NGHIÊN CỨ U - TRAO Đ ổ l 7
NGƯ Ờ I BUÔN BÚN
DƯ Ớ I CÁI NHÌN
CỬ R TfiC GIẢ
DÂN GlfiN
NGUYỄ N XUÂN KÍNH1'1
Tro n g x ã hộ i cố tru y ề n , tr o n g cái gọ i là
d à n , d â n c h ú n g , có cá c n h à n h o b ìn h
d â n (k h ô n g t h a m c h ín h ) , n ô n g d á n . th ợ th ủ
cô ng v à n g ư ờ i b u ô n b á n ( đ ạ i d a sô' là b u ô n
b á n nh ỏ ). Q u a n n iệ m c ủ a ng ư ờ i d â n x u a về
các n h à b u ô n lớ n v à n h ữ n g n g ư ờ i b u ô n b á n
n h ỏ d ư ợ c th ê h iệ n m ộ t c ác h lư ỡ n g p h â n q u a
tr u y ệ n d â n g ia n , c a d ao , tụ c n g ữ v à p h o n g
tụ c tậ p q u á n .
I. N h ữ n g h ìn h ả n h c h ư a đ ẹ p về
n g ư ờ i b u ô n x ư a
T ro n g tr u y ệ n C ái cân t.huỷ n g á n , tá c
g iả d â n g ia n k ê r ằ n g , có c ặ p vơ ch ồ n g n h à
b u ô n n ọ k h ô n g b ao l â u tr ở n ê n g ià u có.
C h ẳ n g a i b iê t họ l à m ă n th ô n ào , đ à n h ch o
là n g ư ờ i t a có h ồ n g p h ú c . T h ự c r a họ là
p h ư ờ n g b u ô n g ia n b á n lậ n . H ọ c h ê r a m ộ t
cái câ n , c á n rỗ n g , tr o n g đ ổ m ấ y g iọ t t h u ỷ
n g â n , h a i d ầ u b ị t đ ồ n g , tr ô n g b ê n g o ài
g iô ng n h ư tr ă m n g h ì n c á i c â n k h ác . T h à n h
ra họ m u ô n c â n g ià c ũ n g dư ợ c, m u ô n c ân
n o n c ũ n g đư ợ c; câ ri g ià th ì dóc c á n c â n vê
đ ằ n g q u ả c â n , m ấ y g iọ t th u ỷ n g â n c h ạ y vê
p h ía ây, c â n n o n th ì dôc c á n c â n vể d ằ n g
đ ĩa c â n , m ấ y g iọ t t h u ỷ n g â n c h ạ y v ế p h ía
n à y . C ù n g cái c â n n à y k h i b á n h à n g th ì
k h á c , m à k h i m u a h à n g th ì k h á c , b a o giờ
p h ầ n lợ i c ũ n g th u ộ c v ề họ . A i k ê u ca. họ nói
trơ n n h u nư ớ c ch ả y : “T h ì c ác ô n g c á c b à cứ 1
1 1 G S . TS . V iệ n N g h iê n cứ u V à n h o á
x e m m ặ t câ n . N ó có th iê n vị ai đ â u ! C h ú n g
tô i b u ô n n g a y b á n t h ậ t c h ỉ lấ y c ô n g là m lã i,
c h u h a y gì c á i th ó i lừ a đ ả o b u ô n n ă m b á n
m ư ờ i. T ộ i đ ê ch o a i9 G ià u n h u ' th ê có b ề n
đ â u !" 1".
T r u y ệ n C on m ụ L ư ờ n g k h ắ c h o ạ h ìn h
ả n h m ộ t n gư ờ i d à n b à g ia n x ả o . B ằ n g vẻ
s a n g trọ n g , t ố t b ụ n g b ề n g o à i, m ụ d ã lừ a
g ạ t k h ô n g b iế t b a o n g u ô i, là m cho h ọ m ấ t
h ê t h à n g h o á, tà i s ả n , t rỏ th à n h n ô n g nô
ch o m ụ , phcii là m việ c q u a n q u ậ t n h iề u
n ă m trò i, b ậ t t in n g ư ờ i th â n '" '.
M ộ t th ó i x ấ u k h á c c ủ a n h ữ n g n h à b u ô n
lớ n là th ó i h á o sắ c . T ro n g t r u y ệ n S ự tích
con m uô i, m ộ t k h á c h th ư ơ n g s a n g trọ n g ,
th ấ y n h a n sắ c vợ n g u ô i d iễ m lệ th ì n ả y tà
tâ m , d ù n g tiề n c ủ a v à lờ i lẽ đ ư ờ n g m ậ t đ ê
q u y ê n rủ , là m ch o n gư ờ i đ à n b à n à y bỏ
c h ồ n g đi th e o h ắ n t a " ’1. T r o n g tr u y ệ n N gư ờ i
đ à n bà bị v u o a n , m ộ t lá i b u ô n tơ lụ a tê n là
L ý đ ã coi th ư ờ n g s ự đ o a n c h ín h , t iế t h ạ n h
c ủ a p h ụ n ữ , d ù n g x ả o t h u ậ t d ể cư ớ p t ấ t cả
tà i sả n c ủ a n g ư ờ i b ạ n b u ô n " '.
M ộ t th ó i x ấ u n ữ a c ủ a n h u n g n g ư ờ i
b u ô n b á n là th ó i hợ m c ủ a . D â n g ia n k ể
rằ n g . T h ạ c h S ù n g vô'n ch ỉ là m ộ t k ẻ ă n m ày
n h ư n g có c h í k i n h d o a n h lớ n , lạ i có n h iề u
th ủ đ o ạ n (đ ầ u cơ tíc h tr ữ , b ắ t c h ẹ t k h á c h
h à n g ), n h o th ê m à trở n ê n m ộ t t a y cự p h ú ,
tiề n c ủ a c h â u b á u n h ư n ư ớ c n h ư no n,
k h ô n g ai đ ị c h n ô i. Vì h ợ m c ủ a , c h ủ q u a n ,
h ắ n đ ã k h o e k h o a n g : “B ọ n n ô tì n h à tôi
p h ả i có lú a g ạ o c ủ a cả m ộ t h u y ệ n m ớ i d ủ
ch o c h ú n g ă n ". H a n th á c h d ô vói m ộ t p h ú
g ia cự p h á c h k h á c (h ọ V ư ơ ng ) r ằ n g : "N h à
ta k h ô n g th iê u m ộ t đồ v ậ t gì Cii. N ế u n h à
ngư ơ i ch ỉ r a đư ợ c m ộ t v ậ t m à ta t h iê u , ta sẽ
m ấ t vớ i n h à n g ư ơ i k h ô n g p h á i m ư ờ i th ú n g
v à n g m à cò n t ấ t cả g ia s ả n n ữ a " " ”.
Có lẽ tr o n g tr u y ệ n d â n g ia n , ngư ờ i lái
b u ô n th a m la m . g ia n xả o, dộ c ác n h ấ t, d á n g
că m g h é t n h ấ t là tê n L ý T h ô n g . T ru y ệ n
8NGUYỄ N XUÂN KÍNH
d â n g ia n T h ạ c h S a n h c ũ n g n h ư t r u y ệ n
N ôm c ù n g tê n đ ề u k h ắ c h o ạ h ìn h ả n h x â u
xa vê m ẹ con h ọ L ý, m ộ t n h à c h u y ê n n g h ể
c ấ t rư ợ u . Đ ôi vớ i T h ạ c h S a n h , s ự th a m la m
v à độ c á c c ủ a L ý T h ô n g c à n g n g à y c à n g
tă n g th e o c ấ p s ố n h â n . Đ ầ u tiê n là việ c h ắ n
lâ n la gạ g ẫ m k ế t n g h ĩ a a n h e m đ ê lợ i d ụ n g
sứ c k h o ẻ c ủ a c h à n g ti ể u p h u h ọ T h ạ c h . Đ ế n
k h i p h ả i đ i n ộ p m ìn h ch o C h ằ n T in h , Lý
T h ô n g đ ã lừ a d ổ i, đ ể T h ạ c h S a n h đi th a y .
S a u k h i T h ạ c h S a n h d iệ t dư ợ c C h ằ n T in h ,
đ ú n g r a L ý T h ô n g p h ả i t â u lê n v u a đ ê
n g ư ờ i e m k ế t n g h ĩa c ủ a m ìn h đư ợ c tr ọ n g
th ư ở n g , n h ư n g h ắ n đ ã k h ô n g là m th ế . H ắ n
n g h ĩ kê đ ẩ y c h à n g đ i n ơ i k h á c rồ i cư ớ p cô n g
c ủ a c h à n g . Đ ế n lú c p h ả i đ i tìm q u á i v ậ t v à
c ứ u cô n g c h ú a , L ý T h ô n g lạ i đ à n h tìm đ ế n
T h ạ ch S a n h . N h ò có T h ạ c h S a n h , s a u k h i
công, c h ú a đ ư ợ c k éo lê n k h ỏ i h a n g s â u , L ý
T h ô n g b è n ch o q u â n lấ p k ín c ử a h a n g , v à
lạ i m ộ t l ầ n n ữ a h ắ n cư ớ p c ô n g c ủ a c h à n g .
K h ô n g n h ữ n g th ế , h ắ n c ò n đ ẩ y c h à n g vào
cái c h ế t m ư ờ i m ư ơ i: k h ô n g c h ế t vì Đ ạ i
b àn g , th ì c ũ n g c h ế t n g ạ t. H ắ n k h ô n g n g ờ
c h à n g k h ô n g c h ế t. Đ ế n k h i L ý T h ô n g g ặ p
lạ i T h ạ c h S a n h tr o n g c ả n h c h à n g bị b ắ t
o a n , h ắ n lạ i q u y ế t k h é p c h à n g v ào tộ i c h ế t,
bở i vì h ắ n n g h ĩ: “N ế u đ ể n ó sô ng , n ó sẽ
tr a n h m ấ t cô ng t a và tô cáo t a ” .
T óm lạ i, tro n g n h iề u t r u y ệ n d â n g ia n ,
từ n h ữ n g n h à b u ô n lớ n ch o đ ế n n gư ờ i b u ô n
b á n th ư ò n g h ầ u h ế t là n h ữ n g n h â n v ậ t
p h ả n d iệ n , vớ i các tí n h x ấ u n h ư th a m la m ,
g ia n x ả o, h á o sắ c, h ợ m c ủ a , p h ả n bộ i bè
b ạ n , th ậ m c h í độ c á c đ ế n m ứ c m u ố n lâ y di
cả sin h m ạ n g c ủ a n g ư ờ i k h á c .
T ro n g tụ c n g ữ , c a d ao , sô’ tá c p h ẩ m n ó i
về n g h ê b u ô n v à n g ư ờ i b u ô n k h ô n g n h iề u .
K hả o s á t tậ p 1 c ủ a b ộ T o n g tậ p vă n họ c
d á n g ia n ng ư ờ i V iệ r v à tìm h iể u Kh o tà n g
ca d ao ngư ờ i V iệ t{*\ c h ú n g tô i th ấ y tro n g
10.4 9 4 (m ộ t v ạ n k h ô n g n g h ìn b ố n t r ă m
c h ín m ư ơ i tư ) c â u tụ c n g ữ , có 2 1 4 c âu
(2 ,0 3 9 % ) n ó i v ề c h ợ b ú a , b u ô n b á n ; t ro n g
12.4 8 7 (m ộ t v ạ n h a i n g h ìn bô’n tr ă m tá m
m ư ơ i b ả y ) lờ i ca d ao , có 14 8 lờ i (1,1 8 % ) nói
về ch ợ b ú a , b u ô n b á n .
T ro n g tụ c n g ữ , n g ư ờ i b u ô n g ia s ú c bị
t h à n h k iế n :
+ " T h ậ t th à c ũ n g t h ể lá i t r â u , y êu n h a u
c ũ n g th ê n à n g d â u m ẹ c h ồ n g "
+ "L ái t r â u lá i lợ n lá i b ò, t ro n g b a a n h
ấ y ch ớ n g h e a n h nà o ".
T á c g iả ca d ao có lú c d è b ỉ u n gư ờ i b u ô n
b á n :
E m ơ i đ ừ n g lấ y q u ă n bu ô n
K h i v u i nó ở k h i buồ n nó đi.
T ro n g t r u y ệ n d â n g ia n , n h ữ n g h à n h vi
lừ a g ạ t, g ia n ác c ủ a p h ú th ư ơ n g đ ề u bị
trừ n g tr ị đ íc h đ á n g v à n g h iê m k h ắ c . T ro n g
tr u y ệ n C ái c â n t h u ỷ n g â n , vợ c h ồ n g n h à
b u ô n g ia n x ả o có h a i d ứ a co n tr a i , m ặ t m ũ i
k h á u k h in h . G ià u có m à lạ i có co n t r a i nôi
dõi th ì còn gì b ằ n g ? (Đ â y là m ộ t tro n g
n h ữ n g ti ê u c h í th u ở x ư a v ề sự s u n g sư ớ n g ,
t h à n h đ ạ t) . N h ư n g m ộ t h ôm , đ á m t r ẻ đ a u
b ụ n g rồ i lă n đ ù n g r a c h ế t. H a i vợ c h ồ n g rầ u
rĩ, th a n v a n th ỏ d à i, n g h ĩ b ụ n g c h ắ c m ìn h
ă n ở t h ấ t d u e n ê n trờ i q u ả b á o . M ộ t hô m ,
họ cù n g n ằ m m ơ , t h â y m ộ t ô n g lão đ ầ u tóc
b ạ c p h ơ , m ặ t m ũ i p h ư ơ n g p h i đ ế n m ắ n g :
“C h ú n g m à y b u ô n b á n lừ a lọ c, q u e n th ó i
g ia n th a m . C h ú n g m à y c h ỉ c h e dư ợ c m ắ t
n g ư ờ i t r ầ n c h ứ k h ô n g c h e đư ợ c m ắ t T h ầ n
P h ậ t. C h ú n g m à y sớ m b iế t m à sá m h ố i, ă n
ở t h ậ t th à , lo là m d iề u h a y đ iề u tố t th ì trò i
sẽ n g o ả n h m ặ t lạ i, c h o c h ú n g m à y h ai d ứ a
co n k h á c m à nô'i dõi".
T ỉ n h d ậ y , h a i vợ c h ồ n g ng ồ i b à n đi b à n
lạ i, c h ầ n c h ừ h ồ i lâ u , rồ i q u y ế t bỏ c á i c â n
th u ỷ n g â n ta i ác â y , d e m c h e ra . K h i chè ,
họ th a y t r o n g c ái c â n có m ộ t cụ c m á u dỏ
tư ơ i”0.
NGHIÊN CỨ U - TRAO Đ ổ l 9
G ia n th a m n h ư co n m ụ L ư ờ n g th ì c u ố i
c ù n g m ụ p h ả i n h ả y x u ố n g b iể n tự tử . Đ ứ c
P h ậ t ch o m ụ h o á t h à n h c á h e. N gư ờ i t a kê
rằ n g , vì m ụ x ó t c ủ a c h o n ê n lú c n à o c ũ n g cứ
n g o i lê n lặ n x u ố n g m ã i, n ò i gió n g c á h e sa u
n à y v ẫ n m a n g th ó i q u e n đó (10>.
T ro n g tr u y ệ n T h ạ c h S ù n g còn th iế u m ẻ
kh o ..., vì h ợ m c ủ a , k h o e g ià u , T h ạ c h S ù n g
k h ô n g n gờ m ìn h b ị t h u a m ộ t vô' đ a u n h ư
th ế , h ắ n c a y đ ắ n g n h ìn t h ấ y t ấ t c ả t à i s ả n
cho đ ế n vợ c o n , n à n g h ầ u , nô tì, v .v ... đ ê u
c h ạ y s a n g ta y h ọ V ư ơ ng. C ò n lạ i m ộ t m ìn h
ngồ i tr o n g tú p lề u , h ắ n tắ c lư ỡ i tiế c c h o cơ
n g h iệ p tự ta y m ìn h g ây d ự n g tro n g b a o
n ă m đ ế n n a y ta y tr ắ n g lạ i h o à n ta y trắ n g .
Rồ i h ắ n c h ế t, h o á th à n h c o n th ạ c h s ù n g lll).
T ro n g t r u y ệ n N gư ờ i đ à n bà bị v u oan,
tê n lá i b u ô n g ia n x ả o , coi th ư ờ n g p h ẩ m
h ạ n h c ủ a vợ b ạ n đ ã b ị m ấ t s ạ c h t à i s ả n ’12.
Có lẽ sự t r ừ n g p h ạ t m ạ n h m ẽ n h ấ t,
đ íc h đ á n g n h ấ t c ủ a c ô n g lí d â n g ia n là sự
tr ừ n g p h ạ t đôi vớ i h a i m ẹ co n L ý T h ô n g .
S a u k h i b ộ m ặ t t h ậ t c ủ a m ẹ c o n h ọ L ý bị
v ạ c h tr ầ n , v u a s a i b ắ t g ia m c h ú n g , g ia o ch o
T h ạ c h S a n h x é t x ử . C h à n g r ộ n g lư ợ n g t h a
ch o c h ú n g v ề q u ê n h à là m ă n . N h ư n g đi vê
đư ợ c n ử a đ ư ờ n g t h ì c h ú n g bị s ệ t đ á n h
c h ế t(1,i). Có n ơ i d á n t a k ể r ằ n g , c h ú n g h oá
th à n h n h ữ n g co n bọ h u n g , c h u y ê n c h u i rú c
ở n h ữ n g n ơ i n h ơ b ẩ n .
II. N h ữ n g h ìn h ả n h đ ẹ p v ề n g ư ờ i
b u ô n xư a
T ro n g t r u y ệ n d â n g ia n , th ấ p th o á n g
đ â y đó c h ú n g ta c ũ n g b ắ t g ặ p n g ư ờ i lá i
b u ô n th ậ t t h à , t r u n g h ậ u . T r o n g tr u y ệ n
Con m ụ L ư ờ n g , có h a i vợ c h ồ n g n g ư ờ i p h ú
th ư ơ n g tr ẻ tu ổ i. C h à n g th ư ờ n g d o n g b u ồ m
c h ạ v k h ắ p tro n g N a m n g o à i B ắ c v à các
nư ố c x a xôi, c h u y ê n b á n h à n g đ i v à c ấ t
h à n g vê. M ộ t lầ n đ ế n H ạ C h â u , c h à n g bị
lừ a g ạ t, bị m ấ t sạ c h c ả th u y ề n h à n g , các
tù y tù n g , th u ỷ t h ủ , th ậ m c h í cả c h à n g c ũ n g
b ị s u n g l à m n ô n g n ô . T in tư ở n g vào tí n h
n ế t to t c ủ a n h ữ n g n gư ờ i tu ỳ t ù n g , tin tư ở n g
v à o s ự th ô n g m in h , c a n đ ả m v à c h u n g th u ỷ
c ủ a vợ , c h à n g đ ã n g h ĩ c ác h đ ê b ả n th â n
m ìn h v à n h ữ n g kẻ t u ỳ t ù n g đư ợ c t r ả tự do,
vợ ch ồ n g lạ i đ ư ợ c đ o à n t ụ v à có n g ờ đ â u c ủ a
cả i lạ i g ià u lê n g ấ p bộ i.
T ro n g t r u y ệ n N g ư ờ i đ à n bà bị vu oan,
n ế u ng ư ờ i lá i b u ô n tê n là L ý k h ô n g tin và o
sự c h ín h c h u y ê n c ủ a p h ụ n ữ , th ì n g ư ờ i lá i
b u ô n tê n là T ìn h lạ i k h ẳ n g đ ị n h s ự đ o a n
c h ín h , tiế t h ạ n h c ủ a n g ư ờ i p h ụ n ữ , n h ấ t là
n g ư ờ i vơ c ủ a c h à n g , m ộ t n g ư ờ i đ ã đ ẹ p
n g ư ờ i lạ i tố t n ế t.
T ro n g k h o tà n g t r u y ệ n d â n g ia n , có c âu
c h u y ệ n vê vợ c h ồ n g C h ử Đ ồ n g T ử - T iê n
D u n g . C h ử Đ ồ n g T ử là n g ư ờ i co n c h í h iê u ,
s a u k h i g ặ p gỡ c ôn g c h ú a T iê n D u n g , h a i
n g ư ờ i đ ã k ế t t h à n h vợ ch ồ n g , c ù n g n h a u
m ở b ế n ch ợ , lậ p p h ô x á, c ù n g d â n b u ô n b á n .
Vợ c h ồ n g C h ử Đ ồ n g T ử k h ô n g c h ỉ k in h
d o a n h ở H ư n g Y ên m à cò n r a h ả i n g o ạ i
b u ô n b á n . V ợ c h ồ n g C h ử Đ ồ n g T ử đ ã đư ợ c
p h ú th ư ơ n g n g o ạ i q u ô c th ờ là m c h ú a . S a u
n à y C h ử Đ ồ n g T ử v à T iê n D u n g b ỏ n g h ê
b u ô n , th e o đ ạ o tu tiê n . K hi đ ấ t n ư ó c có g iặ c
n g o ạ i x âm , C h ử Đ ồ n g T ử đ ã cư ỡ i rồ n g h iệ n
vê g iú p T riệ u Q u a n g P h ụ c đ á n h t h ắ n g giặ c
L ư ơ n g . C â u c h u y ệ n n à y đư ợ c g h i lạ i tro n g
s á ch L ĩn h N a m c h íc h q u á i c ủ a V ũ Q u ỳ n h
v à K iể u P h ú . T h e o n h iề u t à i liệ u , s á c h n à y
đư ợ c b iê n s o ạ n từ th ê k ỉ XV . T r ả i q u a
n h i ề u cơ n b in h lử a , lạ i có s ự h u ỷ h o ạ i c ủ a
th ờ i g ia n v à k h ô n g lo ạ i t r ừ sự đ ô t p h á c ủ a
g iặ c M in h dôi v ớ i th i th ư n ư ớ c V iệ t, đ á n g
tiế c th a y n h ữ n g b ả n sá c h th ò i d ó đ ã k h ô n g
h iệ n tồ n . V ă n b ả n th u ộ c lo ạ i sớ m n h ấ t g h i
c h é p tr u y ệ n C h ử Đ ồ n g T ử cò n lạ i đ ế n n a y
là v ă n b ả n đư ợ c c h é p v ào n ă m C h ín h H o à
16 tứ c là n ă m 1 6 9 5 đò i v u a Lê H y T ô n g 11 ’í
C h ử Đ ồ n g T ử là m ộ t tr o n g bô n vị
t h á n h T ứ b â t tử t r o n g t â m th ứ c d â n g ia n
10 NGUYỄ N XUÂN KÍNH
nư ố c V iệ t. N h ữ n g n gư ờ i b u ô n b á n đ ã s u y
tô n C h ử Đ ồ n g T ử là ôn g tô c ủ a n g h ê n g h iệ p
m ìn h .
T ro n g ca d a o , tụ c n g ữ , c ũ n g có n h iê u
lú c n g ư ờ i d â n x ư a th ô n g c ả m vố i n ỗ i v ấ t vả
c ủ a n gư ờ i b u ô n b á n :
+ “Đ i b u ô n b ữ a lỗ b ữ a lòi, ra c â u g iữ a
vờ i b ữ a có b ữ a k h ô n g "
+ “L à m b ạ n vớ i s ô n g g ia n g m ấ t cả
q u a n g lẫ n g á n h " .
Đ i b u ô n b á n p h ả i q u a t h u y ề n b è có k h i
g ặ p n g u y h iể m s ô n g n ư ớ c, m ấ t c ả vố n.
+ "N ằ m đ ấ t h à n g h ư ơ n g h ơ n n ằ m
g iư ò n g h à n g c á ”
+ “T h ứ n h ấ t t h ì m ồ côi c h a , t h ứ n h ì
g á n h vã , th ứ b a b u ô n t h u y ề n ”.
X ã S ơ n Đ ô n g (th u ộ c h u y ệ n L ậ p T h ạ c h ,
tỉ n h V ĩn h P h ú c ) có n g h ề é p d ầ u dọ c, v ừ a
s ả n x u ấ t v ừ a b á n , có chợ G ố m tr ê n b ên
dư ở i t h u y ề n , x ã lạ i có n g h ề h à n g x a y h à n g
xáo n ê n p h ụ n ữ ở d â y r ấ t v ấ t v ả , t ấ t b ậ t:
L à m th ă n con g á i S ơ n Đ ôn g
Cơ m ă n n ử a b ữ a, n g ủ vớ i c h ồ n g
n ử a đe m .
D ư ờ n g n h ư n g ư ờ i b ì n h d â n c h ủ y ế u
h ư ớ n g sự c h ê b a i, b à y tỏ th á i độ th iế u th i ệ n
c ả m vớ i lá i b u ô n g ia s ú c, vớ i n h ữ n g n g ư ờ i
b u ô n b á n lớ n, n h ữ n g n g ư ờ i b u ô n b á n ở đô
th ị s a u n à y . C òn đ ôi vố i n h ữ n g n g ư ờ i là m
n g h ề b u ô n b á n n h ỏ , đ ặ c b iệ t là dô i vố i
n h ữ n g n g ư ờ i p h ụ n ữ b u ô n b á n n h ỏ th ì t ìn h
cả m . sự n h ìn n h ậ n , đ á n h g iá củ a ngư ờ i
h ìn h d â n lạ i k h á c .
N g ư ờ i p h ụ n ữ b u ô n b á n đ â u p h ả i vì
m ìn h , m à v ì n h ữ n g n gư ờ i k h á c , vì d ể n u ô i
co n n ê n ngư ờ i, vì m ẹ già:
+ B ấ y lả u b u ô n bá n n u ô i ai
C ái áo em rá c h cái v a i e m m ò n !
- B ấ y lâ u bu ô n bán n u ô i con
A o rá ch m ặ c áo, v a i m òn m ặ c vai.
+ B ậ u b uô n bá n n u ô i a i
B ậ u d ầ m sư ơ n g n h ẫ n nạ i
B ậ u b u ô n bá n n u ô i m ẹ g ià , nà o n ạ i
tấ c công.
N gư ờ i p h ụ n ữ b u ô n b á n x ư a t h ậ t v a t vả
m à c ũ n g r ấ t v ị th a , c h u t ấ t tro n g v a i trò
n g ư ờ i vợ , n g ư ờ i m ẹ :
Đ ầ u h ô m h ú h í vớ i ch ồ n g
N ử a đ êm về s á n g g á n h g ồ n g n u ô i con.
ơ m ộ t bộ p h ậ n d â n c h ú n g , b u ô n b á n là
m ộ t n g h ề c h ín h đ á n g , c ầ n th iế t , c ầ n p h ả i
họ c:
Con g á i lớ n ơ i m ẹ bả o đ â y n à y
H ọ c buô n họ c bá n cho tà y n g ư ờ i ta
Con đ ừ n g h ọ c th ói c h u a ngoa
H ọ h à n g g h é t bỏ n gư ờ i ta chê cư ờ i
D ừ no d ừ đó i cho tư ơ i
K h o a n ă n bớ t. ng ủ là n g ư ờ i lo to an
P h ò n g k h i đ ỏ n g g ó p việ c là n g
Đ ồ n g tiề n b á t g ạ o lo toa n cho c hồ n g
Trư ớ c là đẹ p m ặ t cho c h ồ n g
S a u là h ọ m ạ c c ũ n g k h ô n g chê C Ư Ờ I
Con h ã y n h ớ b ấ y n h iê u lờ i!
Lờ i c a d a o s a u c h o th ấ y n g ư ờ i d i b u ô n
p h ả i b i ế t " m ù a n à o th ứ c ấ y ”:
E m là con g á i P h ú K h è
L ấ y c h ồ n g k ẻ X á là n h n g h ề đ i buô n
Đ ầ u s ô ng cho c h í ngọ n ng uồ n
C ù n g n ă m c h í tố i đ i b u ô n cả đờ i
T h á n g tá m q u ả y g á n h b uô n rư ơ i
T h á n g c h ín b u ô n m ít th á n g m ư ờ i
b u ô n cau
T h á n g m ộ t q u ầ y g á n h buôn trầ u
T h á n g c h ạ p b u ô n bấ c buô n d ầ u
buôn h ư ơ n g
T h á n g g iê n g vào N g h ệ bu ô n đ ư ờ n g
T h á n g h a i tiệ n m ía , th á n g ba sa n g
nạ o d ư a
T h á n g tư q u ả y g á n h bu ô n dư a
T h á n g n ă m cấ y h á i c à y bừ a lấ y cô ng
T h á n g sá u q u ả y bị . bu ô n b ô n g "'1'
T h á n g b ả y b u ô n m ít, buôn c ù n g cả n ăm .
NGHIÊN CỨ U - TRAO ĐỖ I 1 1
T ro n g xã hộ i cô t r u y ề n , n g ư ờ i vợ tầ n
tả o b u ô n b á n n u ô i c h ồ n g ă n họ c là m ộ t
h ìn h m ẫ u dẹ p :
E m ơ i, e m ở cho n g oa n
M ộ t h a i n ă m nữ a lo to a n cử a n h à
E m ơ i đ ừ n g p h ụ m ẹ g ià
M ộ t v ài n ă m nữ a lo n h à c ho a nh
E m th ờ i buôn b á n cho la n h
Đê a n h c h ă m c h i họ c h à n h ch o th ô n g
M a i s a u a n h đ ậ u q u ậ n công
E m là m c h ín h th ấ t xe m trô n g cử a n h à
Trư ớ c th ờ i n ên th á t n ê n g ia
S a u th ờ i trả n g h ĩa m ẹ ch a sin h th à n h .
ơ th ô n P h ú N h iê u x ư a , n a y th u ộ c xã
Q u a n g T ru n g , h u y ệ n P h ú X u y ê n , tỉ n h H à
T ây , cò n lư u t r u y ề n lòi c a da o :
E m là con g á i P h ú N h iê u
T u y c h ẳ n g m ĩ m iề u , n h ư n g đả m.
bán bu ô n
Đòn g á n h tre e m v ó t c á n h ch u ồ n
M ù a nào th ứ c ấ y e m b uô n k ị p thờ i...
Có lú c h ìn h ả n h n h ữ n g n g ư ờ i b u ô n b á n
t h ậ t là th ơ m ộ n g , lã n g m ạ n :
Cơ m ch iê n ă n vớ i cá ve
T h iế p d â y c h à n g đ ấ y bu ôn bè ra khơ i.
C a d ao N a m Bộ có lờ i:
Đ ạ o nà o v u i b ằ n g đ ạ o đ i b uô n
X u ố n g bê lên nguồ n, g ạ o c h ợ nư ớ c sông.
Đ ú n g là n h ữ n g n gư ờ i b u ô n b á n c h â n
c h ín h có d ạ o lí c ủ a họ , có n h ữ n g q u y ư ớ c
b ấ t t h à n h v ă n . H ọ ch o r ằ n g , v iệ c là m ă n
th ậ t th à , th á i độ đ à n g h o à n g là v iệ c là m có
lợ i, là t h á i đ ộ c ầ n t h i ế t tro n g n g h ề b u ô n :
+ "K hô n n g o a n c h a n g lọ t h ậ t th à , lư ờ n g
th ư n g trá o đ ấ u c h a n g q u a đ o n g d ầ y ”;
+ "C ao t h à n h nở ng ọ n m ọ i bọ n m ọ i đế n":
+ " K h á c h n h ớ n h à h à n g , n h à h à n g
k h ô n g nh ớ k h á c h ”:
+ "B u ôn c ử a tiê n c ử a h ậ u , c h a n g th è m
b u ô n bờ g iậ u ch ó c h u i" .
N h ữ n g n gư ờ i b u ô n b á n h iể u rằ n g :
"B uô n có b ạ n , b á n có p h ư ờ n g ”; “Đ i b u ô n
n h ớ p h ư ờ n g , đi đ ư ờ n g n h ớ lô'i”.
T h e o tà i liệ u c ủ a tá c g iả L ư ơ n g Đ ứ c
N g h i, ở th ô n P h ú N h iê u (H à T â y ), từ
n h ữ n g t h ế k ỉ trư ở c đ ã h ìn h t h à n h p h ư ờ n g
cả , m ộ t tổ c h ứ c c ủ a n h ữ n g n g ư ờ i b u ô n b á n
k in h d o a n h . T ừ n h ữ n g n g ư ờ i b u ô n b á n n hỏ ,
b á n h à n g ro n g c h o đ ế n n h u n g n gư ờ i có c ử a
h à n g , c ử a h i ệ u ở n h ữ n g t h à n h th ị lớ n , n h ỏ
tr o n g cả n ư ớ c đ ề u có th ê t h a m g ia p h ư ờ n g
n ày . H ọ có ý th ứ c vê cộ i n g u ồ n , vê q u ê
h ư ơ n g , h ễ c ử a h à n g , c ử a h iệ u n à o có c h ữ
P h ú th ì h ầ u h ế t là c ử a h à n g c ủ a n g ư ờ i P h ú
N h iê u : P h ú H ả i, P h ú N a m H u n g , P h ú H iể n
(N a m Đ ị n h ); P h ú T h ị n h , P h ú P h o n g (N in h
B ìn h ); P h ú T h ư ơ n g (H à N ộ i); P h ú B ả o ( H ả i
P h ò n g ); P h ú G ia ( H ư n g Y ên); P h ú N g u y ê n
(T h á i N g u y ê n ); P h ú T h ư ợ n g (Q ư y N hơ n).
N h ữ n g n gư ờ i t rư ờ n g v ô n , có c ử a h à n g , c ử a
h iệ u , có k i n h n g h iệ m t r ê n th ư ơ n g trư ờ n g
đ ể u có t h ể là th ầ y b u ô n v à n h ậ n đ ầ y tớ , tứ c
là n h ữ n g họ c trò t ừ b u ổ i b a n đ ầ u “đ ò n ô'ng
đô i bồ ” c h o đ ế n k h i có th ê m ở cử a h à n g , cử a
h iệ u b u ô n b á n r iê n g . T h ầ y g iú p vô’n liế n g ,
k in h n g h iệ m . T h ầ y đ ã c ấ p vố n th ì k h ô n g
b ao giờ dòi nợ , c ò n d ầ y tớ th ì c ũ n g g h i c ô n g
ơ n th ầ y đ ế n m ấ y đờ i, su ô ’t đờ i coi bô' m ẹ
b u ô n n h ư bô’ m ẹ đ ẻ , sô n g tế t, c h ế t giỗ . H ọ
k í n h tr ọ n g c h a m ẹ b u ô n h ơ n cả c h a m ẹ đẻ .
C ó c â u : M ẹ c h ồ n g m ẹ vợ k h ô n g sợ b ằ n g m ẹ
b u ô n . C ó m ộ t n g ư ờ i d i th eo th ầ y b u ô n là cụ
P h ó Đ ệ , s a u tr ở th à n h n h à b u ô n P h o n g
P h ú g ià u n h ấ t n h ì là n g . Ô n g K iế m th e o
th ầ y b u ô n là cụ L ơ n d ã th ờ h a i c ụ L ơ n s u ố t
đờ i, đ ế n d ò i co n v ẫ n c ò n th e o giỗ , tế t. C ụ
L iê n có b a n g ư ờ i tr ò b u ô n là ô n g H ộ i, ô n g
X ả o, ô n g M a n g . A n h P h ầ n là co n ô n g M a n g
d ã th e o giỗ , tế t đ ế n dờ i c h á u . T ro n g k h i dó,
ô n g B ả n là c o n c ụ L iê n th ì lạ i đư ợ c cụ ch o
th e o cụ N h ắ c l à m đ ầ y tớ họ c n g h ề b u ô n
b á n , c ụ m u ô n con m ìn h đư ợ c n gư ờ i k h á c
d ạ y b ả o đ ể đư ợ c th à n h tà i h ơ n (16).