1
VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI
-----------------------
ĐỖ TRƯỜNG GIANG
QUAN HỆ BANG GIAO VÀ THƯƠNG MẠI
CỦA CHAMPA VỚI CHÂU Á
TỪ THẾ KỶ VII ĐẾN THẾ KỶ XV
Ngành: Lịch sử Thế giới
Mã số: 9 22 90 11
Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Đinh Quang Hải
2. GS.TS. Nguyễn Văn Kim
LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ
Hà Nội, 2023
2
MỞ ĐẦU
1.Tính cấp thiết của đề tài
Vương quốc Champa đã từng là quốc gia láng giềng phương Nam của Đại Việt.
Lãnh thổ của vương quốc này trải dài từ nam Đèo Ngang (tỉnh Quảng Bình) đến vùng
châu thổ sông Đồng Nai. Không gian rộng dài của biển và các đường bờ biển tạo nhiều
điều kiện thuận lợi cho Chmapa tiến hành các hoạt động hải thương hơn là phát triển
nông nghiệp. Do điều kiện tự nhiên, ở miền Trung các châu thổ thường hẹp và bao bọc
bởi một bên là dãy Trường Sơn và một bên là Biển Đông. Trong bối cảnh đó, Champa
đã sớm có cái nhìn, tư duy hướng biển và hưởng lợi từ các hoạt động thương mại nhộn
nhịp giữa Biển Đông với Ấn Độ Dương, điều đã mang lại sự phát triển kinh tế năng
động trong suốt lịch sử Đông Nam Á.
Dựa trên những nguồn tư liệu và quan điểm nghiên cứu mới, vấn đề lịch sử
vương quốc Champa ở miền Trung Việt Nam - một vương quốc biển điển hình của
Đông Nam Á cổ trung đại, đã và đang nhận được sự quan tâm của nhiều học giả trong
và ngoài nước. Tuy nhiên, lịch sử Champa từ thế kỷ VII đến thế kỷ XV hiện đang còn
là một “khoảng trống” và cần có những nghiên cứu chuyên sâu để góp phần phục dựng
lại lịch sử trọn vẹn của vương quốc Champa từ khi hình thành đến lúc suy tàn. Để làm
rõ lịch sử phát triển huy hoàng của Champa từ thế kỷ VII đến cuối thế kỷ XV, một số
vấn đề quan trọng cần tập trung khảo cứu và luận giải như dấu ấn và sự lan tỏa văn
hóa cổ Champa đến các nền văn hóa, quốc gia khu vực; Về mối liên hệ giữa biển (các
tuyến giao thương, trung tâm buôn bán khu vực, quốc tế, nguồn tài nguyên biển...) và
lục địa (hoạt động của các trung tâm kinh tế đối ngoại, vai trò của các thể chế chính trị
trong việc điều hành hệ thống buôn bán, khai thác tài nguyên, sản xuất thủ công...); Về
cấu trúc, chức năng của các thành thị, cảng thị đặt trong mối tương quan so sánh với
thành thị và cảng thị tại một số nước trong khu vực đương thời; Về sự trỗi dậy và sự
“chuyển giao quyền lực” của một vương quốc trung tâm với các tiểu quốc như đã từng
thấy trong lịch sử Champa với sự phát triển nhanh chóng của Amaravati, Vijaya hay
Panduranga v.v...
Bên cạnh đó, thực tiễn ngày nay cho thấy Nam Trung Bộ là một trong những
khu vực kinh tế chưa phát triển đúng với tiềm năng và vị thế của mình. Thế nhưng, từ
thế kỷ VII đến thế kỷ XV, vương quốc Champa cổ đã có những chiến lược khai thác
và phát huy các tiềm năng, lợi thế của vùng đất này để xây dựng nên một vương quốc
có nền thương mại biển phát triển, có quan hệ bang giao và thương mại rộng khắp với
3
các quốc gia láng giềng cũng như các trung tâm kinh tế thế giới lớn đương thời. Do đó,
việc nghiên cứu về tiềm năng, hoạt động kinh tế và bang giao, thương mại quốc tế của
Champa với châu Á có ý nghĩa khoa học và giá trị thực tiễn quan trọng, giúp các nhà
hoạch định chính sách ngày nay có được một cái nhìn sâu sắc về khu vực có vị trí
chiến lược này để từ đó đưa ra những chính sách phù hợp, phát huy đến mức cao nhất
tiềm năng và lợi thế của khu vực này.
Với những lý do như trên, nghiên cứu sinh chọn đề tài: “Quan hệ bang giao và
thương mại của Champa với châu Á từ thế kỷ VII đến thế kỷ XV” làm chủ đề nghiên cứu.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài
2.1. Mục đích nghiên cứu
Mục đích chính của đề tài là nghiên cứu các mối quan hệ bang giao và thương
mại của Champa với khu vực châu Á, đặt Champa trong bối cảnh lịch sử khu vực và
toàn cầu để giải mã các vấn đề về tiềm năng, động lực, quá trình hình thành, đặc tính
phát triển và sự hội nhập khu vực của Champa trong thời kỳ phát triển đỉnh cao của
vương quốc này từ thế kỷ VII đến thế kỷ XV.
2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Để thực hiện được mục đích đề ra khi nghiên cứu luận án, tác giả đã hoàn thành
các nhiệm vụ sau:
- Tổng quan tình hình nghiên cứu từ trước đến nay ở trong và ngoài nước về
những vấn đề liên quan đến đề tài luận án.
- Sưu tầm, hệ thống hóa và phân tích dữ liệu các nguồn tư liệu đa ngành phục
vụ cho mục đích nghiên cứu của luận án, bao gồm: tư liệu bi ký Champa và Khmer, tư
liệu thư tịch cổ của Việt Nam, tư liệu thư tịch cổ của Trung Quốc, các nguồn tư liệu
thư tịch khác (của Arab, Malay); tư liệu khảo cổ học (kết quả khai quật các di ti tích,
phế tích Champa; tư liệu gốm sứ thương mại nước ngoài tại các địa điểm khảo cổ học
Champa; tư liệu gốm sứ cổ Champa…).
- Phục dựng lại bối cảnh lịch sử khu vực và thế giới thế kỷ VII-XV; khái quát
lịch sử phát triển tư tưởng, chính trị và các nguồn lực tự nhiên, xã hội, kinh tế của
Champa; nghiên cứu các điều kiện, động lực làm nền tảng cho sự hình thành, xu thế
phát triển và các hoạt động bang giao và thương mại quốc tế của vương quốc.
- Nghiên cứu lịch sử phát triển các mối quan hệ bang giao và thương mại của
Champa với các đế chế, trung tâm văn minh và các quốc gia trong khu vực từ thế kỷ
VII đến thế kỷ XV. Từ đó, nghiên cứu sinh rút ra nhận xét về đặc trưng, tính chất,
4
phạm vi, mức độ và tác động của các mối quan hệ bang giao, thương mại đối với
vương quốc Champa cũng như lịch sử phát triển của khu vực.
3.Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
3.1.Đối tượng nghiên cứu
Đề tài tập tập trung nghiên cứu về vấn đề bang giao và thương mại của vương
quốc cổ Champa với Châu Á từ thế kỷ VII đến cuối thế kỷ XV.
3.2.Phạm vi nghiên cứu
Về thời gian, đề tài nghiên cứu quan hệ bang giao và thương mại quốc tế của
Champa trong giai đoạn từ đầu thế kỷ VII đến cuối thế kỷ XV. Đây là giai đoạn được
coi là lịch sử phát triển huy hoàng của Champa cũng như của nhiều quốc gia cổ đại
Đông Nam Á khác trước khi có sự hiện diện của các thương thuyền Châu Âu. Thế kỷ
VII được nghiên cứu sinh chọn mốc mở đầu nghiên cứu đề tài vì đây là thời kỳ danh
xưng Champa lần đầu tiên được sử dụng trong các bi ký cổ Champa; trên bình diện
quốc tế là thời kỳ ra đời của Hồi giáo ở Trung Đông và sự khởi đầu của triều đại nhà
Đường ở Trung Quốc. Mốc cuối thế kỷ XV là mốc kết thúc vì đây là thời điểm đánh
dấu sự thất bại của Vương quốc Champa ảnh hưởng Ấn độ giáo trước Đại Việt hùng
mạnh ảnh hưởng Nho giáo (1471); trên bình diện quốc tế là thời kỳ hình thành và phát
triển mới của hệ thống thương mại Châu Á, đặc biệt là sự xuất hiện của các thương
nhân và thuyền buôn Châu Âu tại các vùng biển châu Á, điều này dẫn tới sự thay đổi
cấu trúc của mạng lưới thương mại Châu Á, trở thành nhân tố ngoại sinh dẫn tới sự
suy tàn của nhiều vương quốc cổ đã từng rất hùng mạnh ở khu vực.
Về không gian: đề tài tập trung nghiên cứu về vương quốc Champa kéo dài từ nam
Đèo Ngang (cực bắc của vương quốc Champa trong lịch sử, ngày nay là ranh giới giữa
tỉnh Hà Tĩnh và tỉnh Quảng Bình) tới lưu vực sông Đồng Nai (cực Nam của vương quốc
Champa trong lịch sử); trên bình diện quốc tế, đề tài khảo sát các quan hệ bang giao và
thương mại của vương quốc Champa với các trung tâm kinh tế, chính trị, văn hóa lớn ở
khu vực châu Á bao gồm khu vực Đông Á (với trọng tâm là các triều đại ở Trung Quốc),
khu vực Đông Nam Á (với trọng tâm là Đại Việt, Chân Lạp và vùng hải đảo), khu vực
Nam Á và Tây Nam Á (với trọng tâm là đế chế Chola ở Ấn Độ và mạng lưới thương nhân
Hồi giáo ở Tây Á).
Về nội dung:
Luận án nghiên cứu tập trung vào các vấn đề cụ thể như: Những tiền đề cho sự
phát triển quan hệ bang giao và thương mại quốc tế của Champa: trong đó xem xét
các vấn đề như tổ chức nhà nước và các vấn đề văn hóa xã hội Champa, tiềm năng và
hoạt động kinh tế của Champa, mạng lưới kinh tế nội địa của Champa; Quan hệ bang
giao và thương mại của Champa với khu vực châu Á, trong đó khảo sát các vấn đề về
5
quan hệ ngoại giao và hoạt động thương mại quốc tế của Champa với các triều đại
Trung Quốc từ Đường tới Tống, Nguyên, Minh, cũng như các trung tâm chính trị, kinh
tế quan trọng khác ở Châu Á gồm Tây Á, Nam Á và Đông Nam Á từ thế kỷ VII đến
cuối thế kỷ XV.
4.Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu
4.1.Cơ sở phương pháp luận
Đề tài được thực hiện trên cơ sở vận dụng chủ nghĩa duy vật lịch sử và duy vật
biện chứng để nhận diện quá trình hình thành, phát triển nội tại của Champa, các mối
quan hệ, liên kết và tác động mang tính khu vực và quốc tế qua các thời kỳ của vương
quốc Champa. Chủ nghĩa duy vật lịch sử chỉ ra những quy luật chung nhất của sự vận
động, phát triển của xã hội, đồng thời chỉ ra vị trí và vai trò của các mặt đời sống trong
hệ thống xã hội nói chung, vạch ra những đặc trưng cơ bản nhất của các giai đoạn phát
triển của xã hội loài người.
4.2.Phương pháp nghiên cứu
Để giải quyết những nội dung của luấn án, nghiên cứu sinh sử dụng chủ yếu là
phương pháp lịch sử và phương pháp logic, kết hợp chặt chẽ với các phương pháp
nghiên cứu liên ngành khác.
Phương pháp lịch sử là phương pháp chủ đạo được vận dụng để trình bày các
điều kiện, quá trình hình thành, hoạt động, phát triển và kết quả của các mối quan hệ
bang giao và thương mại quốc tế của Champa. Thông qua việc tổng hợp, phân tích,
đánh giá các nguồn sử liệu chữ viết (bi ký cổ Champa và Khmer, thư tịch cổ Đại Việt,
thư tịch cổ Trung Quốc, thư tịch cổ Malai và Arab…), kết hợp với các nguồn tư liệu
khảo cổ học để nghiên cứu các vấn đề luận án đặt ra theo tiến trình lịch đại.
Phương pháp logic: là phương pháp nghiên cứu tổng quát các sự kiện, hiện
tượng lịch sử để thấy được bản chất của các hiện tượng, từ đó thấy được các bài học
lịch sử và các xu hướng phát triển của sự vật, hiện tượng. Với đề tài này, phương pháp
logic được áp dụng nhằm xâu chuỗi các sự kiện, hiện tượng liên quan tới sự hình
thành, phát triển và hệ quả của các mối quan hệ bang giao và thương mại giữa Champa
với các đế chế và vương quốc cổ ở Châu Á thời cổ trung đại.
Sử dụng phương pháp khu vực học để có cái nhìn hệ thống, các mối quan hệ
bang giao, các mạng lưới thương mại của Champa với mạng lưới thương mại Châu Á
thời cổ trung đại vốn trải dài từ Đông Á đến Tây Nam Á. Cùng với cái nhìn lịch đại,