.2. Xây dựng vườn giống gốc cây Bảy
lá một hoa
- Địa điểm: xã Lùng Hình, huyện Bắc Hà,
Lào Cai.
- Địa hình tương đối bằng phẳng, độ
dốc 3%.
- Đất đai: Tầng đất dày > 40 cm, thành
phần cơ gới nhẹ thoát nước.
- Nguồn nước: cách 50 m, đủ nước tưới;
pH = 5,5-7.
Thiết kế xây dựng vườn giống gốc diện
tích 50 m2, làm bằng nhà lưới, cột trụ bằng
sắt thép có mái lợp bằng lưới đen tránh ánh
nắng trực tiếp (đảm bảo từ 75-90% che
bóng), tránh ngập úng khi trời mưa to:
Bảng 2. Các chỉ tiêu theo dõi vườn cây giống gốc Bảy lá một hoa
TT Chỉ tiêu sinh trưởng
phát triển
Ngày, tháng, năm 2021-2022 Chiều cao
cây (m)
Số lá/
cây (lá)
ĐK
tán
(cm)
Ngày
trồng Ra hoa Đậu
quả
Quả
chín
Thu
hoạch
1
Thời gian từ trồng đến
khi ra hoa (có 50% cây
ra hoa)
25/10 15/4
2
Thời gian từ trồng đến
khi đậu quả (có 50%
cây đậu quả)
15-20/6
3
Thời gian từ trồng đến
khi quả chín (có 50%
cây quả chín)
15-20/8
4Thời gian từ trồng đến
khi thu hoạch 25/10
5Số lần theo dõi 1lần/
tháng/50cây cố định
- 15 cây 1,8 m
- 10 cây 1,6 m
- 8 cây 1,55 m
- 15 cây 1,45 m
- 2 cây 1,3 m
6 Số lá/thân chính
- 15 cây 8
- 10 cây 7
- 10 cây 6
- 15 5
7 Số cành cấp 1
8 Đường kính tán
- 20 cây 30
- 25 cây 35
- 5 cây 25
72
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ Đào Văn Hay và ctv.
Qua theo dõi cho thấy từ khi trồng đến khi
ra hoa là 180 ngày, từ khi ra hoa đến khi đậu
quả 50-60 ngày, từ khi đậu quả đến khi quả
chín 60 ngày, từ khi chín đến khi thu hoạch
30-35 ngày, như vậy thời gian trồng từ cuối
tháng 10 đến khi thu hoạch quả giao động từ
360-365 ngày, chiều cao cây, số lá trên cây
và đường kính tán lá cơ bản khác nhau. Thời
gian thu hoạch quả lấy hạt sản xuất giống tốt
nhất vào tháng 10 và gieo ươm vào tháng 3
năm sau.
3.2. Hoàn thiện quy trình nhân giống Bảy
lá một hoa (Paris polyphylla var. chinensis)
tại huyện Bắc Hà bằng phương pháp hữu
tính (gieo hạt)
3.2.1. Ảnh hưởng thời gian của biện pháp
xử lý hạt giống đến tỷ lệ nảy mầm
Hạt cây Bảy lá một hoa (Thất diệp nhất
chi hoa) chín vào tháng 10, cây mẹ bắt đầu
ngủ nghỉ vào tháng 11 khi hạt rụng để bắt
đầu chu kỳ sinh trưởng mới. Theo một số
nghiên cứu cho thấy cùng họ với cây Bảy
lá một hoa có cây Trọng lâu Việt Nam tỷ lệ
nảy mầm của hạt rất thấp chỉ khoảng 29%,
khó phát triển thành cây con trong cả điều
kiện nhà kính và phòng thí nghiệm (Madhu
& cs., 2010). Vì vậy, nghiên cứu biện pháp
xử lý hạt giống cho cây Bảy lá một hoa là
rất cần thiết.
Bảng 3. Ảnh hưởng thời gian của biện pháp xử lý hạt giống đến tỷ lệ nảy mầm
Công thức
Số
lượng
hạt
(hạt)
TG bảo
quản
sau thu
hoạch
(ngày)
Nhiệt
độ
bảo
quản
(độ)
Giá thể
gieo hạt TG gieo hạt
Độ che
phủ
(%)
Thời gian
nảy mầm
(ngày)
Tỷ lệ
nảy
mầm
(%)
Ghi chú
CT1 50 7 5-12 Đất rừng+
mùn núi 2/11/2022 75-90 05/3/2023
(123) 44,67
Nhắc lại
lần 1 50 7 5-12 Đất rừng+
mùn núi 2/11/2022 75-90 05/3/2023
(123) 45
Theo dõi
30 hạt cố
định
Nhắc lại
lần 2 50 7 5-12 Đất rừng+
mùn núi 2/11/2022 75-90 05/3/2023
(123) 43
Theo dõi
30 hạt cố
định
Nhắc lại
lần 3 50 7 5-12 Đất rừng+
mùn núi 2/11/2022 75-90 05/3/2023
(123) 46
Theo dõi
30 hạt cố
định
CT2 50 100 5-12 Đất rừng+
mùn núi 6/2/2022/23 75-90 01/4/2023
(56) 67,67
Theo dõi
30 hạt cố
định
Nhắc lại
lần 1 50 100 5-12 Đất rừng+
mùn núi 6/2/2022/23 75-90 01/4/2023
(56) 70
Theo dõi
30 hạt cố
định
Nhắc lại
lần 2 50 100 5-12 Đất rừng+
mùn núi 6/2/2022/23 75-90 01/4/2023
(56) 65
Theo dõi
30 hạt cố
định
Nhắc lại
lần 3 50 100 5-12 Đất rừng+
mùn núi 6/2/2022/23 75-90 01/4/2023
(56) 68
Theo dõi
30 hạt cố
định
