I. MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn sáng kiến
Giáo dục phổ thông nước ta đang thực hiện bước chuyển từ chương trình
giáo dục tiếp cận nội dung sang tiếp cận năng lực của người học, nghĩa là từ việc
quan tâm học sinh học cái gì đến việc quan tâm học sinh làm được cái gì qua
việc học. Để làm được điều đó nhất định phải thực hiện thành công việc chuyển
từ phương pháp dạy học nặng về truyền thụ kiến thức sang tổ chức các hoạt
động dạy học nhằm giúp học sinh lĩnh hội kiến thức, rèn luyện kỹ năng, hình
thành năng lực và phẩm chất.
Trong dạy học môn Khoa học tự nhiên không những giúp học sinh mở rộng
vốn tri thức khoa học mà còn giúp các em hình thành năng lực tư duy, khả năng
phán đoán và giải quyết vấn đề. Vì thế để có giờ dạy tốt giáo viên phải đầu tư
trong việc thiết kế và tổ chức các hoạt động dạy học. Mỗi thầy giáo, cô giáo phải
thực sự chủ động, sáng tạo thì mới có thể khơi dậy được sự hoạt động tích cực,
sáng tạo của học sinh trong lớp. Hoạt động dạy học môn Khoa học tự nhiên
không chỉ là hoạt động lĩnh hội kiến thức mà còn rèn luyện kĩ năng, vận dụng
kiến thức vào thực tế sinh động, phát huy được năng lực của học sinh. Những
năng lực này được hình thành và phát triển không chỉ thông qua nội dung dạy
học mà còn thông qua phương pháp và hình thức tổ chức dạy học mới theo 4
bước: khởi động, hình thành kiến thức mới, luyện tập và vận dụng. Trong đó
hoạt động khởi động đóng vai trò quan trọng trong giờ học. Nó là hoạt động
khởi đầu nên có tác động đến cảm xúc, trí tuệ của người học trong toàn tiết học.
Nếu tổ chức tốt hoạt động này s tạo ra một tâm l hưng phấn, tự nhiên để lôi
ko học sinh vào giờ học. Hơn nữa, nếu càng đa dạng thì s luôn tạo nên những
bất ngờ thú vị cho học sinh. Vì thế người học s không còn cảm giác mệt mi,
nhàm chán, nặng nề, lo lng như khi giáo viên kiểm tra bài c. Các em s được
thoải mái tham gia vào hoạt động học tập mà không hề hay biết. Nhưng thực tế
dạy học lại cho thấy nhiều giáo viên chưa thực sự quan tâm đến hoạt động khởi
động hoặc có quan tâm tổ chức thực hiện nhưng hình thức chưa phong phú và đa
dạng.
Bởi thế tôi rất trăn trở để tìm ra những hình thức tổ chức hoạt động này có
hiệu quả, thiết thực, gần gi với nội dung bài học và mạnh dạn nghiên cứu sáng
kiến: “Đa dạng hóa hoạt động khởi động trong dạy học môn Khoa học tự
nhiên lớp 6” để nâng cao chất lượng giảng dạy.
2. Tính cấp thiết của vấn đề
Năm học 2021-2022 là một năm học đáng nhớ, đánh dấu sự thay đổi lớn
trong giáo dục trung học cơ sở với việc thay sách giáo khoa lớp 6 theo chương
trình giáo dục phổ thông 2018. Song song với việc thay sách giáo khoa thì kế
hoạch bài dạy cng thay đổi theo hướng dẫn tại công văn số 5512/BGDĐT-
GDTrH ngày 18 tháng 12 năm 2020 của Bộ GDĐT cho phù hợp với kế hoạch
giáo dục của giáo viên. Theo công văn thì hoạt động dạy học gồm bốn bước
trong đó hoạt động khởi động có vai trò xóa đi sự ngại ngùng, e dè của người
học và thu hẹp khoảng cách giữa người dạy - người học, người học - người học,
làm “ấm lên” bầu không khí trong lớp học. Hoạt động khởi động bài học thường
2
chỉ chiếm một vài phút đầu giờ nhưng có nghĩa rất quan trọng trong việc kích
hoạt sự tích cực của người học.
Tuy nhiên hiện nay phần lớn các thầy cô giáo đều hướng đến việc đổi mới
trong hoạt động hình thành kiến thức mới là chủ yếu, chưa quan tâm đúng mức
tới hoạt động khởi động cng như vai trò của hoạt động này trong việc định
hướng tiết dạy. Thực tế cho thấy hầu hết giáo viên khi thiết kế hoạt động khởi
động thường chỉ làm theo hình thức giới thiệu qua một chút để vào bài, như vậy
s tiết kiệm được nhiều thời gian dành cho hoạt động khai thác kiến thức mới,
không lo lng nhiều về vấn đề thiếu thời gian, cháy giáo án… do đó tiết học
tương đối khô khan và thiếu đi sự hợp tác tích cực của học sinh; ngay từ khi
bước vào bài học sinh đã có tâm l thụ động chờ giáo viên dẫn dt nội dung từ
đó s khó tạo tâm l để các em sẵn sàng thực hiện các hoạt động tiếp theo một
cách tích cực.
Bên cạnh đó, hầu hết học sinh ở trường TH&THCS Ba Tầng là người dân
tộc Pa Cô, Bru – Vân Kiều, đời sống còn nhiều khó khăn nên sự quan tâm của
phụ huynh đến việc học hành của con em còn hạn chế. Nhiều em ngoài giờ học
còn phụ giúp gia đình trong nhiều việc như: làm rẫy, hái đót, giữ em.... Các em
ít được tiếp cận với công nghệ thông tin, ít được giao lưu với bạn bè ở các địa
bàn khác nên các em còn rụt rè, nhút nhát, giao tiếp, ứng xử chưa tự tin trong
học tập cng như hoạt động giáo dục.
Hình 1: Học sinh tham gia hái đót Hình 2: Một gia đình người Bru-Vân Kiều
Đối với học sinh lớp 6 là lớp đầu cấp nên các em còn bỡ ngỡ về môi
trường học tập đặc biệt lượng kiến thức tăng lên nhiều lần so với lớp 5. Chính vì
vậy giáo viên cần áp dụng các phương pháp dạy học phù hợp để không gây áp
lực cho các em vừa mang lại hiệu quả cao. Trong hai năm giảng dạy chương
trình giáo dục phổ thông mới với môn Khoa học tự nhiên 6 tôi nhận thấy rằng để
tạo tâm thế cho học sinh, phát huy tính tích cực chủ động, rèn luyện năng lực
phẩm chất cho học sinh, thì cần đổi mới và đa dạng các hoạt động dạy học trong
đó có hoạt động khởi động.
II. NỘI DUNG
1. Thực trạng của vấn đề
1.1. Thuận lợi
Trong công tác giáo dục luôn được sự quan tâm, giúp đỡ của các cấp lãnh
đạo, ban giám hiệu nhà trường, chính quyền địa phương và phụ huynh học sinh.
3
Chính vì vậy ngay trong thời gian nghỉ hè và từ đầu năm học, Sở Giáo dục và
Đào tạo Quảng Trị, phòng Giáo dục và Đào tạo Hướng Hóa đã tổ chức các lớp
tập huấn cho toàn thể giáo viên để giới thiệu tổng thể về chương trình giáo dục
phổ thông 2018; giới thiệu chương trình môn Khoa học tự nhiên lớp 6; tập huấn
về phương pháp dạy học theo hướng phát triển phẩm chất, năng lực học
sinh....Ban giám hiệu nhà trường cng hướng dẫn tổ Khoa học tự nhiên xây
dựng khung kế hoạch giáo dục phù hợp với điều kiện thực tiễn của nhà trường.
Giáo viên trong tổ đều đạt chuẩn và trên chuẩn, nhiệt tình, năng động, tâm
huyết với nghề, có trình độ chuyên môn vững vàng, thành thạo về kỹ năng công
nghệ thông tin, luôn học hi để từng bước hoàn thiện bản thân nhằm thực hiện
tốt nhiệm vụ được giao.
Phần lớn học sinh có tính kỷ luật cao, ngoan ngoãn, tích cực tham gia các
hoạt động học tập và phong trào do đoàn, đội, trường tổ chức.
1.2. Khó khăn
Trường TH&THCS Ba Tầng là một trường nằm trong vùng đặc biệt khó
khăn, cơ sở vật chất và trang thiết bị dạy học còn thiếu. Đặc biệt hiện nay trường
chưa có các phòng học bộ môn, phòng thực hành - thí nghiệm, cho nên một số
bài học trong chương trình giáo dục cng như một số hoạt động không thể thực
hiện được một cách hiệu quả nhất.
Hầu hết học sinh ở đây là người dân tộc thiểu số, các em thường hay e dè,
thiếu mạnh dạn trước tập thể, chưa tự tin trong học tập nên phần nào ảnh hưởng
đến việc hình thành kiến thức, rèn luyện kỹ năng và phẩm chất cho các em.
1.3. Thực trạng của việc áp dụng hoạt động khởi động trong môn Khoa
học tự nhiên lớp 6 tại trường TH&THCS Ba Tầng
Tất cả giáo viên trong trường đều có tinh thần tự đổi mới phương pháp dạy
học theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh; tuy nhiên phần lớn các thầy
cô giáo đều hướng đến việc đổi mới trong hoạt động hình thành kiến thức là chủ
yếu, chưa quan tâm đúng mức tới hoạt động khởi động.
Để khách quan tôi đã tiến hành khảo sát việc tổ chức hoạt động khởi động
của 5 giáo viên giảng dạy môn Khoa học tự nhiên tại trường TH&THCS Ba
Tầng và thu được kết quả như sau:
Nội dung
Số lượng
Tỷ lệ %
1. Thực hiện hoạt động khởi động
- Có
- Không
5
0
100
0
2. Cơ sở tiến hành khởi động
- Xuất phát từ nội dung bài học
- Từ vấn đề liên quan đến bài học
- Từ nguồn khác
2
2
1
40
40
20
3. Mục đích khởi động
- Kiểm tra và thống kê kiến thức của học sinh
- Tạo hứng thú cho học sinh
- Tạo tình huống có vấn đề để vào bài
3
1
1
60
20
20
4
4. Cách thức tiến hành hoạt động khởi động thường dùng
- Tổ chức thành hoạt động
- Dẫn dt
- Khác
3
2
0
60
40
0
5. Người thực hiện hoạt động khởi động
- Giáo viên
- Học sinh
- Giáo viên và học sinh
4
0
1
80
0
20
6. Mức độ thu hút và hiệu quả
- Cao
- Trung bình
- Thấp
1
3
1
20
60
20
Như vậy, tất cả giáo viên dạy môn Khoa học tự nhiên tại trường
TH&THCS Ba Tầng đều thực hiện hoạt động khởi động. Hoạt động này chủ yếu
xuất phát từ nội dung bài học nhưng nhằm mục đích kiểm tra và hệ thống lại
kiến thức là chủ yếu. Hoạt động khởi động được thầy cô tổ chức dưới dạng hoạt
động đơn giản hoặc dẫn dt vào bài, dó đó người thực hiện chủ yếu là giáo viên
cho nên mức độ thu hút và hiệu quả chưa cao, dù rất cố gng nhưng nhiều giáo
viên không thể lôi ko sự tập trung của học sinh mà tạo cho học sinh cảm giác
mệt mi, thụ động.
Năm học 2022 - 2023 tôi được phân công giảng dạy bộ môn Khoa học tự
nhiên 6, qua khảo sát đối với 99 học sinh lớp 6 tôi thu được kết quả như sau:
Nội dung
Số
lượng
Tỷ lệ %
1. Em có chuẩn bị bài trước khi đến lớp không?
- Thường xuyên
- Thỉnh thoảng
- Không
80
10
9
80,8
10,1
9,1
2. Em thích thú với cách tổ chức hoạt động khởi động nào
của thầy (cô)?
- Kiểm tra bài c, vào ngay bài mới
- Giáo viên giới thiệu ngn gọn nội dung bài mới
- Thiết kế hoạt động khởi động khác: trò chơi, xem video…
13
10
76
13,1
10,1
76,8
3. Em có hứng thú khi được tham gia vào hoạt động khởi
động không?
- Có
- Không
94
5
94,9
5,1
4. Khởi động có giúp em định hướng được kiến thức mới cần
tìm hiểu không?
- Định hướng tốt
- Chưa rõ ràng
- Không định hướng được
75
5
19
75,7
5,1
19,2
5
5. Sau hoạt động khởi động em có hứng thú tham gia vào các
hoạt động học tập tiếp theo không?
- Có
- Không
93
6
93,9
6,1
Qua khảo sát cho thấy, một số học sinh chưa chuẩn bị bài trước khi đến
lớp. Điều này s làm cho học sinh lo lng, thiếu tự tin, ntránh những câu hi,
bài tập khi giáo viên đưa ra, như vậy s hạn chế sự tương tác giữa giáo viên với
học sinh, làm giảm chất lượng giờ học. Phần lớn học sinh thích giáo viên tổ
chức các hoạt động khởi động khác nhau và hứng thú khi tham gia vào các hoạt
động ấy. Cho nên sau mỗi hoạt động khởi động thì học sinh định hướng tốt và
hứng thú tham gia vào các hoạt động tiếp theo. Tuy nhiên do thầy cô là người
trực tiếp tổ chức dưới dạng hoạt động đơn giản hoặc dẫn dt vào bài, hình thức
chưa phong phú, nội dung chưa phù hợp nên không thu hút được học sinh.
Chính vì l đó bản thân tôi trong quá trình giảng dạy bộ môn Khoa học tự nhiên
lớp 6 luôn trăn trở để tìm ra giải pháp tổ chức hoạt động khởi động một cách
hiệu quả nhằm tạo hứng thú cho các em khi học bộ môn này.
Hình 3: Phiếu khảo sát giáo viên và học sinh ở trường TH&THCS Ba Tầng
2. Mô tả, phân tích các giải pháp áp dụng sáng kiến
2.1. Mô tả quy trình/quá trình thực hiện
Để khc phục những hạn chế và thực trạng trên tôi đã thực hiện đa dạng hóa
các hoạt động khởi động từ mục tiêu cho đến hình thức tổ chức nhằm tạo hứng thú
học tập cho học sinh trong môn Khoa học tự nhiên 6. Vậy nên tôi dự kiến thời gian
thực hiện trong cả năm học và thực nghiệm trên đối tượng là học sinh lớp 6 tại
trường TH&THCS Ba Tầng.
Sau đây tôi xin đưa ra một số giải pháp như sau:
2.1.1. Đa dạng trong việc xác định mục tiêu cho hoạt động khởi động
Hoạt động khởi động thường chỉ chiếm một vài phút đầu giờ nhưng có
nghĩa rất quan trọng trong việc kích hoạt sự tích cực của người học. Việc lựa
chọn mục tiêu để tổ chức hoạt động khởi động là bước đầu tiên quyết định sự
thành công của tiết học. Vì vậy, giáo viên cần phải nm chc mục tiêu và linh
hoạt lựa chọn mục tiêu khởi động phù hợp với mỗi bài học để không gây sự
nhàm chán cho học sinh. Vậy hoạt động khởi động nhằm những mục tiêu nào?