1
PhÇn I: më ®Çu
I. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi:
Lý luËn, h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi lµ lý luËn c¬ b¶n cña chñ nghÜa duy vËt
lÞch sö do C. M¸c x©y dùng lªn. Nã cã vÞ trÝ quan träng trong triÕt häc M¸c. Lý
luËn ®ã ®· ®îc thõa nhËn Lý luËn khoa häc vµ lµ ph¬ng ph¸p luËn c¬ b¶n
trong viÖc nghiªn cøu lÜnh vùc x· héi. Nhê cã lý luËn h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi,
lÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö loµi ngêi, M¸c ®· chØ râ nguån gèc, ®éng lùc bªn
trong, néi t¹i cña sù ph¸t triÓn x· héi, chØ râ ®îc b¶n chÊt cña tõng chÕ ®é x·
héi. Lý luËn ®ã gióp chóng ta nghiªn cøu mét c¸ch ®øng ®¾n vµ khoa häc sù vËn
hµnh cña x· héi trong giai ®o¹n ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh còng nh tiÕn tr×nh vËn ®éng
lÞch sö nèi chung cña x· héi loµi ngêi
Song, ngµy nay. §øng tríc sù sôp ®æ cña c¸c níc x· héi chñ nghÜa §«ng
¢u, lý luËn ®ã ®ang ®îc phª ph¸n tõ nhiÒu phÝa. Sù phª ph¸n ®ã kh«ng ph¶i tõ
phÝa kÎ thï cña chñ nghÜa M¸c mµ cßn c mét sè ngêi ®· tõng ®i theo chñ
nghÜa M¸c. Hä cho r»ng lý luËn, h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi cña chñ nghÜa M¸c ®·
lçi thêi trong thêi ®¹i ngµy nay. Ph¶i thay thÕ nã b»ng mét lý luËn kh¸c, ch¼ng
h¹n nh lý luËn vÒ c¸c nÒn v¨n minh. ChÝnh v× vËy lµm râ thùc chÊt lý luËn h×nh
th¸i kinh tÕ - x· héi, gi¸ trÞ khoa häc vµ tÝnh thêi ®¹i cña nã ®ang lµ mét ®ßi hái
cÊp thiÕt .
VÒ thùc tiÔn, ViÖt Nam ®ang tiÕn hµnh c«ng cuéc x©y dùng ®Êt níc theo
®Þnh híng x· héi chñ nghÜa. C«ng cuéc ®ã ®ang ®Æt ra hµng lo¹t vÊn ®Ò ®ßi hái
c¸c nhµ khoa häc trªn c¸c lÜnh vùc kh¸c nhau ph¶i tËp chung nghiªn cøu gi¶i
quyÕt. Trªn c¬ së lµm râ gi¸ trÞ khoa häc cña lý luËn h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi ,
viÖc vËn dông lý luËn ®ãvµo ®iÒu kiÖn ViÖt Nam; v¹ch ra nh÷ng mèi liªn hÖ hîp
Quá trình hình thành và phương pháp cấu tạo học thuyết
hình thái kinh tế xã hội với sự nghiệp công nghiệp hóa
hiện đại hóa
2
quy luËt vµ ®Ò ra c¸c gi¶i ph¸p nh»m ®¶m b¶o thùc hiÖn th¾ng lîi c«ng cuéc x©y
dùng ®Êt níc ViÖt Nam thµnh mét níc giµu, m¹nh, x· héi c«ng b»ng v¨n minh
còng lµ mét nhiÖm vô thùc tiÔn ®ang ®Æt ra.
ChÝnh v× nh÷ng lý do trªn viÖc nghiªn cøu ®Ò tµi: “Häc thuyÕt h×nh th¸i
kinh tÕ - x· héi víi sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸ - hiÖn ®¹i ho¸ ë ViÖt Nam” cã
ý nghÜa thiÕt thùc c vÒ lý luËn vµ thùc tiÔn.
II. Môc ®Ých vµ nhiÖm vô nghiªn cøu.
a. Môc ®Ých: Gãp phÇn t×m hiÓu gi¸ trÞ khoa häc cña lý luËn, h×nh th¸i kinh
tÕ - x· héi vµ viÖc vËn dông nã vµo ®iÒu kiÖn níc ta hiÖn nay.
b. NhiÖm vô: nªu râ thùc chÊt cña lý luËn h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi vµ
chøng minh lý luËn ®ã vÉn gi÷ nguyªn gi¸ trÞ.
VËn dông lý luËn h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi, chøng minh c«ng cuéc x©y
dùng ®Êt níc theo ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam lµ mét tÊt yÕu kh¸ch
quan.
Ph©n tÝch thùc tiÔn x©y dùng ®Êt níc trong thêi gian qua vµ qua c¸c gi¶i
ph¸p ®a c«ng cuéc x©y dùng ®Êt níc ®Õn thµnh c«ng.
III. Ph¹m vi nghiªn cøu:
Chøng minh gi¸ trÞ khoa häc vµ tÝnh thêi ®¹i cña lý luËn h×nh th¸i kinh tÕ -
x· héi.
3
PhÇn II : Néi Dung
Ch¬ng I : Néi Dung Cña Lý LuËn H×nh Th¸i Kinh TÕ - x· héi
1. Quan niÖm duy vËt vÒ lÞch sö vµ häc thuyÕt h×nh th¸i
kinh tÕ - x· héi.
Tríc khi cã chñ nghÜa M¸c, chñ nghÜa duy t©m ®· gi÷ vÞ trÝ thèng trÞ trong
viÖc gi¶i thÝch lÞch sö. Kh«ng nh÷ng c¸c nhµ triÕt häc duy t©m mµ ngay c¶ nh÷ng
nhµ t tëng tiªn tiÕn tríc M¸c còng ®øng trªn lËp trêng duy t©m ®Ó gi¶i thÝch
c¸c hiÖn tîng lÞch sö x· héi.
Ngêi ta xuÊt ph¸t tõ mét sù thËt lµ trong giíi tù nhiªn, th× lùc lîng tù
nhiªn ho¹t ®éng tù ®éng, kh«ng cã ý thøc; cßn trong x· héi, nh©n tÕ ho¹t ®éng lµ
con ngêi cã lý tÝnh, cã ý thøc vµ ý trÝ. C¨n cø vµo sù thËt Êy ngêi ta ®i ®Õn kÕt
luËn sai lÇm r»ng: Trong giíi tù nhiªn, th× tÝnh quy luËt, tÝnh tÊt nhiªn thèng trÞ.
Sù thay ®æi cña ngµy ®ªm, sù thay ®æi cña bèn mïa, sù biÕn hãa cña khÝ hËu vµ
nh÷ng hiÖn tîng kh«ng phô thuéc vµo ý vµ chÝ vµ ý thøc cña ngêi ta, cßn
nh÷ng sù kiÖn lÞch sö th× do ho¹t ®éng tù gi¸c vµ ý chÝ cña ngêi ta, tríc hÕt lµ
cña nh÷ng nh©n vËt lÞch sö, nh÷ng l·nh tô, anh hïng quyÕt ®Þnh ; ý chÝ cña ngêi
ta cã thÓ thay ®æi tiÕn tr×nh lÞch sö.
ChÝnh v× vËy, ®¸ng lÏ ph¶i lÊy sù ph¸t triÓn cña c¸c ®iÒu kiÖn vËt chÊt cña
x· héi ®Ó gi¶i thÝch lÞch sù, ®éng lùc lÞch sö, b¶n chÊt cña con ngêi; gi¶i thÝch
tù nhiªn x· héi, qu©n ®iÓm chÝnh trÞ, chÕ ®é chÝnh trÞ... ngêi ta l¹i ®i tõ ý thøc
4
con ngêi, tõ nh÷ng t tëng lý luËn vÒ chÝnh trÞ, vÒ triÕt häc, ph¸p luËt... ®Ó gi¶i
thÝch toµn bé lÞch sö x· héi. Nguyªn nh©n gi¶i thÝch cña sù duy t©m vÒ lÞch sö
chÝnh lµ ë chç c¸c nhµ triÕt häc tríc kia ®· coi ý thøc x· héi ®Ó ra vµ quyÕt dÞnh
tån t¹i x· héi.
Quan ®iÓm nµy cã nh÷ng thiÕu sãt c¨n b¶n nh sau: Kh«ng v¹ch ra ®îc
b¶n chÊt cña c¸c hiÖn tîng x· héi, nguyªn nh©n vËt chÊt cña nh÷ng hiÖn têng
Êy.
Kh«ng t×m ra nh÷ng quy luËt phæ biÕn chi phèi sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn
cña x· héi.
Kh«ng thÊy vai trß quyÕt ®Þnh cña qu©n chóng nh©n d©n trong lÞch sö.
Kh¸c víi c¸c nhµ triÕt häc tríc ®©y, khi nghiªn cøu x· héi, C.M¸c ®· lÊy
con ngêi lµm xuÊt ph¸t ®iÓm cho häc thuyÕt cña m×nh. Con ngêi mµ M¸c
nghiªn cøu kh«ng ph¶i con ngêi trõu tîng, con ngêi biÖt lËp, cè ®Þnh mµ lµ
con ngêi hiÖn thùc ®ang sèng vµ ho¹t ®éng, tríc hÕt lµ ho¹t ®éng s¶n xuÊt, t¸i
s¶n xuÊt ra ®êi sèng hiÖn thùc cña m×nh. §ã lµ con ngêi cô thÓ, con ngêi cña
tù nhiªn vµ x· héi.
B¾t ®Çu tõ viÖc nghiªn cøu con ngêi trong ®êi sçng x· héi, «ng nhËn thÊy
“... con ngêi cÇn ph¶i ¨n, uèng, ë vµ mÆc, tríc khi cã thÓ lo ®Õn viÖc lµm chÝnh
trÞ, khoa häc, nghÖ thuËt, t«n gi¸o...” (2)
Muèn vËy con ngêi ph¶i s¶n xuÊt ra cña ci vËt chÊt tho¶ m·n nhu cÇu cña
chÝnh m×nh. S¶n xuÊt vËt chÊt lµ mét ®iÒu kiÖn c¬ b¶n cña mäi x· héi, lµ hµnh
®éng lÞch sö mµ hiÖn nay còng nh hµng tr¨m n¨m tríc ®©y ngêi ta vÉn ph¶i
tiÕn hµnh tõng ngµy, tõng giê cèt ®Ó duy tr× cuéc sèng cña con ngêi. Tuy nhiªn
5
s¶n xuÊt cña c¶i vËt chÊt chÝ lµ yÕu tè nÒn t¶ng cña ho¹t ®éng s¶n xuÊt cña con
ngêi. ®Ó tån t¹i vµ ph¸t triÓn con ngêi kh«ng ngõng ho¹t ®éng ®Ó s¶n xuÊt, t¸i
s¶n xuÊt ra: b¶n chÊt con ngêi, c¸c quan hÖ x· héi vµ n¨ng lùc tinh thÇn, trÝ tuÖ.
M¸c chØ râ, trªn c¬ së vËt chÊt s¶n xuÊt vËt chÊt, trªn c¬ së tån t¹i x· héi, con
ngêi ®· s¶n sinh ra ý thøc nh ®¹o ®øc, t«n gi¸o, hÖ t tëng còng nh h×nh th¸i
ý thøc kh¸c.
M¸c vµ ¡ng-ghen ®· nghiªn cøu b¶n chÊt, gèc rÔ cña vÊn ®Ò, ®ång thêi
kh«ng h¹ thÊp vai trß cña c¸ nh©n trong lÞch sö, kh«ng xem thêng vai trß, t¸c
dông cña ý thøc, ý trÝ, ®éng c¬ thóc ®Èy hä. Nhng c¸c «ng còng lu ý r»ng b¶n
th©n ý thøc chóng kh«ng ph¶i lµ nhng nguyªn nh©n xuÊt ph¸t, mµ lµ nh÷ng
nguyªn nh©n ph¸t sinh cña qu¸ tr×nh lÞch sö, b¶n th©n chóng cuèi cïng còng cÇn
®îc gi¶i thÝch tõ nh÷ng ®iÒu kiÖn vËt chÊt cña ®êi sèng.
X· héi loµi ngêi lµ mét hÖ thèng phøc t¹p vÒ b¶n chÊt vµ cÊu tróc. ViÖc
nghiªn cøu v¹ch ra nh÷ng quy luËt chung nhÊt cña toµn bé x· héi chØ cã thÓ ®îc
thùc hiÖn trªn c¬ së mét hÖ thèng nh÷ng ph¹m trï cho triÕt häc duy vËt vÒ lÞch
sö v¹ch ra ®Ó gi¶i thÝch x· héi: t×nh th¸i kinh tÕ-x· héi s¶n xuÊt vËt chÊt vµ quan
hÖ s¶n xuÊt c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc thîng tÇng, giai cÊp vµ quan hÖ giai cÊp,
d©n téc vµ quan hÖ d©n téc, c¸ch mµng x· héi, nhµ níc vµ ph¸p luËt, h×nh th¸i ý
thøc x· héi,v¨n ho¸, c¸ nh©n vµ x· héi... Nh vËy, chñ nghÜa duy vËt vÒ lÞch sö lµ
lý luËnvµ ph¬ng ph¸p dÔ nhËn thøc x· héi. Nã võa cung cÊp trÝ thøc, võa cung
cÊp ph¬ng ph¸p ho¹t ®éng nh»m t×m kiÕm tri thøc míi cho c¸c khoa häc x· héi
cô thÓ. Nã gióp chóng ta x¸c ®Þnh ®óng vÞ trÝ cña mçi hiÖn tîng x· héi, xuÊt
ph¸t tõ c¸ch gi¶i quyÕt ®óng ®¾n vÊn ®Ò b¶n cña triÕt häc trong lÜnh vùc x· héi,
thÊy ®îc sù t¸c ®éng biÖn chøng gi÷a tÝnh quy luËt vµ tÝnh ngÉu nhiªn trong
lÞch sö, gi÷a nh©n tè kh¸ch quan nh©n tè chñ quan, gi÷a hiÖn tîng kinh tÕ vµ
hiÖn tîng chÝnh trÞ... Nã ®em l¹i quan hÖ vÒ sù thèng nhÊt trong toµn bé tÝnh ®a
d¹ng phong phó cña ®êi sèng x· héi.