SKKN: Dạy nghĩa của từ và các lớp từ có quan hệ về ngữ nghĩa cho học sinh lớp 5

I. Phần mở đầu :<br /> 1. Lý do chọn sáng kiến kinh nghiệm :<br /> 1.1. Tính lịch sử của vấn đề nghiên cứu : <br /> Trường Tiểu học là nơi đầu tiên trẻ em được học tập Tiếng Việt, chữ viết <br /> với phương pháp nhà trường, phương pháp học tập tiếng mẹ đẻ một cách khoa <br /> học. Học sinh tiểu học chỉ có thể học tập các môn khác khi có kiến thức Tiếng <br /> Việt. Bởi đối với người Việt, tiếng Việt là phương tiện giao tiếp, là công cụ trao <br /> đổi thông tin và chiếm lĩnh tri thức. Hơn nữa, con người muốn tư duy phải có ngôn <br /> ngữ. Cả những lúc chúng ta nghĩ thầm trong bụng, chúng ta cũng “bụng bảo dạ” <br /> cũng nói thầm, tức là cũng sử dụng ngôn ngữ, một hình thức ngôn ngữ mà các nhà <br /> chuyên môn gọi là ngôn ngữ bên trong. Còn thông thường thì chúng ta thể hiện ra <br /> ngoài kết quả của hoạt động tư duy, những ý nghĩ tư tuởng của chúng ta thành <br /> những lời nói, những thực thể ngôn ngữ nhất định. Ngôn ngữ là công cụ, là hiện <br /> thực của tư duy. Bởi lẽ đó, tư duy và ngôn ngữ có quan hệ chặt chẽ với nhau, tác <br /> động qua lại lẫn nhau. Người có tư duy tốt sẽ nói năng mạch lạc, trôi chảy và nếu <br /> trau dồi ngôn ngữ được tỉ mỉ, chu đáo thì sẽ tạo điều kiện cho tư duy phát triển tốt. <br /> Môn Tiếng Việt trong trường tiểu học không thể là bản sao từ chương trình khoa <br /> học Tiếng Việt vì trường có nhiệm vụ riêng của mình. Nhưng với tư cách là một <br /> môn học độc lập, Tiếng Việt có nhiệm vụ cung cấp cho HS những tri thức về hệ <br /> thống Tiếng Việt (hệ thống âm thanh, cấu tạo từ, cấu trúc ngữ pháp, khả năng <br /> biểu cảm của ngôn ngữ, quy tắc hoạt động của ngôn ngữ). Đồng thời, kiến thức <br /> môn Tiếng Việt hình thành cho HS kĩ năng giao tiếp (nghe, nói, đọc, viết). Ngoài ra, <br /> Tiếng Việt còn là công cụ giao tiếp và tư duy cho nên nó còn có chức năng kép mà <br /> các môn học khác không có được, đó là:  trang bị cho HS một số công cụ để tiếp <br /> nhận và diễn đạt mọi kiến thức khoa học trong nhà trường, là công cụ để học các <br /> môn học khác; kĩ năng nghe, nói, đọc, viết là phương tiện là điều kiện thiết yếu <br /> <br /> <br /> 1<br /> của quá trình học tập. Bên cạnh chức năng giao tiếp, tư duy ngôn ngữ còn có chức <br /> năng quan trọng nữa đó là thẩm mĩ, ngôn ngữ là phương tiện để tạo nên cái đẹp, <br /> hình tượng nghệ thuật. Trong văn học, HS phải thấy được vẻ đẹp của ngôn ngữ. <br /> Vì thế ở trường tiểu học, Tiếng Việt và văn học được tích hợp với nhau, văn học <br /> giúp HS có thẩm mĩ lành mạnh, nhận thức đúng đắn, có tình cảm thái độ hành vi <br /> của con người Việt Nam hiện đại, có khả năng hòa nhập và  phát triển cộng đồng <br /> nên hiểu được các văn bản văn học hoặc hiểu được ngôn ngữ trong giao tiếp thì <br /> HS cần phải hiểu được nghĩa của từ và các lớp nghĩa của từ.<br /> 1.2. Tính cấp thiết của vấn đề nghiên cứu : <br /> Từ  có vai trò rất quan trọng trong hệ  thống ngôn ngữ.  Con người muốn tư <br /> duy   phải có ngôn ngữ. Không có vốn từ  đầy đủ, con người không thể  sử  dụng  <br /> ngôn ngữ như một phương tiện giao tiếp. Việc dạy từ ngữ  ở tiểu học sẽ tạo cho  <br /> học sinh có năng lực từ ngữ, giúp cho học sinh nắm được tiếng mẹ đẻ, có phương <br /> tiện giao tiếp để  phát triển toàn diện. Vốn từ của học sinh càng giàu bao nhiêu thì <br /> khả  năng sử  dụng từ càng lớn, càng chính xác, hoạt động giao tiếp sẽ  thể  hiện rõ <br /> ràng và nhạy bén hơn.<br /> Với mục tiêu được quy định thì môn Tiếng Việt có vai trò hết sức quan <br /> trọng, giúp trẻ  chiếm lĩnh tri thức mới, hình thành và phát triển năng lực sử  dụng <br /> tiếng Việt trong học tập và trong giao tiếp. Ngay từ  bậc tiểu học, học sinh được  <br /> chú trọng dạy từ, trong đó dạy giải nghĩa của từ  và các lớp từ  có quan hệ  về  ngữ <br /> nghĩa là nhiệm vụ vô cùng quan trọng.<br /> 2. Mục đích nghiên cứu :<br /> Sáng kiến kinh nghiệm này nhằm mục đích tìm ra biện pháp tốt nhất để <br /> triển khai có hiệu quả  các tiết dạy phân môn Tiếng việt cho học sinh lớp 5 theo <br /> chương trình hiện hành.<br /> ­ Giới hạn nghiên cứu của đề tài:<br /> <br /> <br /> 2<br />   + Nội dung:<br />  Một số biện pháp để dạy nghĩa của từ và các lớp từ có quan hệ về nghĩa cho <br /> học sinh lớp 5.<br />   + Phạm vi:<br />  Môn Tiếng Việt lớp 5 (về nội dung chương trình, phương pháp dạy học và  <br /> tâm lí của học sinh tiểu học).<br /> 3. Thời gian và địa điểm :<br /> Từ tháng 8/2013 đến tháng 3/2014.<br /> Học sinh lớp 5 ­  Trường Tiểu học Quyết Thắng.<br /> 4. Đóng góp mới về mặt thực tiễn :<br /> Trong các tiết học, giáo viên muốn phát huy được tính tích cực của học sinh, <br /> cho các em phát hiện từ khó nhưng chưa cho học sinh hiểu nghĩa từ bằng cách diễn <br /> đạt dễ hiểu, gây ấn tượng để  các em nhớ  lâu, Khi tìm hiểu nghĩa của từ  có giá trị <br /> nghệ thuật trong văn bản tập đọc không có định hướng rõ ràng, cụ thể học sinh lan <br /> man, không có trọng tâm. Hoặc một số  giáo viên khi dạy khái niệm các lớp từ  có <br /> quan hệ ngữ nghĩa giáo viên  hướng dẫn học sinh phân biệt từ đồng nghĩa, từ nhiều  <br /> nghĩa, từ đồng âm chưa rõ ràng, cụ thể khiến nhiều em còn lúng túng khi được hỏi  <br /> đến....Tất cả những thực tế trên đều làm giảm hiệu quả của tiết dạy Tiếng việt ở <br /> lớp 5 hiện nay.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 3<br />  II. Phần nội dung :<br /> 1. Chương 1. Tổng quan.<br /> 1.1. Cơ sở ly luận :<br /> Ngôn ngữ văn học còn là biểu hiện bậc cao của nghệ thuật ngôn từ  nên khi <br /> dạy văn là cách bồi dưỡng năng lực ngôn ngữ  tối   ưu cho người học. Dạy Tiếng  <br /> Việt là đưa các em hoà nhập vào một môi trường sống của thời kì hội nhập. Còn <br /> hiểu sâu sắc về Tiếng Việt là tác động đến kĩ năng cảm thụ thơ  văn của HS. Kết  <br /> hợp giữa dạy văn và dạy tiếng sẽ tạo được hiệu quả cao giữa hai môn văn ­ Tiếng <br /> Việt để HS lớn lên trở  thành những con người hiện đại, được giáo dục toàn diện. <br /> Về bản chất giáo dục là sự chuyển giao các giá trị văn hoá đông ­ tây, kim ­ cổ, một  <br /> sự giao tiếp mà phương tiện chủ yếu là lời nói của cha mẹ, thầy cô là sách báo các  <br /> loại. Trong giáo dục, việc nắm vững tiếng nói (trước hết là tiếng mẹ  đẻ) có ý  <br /> nghĩa quyết định. Nếu học sinh yếu kém về ngôn ngữ, nghe nói chỉ hiểu lơ mơ, nói <br /> viết không chính xác, không thể  hiện được ý mình cho suôn sẻ, thì không thể  nào <br /> khai thác đầy đủ các thông tin tiếp nhận từ người thầy, từ sách vở được. Bởi vậy, <br /> trong nội dung giáo dục, chúng ta cần phải hết sức coi trọng việc đào tạo về  mặt  <br /> <br /> <br /> 4<br /> ngôn ngữ, xem đó là điều kiện không thể thiếu để bảo đảm thành công trong thực  <br /> hiện sứ mệnh trong đại của mình.  <br />           Nhận thức của trẻ từ 6 đến 11 tuổi còn mang tính cụ thể, gắn với các hình <br /> ảnh và hiện tượng cụ thể. Trong khi đó kiến thức về nghĩa của từ và các lớp từ có <br /> quan hệ về ngữ nghĩa có tính trừu tượng và khái quát cao. Do vậy, các em thường  <br /> không thích học, ngại suy nghĩ dẫn đến tiết học kém hiệu quả, học sinh nắm kiến  <br /> thức hời hợt. Mặt khác, học sinh lớp 5 được tiếp xúc với những từ  mới có những <br /> bước nhảy vọt về  kiến thức nên các em thường có hiện tượng lười học, sợ  giải <br /> nghĩa từ, sợ học các bài về các lớp từ. Chính vì lẽ đó, người giáo viên là người dạy  <br /> phải biết khơi dậy niềm say mê học, óc tư  duy, sáng tạo của  mỗi học sinh.  Làm <br /> thế nào để đạt được điều đó?<br />         Do đặc điểm của môn học và đặc điểm nhận thức của học sinh lớp 5 mau nhớ <br /> nhưng lại nhanh quên, không thích những hoạt động kéo dài, thích những hình ảnh  <br /> trực quan sinh động..., người giáo viên cần lựa chọn phương pháp, hình thức tổ <br /> chức dạy học phù hợp với các đối tượng học sinh trong lớp để  học sinh nào cũng <br /> nắm chắc kiến thức về từ, củng cố tri thức mới, rèn luyện các kỹ năng cơ sở, phát  <br /> triển tư duy, ngôn ngữ... giúp học sinh tự tin hơn khi giao tiếp.<br /> 1. 2. Cơ sở thực tiễn :<br />                 Chương trình các môn học ở trường tiểu học hiện nay đã được sắp xếp  <br /> một cách khoa học hệ  thống song đối với học sinh tiểu học  là bậc học nền tảng, <br /> đến trường là một bước ngoặt lớn của các em trong đó hoạt động học là hoạt động <br /> chủ  đạo, kiến thức các môn học về tự   nhiên và xã hội chưa được bao nhiêu, vốn  <br /> từ sử dụng vào trong cuộc sống để diễn đạt trình bày tư tưởng, tình cảm của mình <br /> còn quá ít. Mặc dù vấn đề nghĩa của từ, các lớp từ có quan hệ về ngữ nghĩa và việc  <br /> dạy vấn đề  này  ở  trường tiểu học không gây nhiều tranh cãi như  việc dạy nội <br /> dung cấu tạo từ nhưng đây lại là công việc không mấy dễ dàng bởi vì nghĩa của từ <br /> là một vấn đề phức tạp, trừu tượng, khó nắm bắt trong khi đó tư duy của học sinh <br /> 5<br /> tiểu học chủ  yếu thiên về  cụ  thể  tư  duy trừu tượng phát triển nhưng  ở  mức độ <br /> thấp. Các em thường lẫn lộn giữa từ nhiều nghĩa ­ từ đồng nghĩa ­ từ đồng âm, giải <br /> nghĩa từ còn mang tính chung chung, không chính xác. Hơn thế nữa, các em chưa ý <br /> thức được vai trò xã hội của ngôn ngữ, chưa nắm được các phương tiện kết cấu và <br /> quy luật cũng như họat động chức năng của nó. Mặt khác, HS cần hiểu rõ người ta  <br /> nói và viết không chỉ  cho riêng mình mà cho người khác nên ngôn ngữ  cần chính <br /> xác, dễ hiểu, tránh làm cho người khác hiểu sai nội dung câu, từ, ý nghĩa diễn đạt. <br /> Chính vì vậy việc dạy nghĩa của từ  và các lớp từ  có quan hệ  về  ngữ  nghĩa có rất <br /> nhiều giáo viên trong trường quan tâm song chưa có ai nghiên cứu nên tôi đã chọn  <br /> vấn đề này giúp học sinh tháo gỡ những khó khăn, vướng mắc khi học mảng kiến  <br /> thức này của môn TV.<br />                                      <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 2. Chương 2. Nội dung vấn đề nghiên cứu :<br /> Qua thực tế giảng dạy, dự giờ đồng nghiệp ở trường sở tại, trường bạn, tôi  <br /> nhận thấy việc dạy và học tốt về  nghĩa của từ  và các lớp từ  có quan hệ  về  ngữ <br /> nghĩa cho học sinh lớp 5 là một công việc rất cần thiết.<br /> Để khắc phục được những vấn đề đã nêu ở trên, tôi  tìm hiểu kĩ nội dung và <br /> hiểu được nội dung các tiết học trong chương trình, nghiên cứu cách tổ  chức các  <br /> trò chơi có thể áp dụng để hoàn thành bài học một cách nhẹ nhàng mà hiệu quả cao  <br /> nhất; giúp học sinh thư  giãn, mạnh dạn nói lên suy nghĩ của mình, nêu vấn đề  để <br /> cùng giải quyết; gợi cho học sinh thấy được mối liên hệ  giữa các bài học, phân <br /> môn trong Tiếng Việt để  vừa nắm chắc bài, vừa củng cố  được kiến thức đã học; <br /> <br /> <br /> 6<br /> kiểm tra kết quả, liên hệ thực tế… Làm tốt được điều đó, giáo viên dạy phải tâm  <br /> huyết với nghề, với học sinh, phải chuẩn bị kĩ cho mỗi bài dạy, mỗi tiết dạy và  <br /> nhất là phải nghiên cứu để  tìm ra giải pháp hữu hiệu nhất giúp học sinh học tốt  <br /> hơn.<br />       Vậy đóng góp của đề  tài này chính là tạo cho học sinh có hứng thú khi học <br /> Tiếng Việt nói chung và phần nghĩa của từ và các lớp từ có quan hệ về ngữ nghĩa,  <br /> giúp những học sinh còn ngại nói, ngại phát biểu trong học Tiếng Việt để nâng cao <br /> chất lượng  học cho học sinh trong các trường tiểu học.<br /> 2.1. Thực trạng :<br /> 2.1.1 Tìm hiểu thực tế của trường:<br /> Năm học 2013 ­ 2014, trường Tiểu học Quyết Thắng có ba lớp 5 với 105 học <br /> sinh. Tôi được phân công dạy và chủ  nhiệm lớp 5A. Lớp tôi chủ  nhiệm có 35 học <br /> sinh trong đó có 23 nữ, 12 nam. Trong quá trình nghiên cứu đề tài của mình, tôi gặp  <br /> một số khó khăn và thuận lợi như sau:<br />   *Thuận lợi :<br /> + Về phía Nhà trường:<br /> ­ Luôn  quan tâm đến chất lượng dạy của GV và chất lượng học của HS.<br /> ­ Đầu tư đầy đủ cơ sơ vật chất, trang thiết bị phục vụ công tác dạy và học.<br /> ­ Hàng tuần có các buổi sinh hoạt chuyên môn để GV trao đổi kinh nghiệm, <br /> thảo luận bài để tìm ra phương pháp, hình thức dạy học tối ưu  trong quá trình dạy.<br /> ­ Tổ chức thao giảng các cấp để giáo viên được cọ sát, học hỏi kinh nghiệm  <br /> của đồng nghiệp.<br />         + Về phía giáo viên:   <br />  ­ Phần lớn giáo viên của trường có trình độ  chuyên môn, nghiệp vụ  đạt và  <br /> vượt chuẩn, nhiều giáo viên đạt danh hiệu giáo viên dạy giỏi các cấp.<br />  ­ Giáo viên trong các tổ, khối chuyên môn luôn tự  học hỏi để  bổ  sung, cập  <br /> nhật kiến thức phục vụ cho công tác giảng dạy của mình.<br /> <br /> <br /> 7<br />  ­ Giáo viên quan tâm đến các đối tượng học sinh, nhiệt tình trong công tác <br /> giảng dạy.<br />        + Về phía học sinh:<br /> ­ Phần nhiều học sinh ngoan, tích cực trong học tập và rèn luyện.<br /> ­ Các em có đầy đủ đồ dùng học tập, sách giáo khoa, vở viết đúng quy định.<br /> ­ Phụ  huynh học sinh luôn quan tâm đến việc rèn luyện học tập HS, có sự <br /> kết hợp giữa phụ  huynh, giáo viên và các lực lượng giáo dục trong, ngoài Nhà  <br /> trường.<br />           * Khó khăn:<br />        + Về phía giáo viên:<br /> ­ Đôi khi  ở một số  tiết giáo viên chuẩn bị đồ  dùng dạy học còn sơ  sài chưa <br /> kích thích được sự hứng thú, tìm tòi, sáng tạo của học sinh.<br /> ­ Một vài giáo viên chưa nhanh nhạy trong việc đổi mới phương pháp dạy <br /> học theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh, lấy học sinh làm trung tâm.<br />        + Về phía học sinh:<br /> ­ Một số  ít học sinh còn lười học, làm bài còn cẩu thả, làm các bài toán dưới <br /> hình thức qua loa cho xong.<br /> ­ Một số gia đình chưa thực sự quan tâm đến việc học của con mình, còn giao <br /> phó việc rèn luyện và học tập của học sinh cho Nhà trường.<br /> 2.1.2. Khảo sát :<br /> *  Dự giờ :<br />     Ngay từ những ngày đầu năm học, tôi dự giờ thăm lớp của giáo viên cùng khối.<br /> Qua dự giờ, tôi thấy tiết dạy đạt được một số ưu nhược điểm chính sau:<br /> Ưu điểm:<br />     ­ GV giảng dạy kiến thức cơ bản chính xác, có hệ thống.<br />     ­ Dạy đúng đặc trưng bộ môn, đúng loại bài.<br /> <br /> <br /> 8<br />      ­ Lời giảng mạch lạc, truyền cảm, quan tâm đến các đối tượng học sinh trong <br /> lớp.<br />      ­ Hoạt động giữa giáo viên và học sinh diễn ra nhẹ nhàng, tự nhiên.<br />      ­ Phân bố thời gian một cách hợp lý.<br />      ­ HS hiểu bài, làm bài tương đối chính xác.<br /> Khuyết điểm:<br />       ­ Một số  học sinh nắm bài chưa chắc nên khi giáo viên yêu cầu tìm từ  đồng <br /> nghĩa con tìm được ít.<br />      ­ GV chưa  khắc sâu kiến thức cho HS.<br />      ­ Phần mở rộng kiến thức cho học sinh giỏi chưa có.<br />  *  Chất lượng :<br />           Sau tiết dạy ở lớp 5B tôi tiến hành kiểm tra kỹ năng thực hành của các học <br /> sinh sau tiết dạy bằng bài tập :<br /> Bài 1: Tìm từ đồng nghĩa với mỗi từ sau đây: đẹp; to lớn; học tập.<br /> Bài 2. Xếp các từ dưới đây thành các nhóm từ đồng nghĩa : bao la, lung linh, vắng <br /> vẻ, hiu quạnh, long lanh, lóng lánh, mênh mông, vắng teo, vắng ngắt, bát ngát, lấp <br /> loáng, lóng lánh, hiu hắt, thênh thang.<br /> Kết quả của cả lớp đạt được như sau:<br /> THỜI GIAN LỚP 5B (LỚP ĐỐI CHỨNG) LỚP 5A (LỚP THỰC NGHIỆM)<br /> G K TB Y G K TB Y<br /> 10 HS 15HS 8HS 2HS 18 HS 15 HS 2 HS<br /> ĐẦU NĂM<br /> 28,6% 42,8% 22,9% 5,7% 51,4% 42,9% 5,7%<br />           Qua kết quả khảo sát, tôi thấy chất lượng làm bài ở lớp 5A cao hơn lớp 5B <br /> một chút.  Do vậy, để dạy và học phần nghĩa của từ và các lớp từ có quan hệ về <br /> ngữ nghĩa đạt hiểu quả cao, cần chú trọng đến hình thức truyền thụ kiến thức để <br /> gây hứng thú nâng cao chất lượng học cho học sinh. Qua tìm hiểu và áp dụng một <br /> vài biện pháp dạy ­ học về vấn đề “Dạy nghĩa của từ và các lớp từ có quan hệ <br /> về ngữ nghĩa cho học sinh lớp 5” trong năm học 2013 – 2014,  tôi nhận thấy hiệu <br /> <br /> <br /> 9<br /> quả giờ học cao hơn, học sinh hứng thú học, giờ học thật vui, thật nhẹ nhàng, sôi <br /> nổi đặc biệt mỗi học sinh đều được bộc lộ suy nghĩ về vốn sống, vốn từ của mình<br /> 2.2. Các giải pháp :<br /> Biện pháp dạy nghĩa của từ và các lớp từ có quan hệ về ngữ nghĩa:<br /> Nghĩa của từ được hiểu là nội dung đối tượng vật chất, là sự  phản ánh đối <br /> tượng của hiện thực (một hiện tượng, một quan hệ, m ột tính chất, hay một quá <br /> trình) trong nhận thức, được ghi lại bằng một tổ  hợp âm thanh xác định. Để  tăng <br /> vốn từ cho học sinh, ngoài việc hệ  thống hóa vốn từ, công việc quan trọng là làm <br /> cho học sinh hiểu nghĩa từ, phân biệt được các lớp từ  có quan hệ  về  ngữ  nghĩa. <br /> Đây là nhiệm vụ  quan trọng trong sự  phát triển ngôn ngữ  của trẻ  em. Việc dạy  <br /> nghĩa của từ được tiến hành trong tất cả các giờ học, bất cứ ở đâu có cung cấp từ <br /> ngữ, thuật ngữ, khái niệm, thì ở đó có dạy nghĩa từ. Bài tập giải nghĩa từ xuất hiện <br /> trong phân môn LTVC không nhiều nhưng việc giải nghĩa từ  lại chiếm vị  trí rất <br /> quan trọng trong các bài học MRVT. Việc cho các em hiểu nghĩa các từ chủ điểm, <br /> từ trung tâm của mỗi trường nghĩa là vô cùng cần thiết.<br /> Trong quá trình nghiên cứu tôi đã cụ thể bằng những biện pháp sau:<br /> a. Biện pháp dạy nghĩa của từ cho học sinh lớp 5.<br /> ­ Các biện pháp giải nghĩa từ.<br /> ­ Các biện pháp tìm hiểu ý nghĩa của một số  từ  ngữ  có giá trị  nghệ  thuật <br /> trong văn bản tập đọc.<br /> b. Biện pháp dạy các lớp từ có quan hệ về ngữ nghĩa.<br />  Dạy nghĩa của từ cho học sinh lớp 5<br /> Để  giải nghĩa từ, trước hết giáo viên phải hiểu nghĩa từ  và biết giải nghĩa  <br /> phù hợp với mục đích dạy học, phù hợp với đối tượng học sinh.  Đối với học sinh <br /> lớp 5 việc giải nghĩa từ không thể giống với học sinh lớp 1­2. Mặt khác hoạt động <br /> giải nghĩa từ nói chung cũng sẽ có điểm khác với việc giải nghĩa từ ngữ được dùng <br /> <br /> <br /> 10<br /> có tính nghệ thuật. Theo định hướng vừa nêu, tôi cố gắng tìm ra các biện pháp giải  <br /> nghĩa từ thích hợp với lượng từ ngữ cần cung cấp cho học sinh lớp 5 và các biện  <br /> pháp tìm hiể    u từ ngữ nghệ thuật trong các văn bản Tập đọc của khối lớp 5.<br /> Biện pháp 1:  Giải nghĩa từ cho học sinh lớp 5.<br />         Qua 16 tiết MRVT và 69 văn bản tập đọc, tôi thống kê được hơn 200 từ học  <br /> sinh cần hiểu nghĩa. Đây là số lượng từ khá lớn so với khả năng giải nghĩa của học <br /> sinh độ tuổi 11,12. Trong một số công trình nghiên cứu về PPDH TV và một số tài  <br /> liệu hướng dẫn giáo viên tiểu học dạy từ ngữ đã nêu một số cách giải nghĩa sau: <br /> “Giải nghĩa bằng trực quan; giải nghĩa bằng cách đối chiếu so sánh với các  <br /> từ  khác;  giải nghĩa bằng các từ  đồng nghĩa, trái nghĩa;  giải nghĩa từ  bằng cách  <br /> phân tích từ  các thành tố  và giải nghĩa từng thành tố  này ;  giải nghĩa bằng định  <br /> nghĩa....                                        <br />   Tôi đã chia các từ mà sách giáo khoa TV5 yêu cầu học sinh hiểu nghĩa thành <br /> các nhóm và xác định biện pháp giải nghĩa từ tương ứng với mỗi nhóm.<br />   A.  Giải nghĩa bằng định nghĩa<br />          Giải nghĩa bằng định nghĩa là biện pháp giải nghĩa bằng cách nêu nội dung <br /> nghĩa, gồm tập hợp các nét nghĩa bằng một định nghĩa. Tập hợp nét nghĩa được liệt <br /> kê theo sự sắp xếp nét nghĩa khái quát, cũng là nét nghĩa từ loại lên trước hết và các  <br /> nét nghĩa càng hẹp, càng riêng thì càng ở sau.  Tôi đã hướng dẫn HS:<br />             ­ Nhận dạng được ý nghĩa phạm trù của từ.<br />             ­ Xác định tiểu loại của từ.<br />  Tạm thời phân biệt cách giải nghĩa các nhóm từ như sau: <br />  a. Nhóm các từ thuộc từ loại danh từ<br /> *  Danh từ trừu tượng<br />         Khi giải nghĩa các danh từ trừu tượng, tôi hướng dẫn HS làm như sau:<br />  ­ Chọn được các từ gọi tên các nét nghĩa khái quát.<br /> <br /> <br /> 11<br />   ­ Xác định rõ phạm trù nghĩa của các từ cần giải nghĩa. <br />  ­ Tùy đặc điểm riêng từng từ mà có thể chọn một trong các từ sau: sự, cuộc,  <br /> những, phạm vi, lĩnh vực, nơi.... làm từ công cụ để mở đầu nét nghĩa khái quát cho  <br /> mỗi từ.<br /> Ví dụ: <br /> Tôi hướng dẫn HS giải nghĩa từ: “Tư tưởng”:<br />                ­  Chọn được các từ gọi tên các nét nghĩa khái quát:  suy nghĩ hoặc ý nghĩ (  <br /> tập trung tư tưởng).<br />                ­ Xác định rõ phạm trù nghĩa của các từ cần giải nghĩa: quan điểm và ý  <br /> nghĩa chung của người đối với hiện thực khách quan (tư  tưởng tiến bộ, tư  tưởng  <br /> phong kiến...)<br />     ­ Chọn từ công cụ để mở đầu cho nét nghĩa “sự”.<br /> Vậy, “tư tưởng” là sự suy nghĩ hoặc ý nghĩ ( tập trung tư tưởng), quan <br /> điểm và ý nghĩa chung của người đối với hiện thực khách quan (tư tưởng tiến bộ, <br /> tư tưởng phong kiến...)<br /> * Danh từ chỉ sự vật cụ thể.<br />          Tên gọi các sự vật tồn tại trong thực tế khách quan có rất nhiều nhưng có thể <br /> quy về các phạm trù sau: <br /> ­ Từ chỉ đồ vật, từ chỉ người và con vật, từ chỉ cây cối, chỉ các hiện tượng tự <br /> nhiên... Vì thế nét nghĩa khái quát mở đầu cho cách giải nghĩa bằng định nghĩa.<br />  Khi dạy bài Cửa sông (TV5­ T2 ­ Tr 75), tôi đã hướng dẫn HS giải nghĩa từ <br /> “Tôm rảo” : một loại tôm  (nghĩa khái quát) sống ở vùng nước lợ, thân nhỏ và dài.<br />  Với các từ chỉ đồ vật, dụng cụ, đồ dùng hoặc phương tiện sản xuất,  sau nét <br /> nghĩa phạm trù là nét nghĩa hình dáng, kích thước, cấu tạo và cuối cùng là nét nghĩa <br /> chức năng.<br /> Ví dụ:<br /> <br /> <br /> 12<br />  + (cái) Bay (TV5­ T1­ Tr 148): đồ vật (nét nghĩa phạm trù), dụng cụ của thợ <br /> nề, gồm một miếng thép mỏng hình lá lắp vào cán (nét nghĩa hình dáng, kích thước, <br /> cấu tạo) , dùng để xây, trát, láng ( nét nghĩa chức năng). <br />  Khi giải nghĩa các từ  bàn, ghế, sập, các em sẽ  miêu tả  cấu tạo các đồ  vật  <br /> này na ná như  nhau, nhưng nhất thiết các em phải nói được  bàn dùng  để  kê viết <br /> hoặc đặt đồ  đạc, ghế dùng để  ngồi, sập dùng để  nằm. Các đồ  vật này khác nhau <br /> về chức năng. Thực tế ở tiểu học, rất nhiều trường hợp học sinh thậm chí cả giáo  <br /> viên chỉ nêu được nét nghĩa chức năng khi giải nghĩa danh từ chỉ đồ vật dụng cụ.<br /> Ví dụ:<br /> +  men:(TV 5 ­ T1 – Tr118)  chất được dùng trong quá trình làm bia , rượu; <br /> chất gây say.<br /> ­  Cách giải nghĩa các từ chỉ động, thực vật. <br />        Khi giải nghĩa các từ thuộc loại này, giáo viên có thể nêu đây là một loại động  <br /> vật, thực vật,  thuộc họ.... Tuy nhiên để  giảng nghĩa ngắn gọn, giáo viên nên nêu <br /> trực tiếp nghĩa khái quát của từng loại, tiếp đến là các nét nghĩa  hình dáng, kích <br /> thước, môi trường sống hoặc tính năng của loài động vật, thực vật đó.<br /> Ví dụ: <br /> + Con mang (con hoẵng) (TV5­ T1­ Tr 75):  Loài thú rừng(nghĩa khái quát ), <br /> cùng họ  với hươu (thuộc họ), sừng bé có hai nhánh và lông vàng đỏ  (hình dáng, <br /> kích thước).<br />         Danh từ có nhiều tiểu loại, với mỗi tiểu loại, cách giải nghĩa bằng định nghĩa  <br /> cũng tương tự nghĩa là đưa nét nghĩa chỉ loại lên trước hết, sau đó mới cụ thể hóa.<br /> Ví dụ: <br /> + Thanh ray: (TV5 – T2 ­ Tr136) Thanh sắt hoặc thép (nét nghĩa chỉ loại ) <br /> ghép nối với nhau thành hai đường song song để  tạo thành đường cho tàu hoả, tàu  <br /> điện hay xe goòng chạy (cụ thể hóa).   <br /> b. Nhóm các từ thuộc loại động từ<br /> 13<br />                 Chia động từ thành ba loại: động từ chỉ hành động, động từ chỉ trạng thái <br /> và động từ chỉ quá trình.... nghĩa chỉ ở loại vừa nêu chính là nét nghĩa khái quát, mở <br /> đầu cho lời giải nghĩa động từ  theo cách định nghĩa. Việc xác định các nét nghĩa  <br /> tiếp theo cũng căn cứ  vào nét nghĩa khái quát này. Chẳng hạn khi giải nghĩa một  <br /> động từ  hành động, người giải nghĩa phải nêu được các nét nghĩa hành động tự <br /> thân hay hành động tác động, cách thức hành động và kết quả hành động. <br /> Ví dụ: <br /> + Trình (TV5­ T2 – Tr84): hoạt động, đưa ra để  người trên xem xét và giải <br /> quyết.<br />            Đối với các động từ  chỉ  ý nghĩa quá trình, sau nét nghĩa phạm trù cần nêu  <br /> được nét nghĩa chỉ diễn biến hoặc kết quả của  quá trình biến đổi.<br /> Ví dụ:<br /> + Hóa thân: quá trình biến đi và hiện ra lại thành một người hoặc một vật cụ <br /> thể khác nào đó (hóa thân vào nhân vật). <br />            Riêng đối với các động từ chỉ trạng thái, việc lựa chọn từ ngữ để giải nghĩa  <br /> cần chú ý sao cho các đặc điểm trạng thái của đối tượng được miêu tả  rõ   nét, <br /> nhưng không lẫn  với cách giải nghĩa các tính từ. Đặc biệt là các động từ chỉ trạng <br /> thái tâm lí, tình cảm của con người. <br />   Khi giải nghĩa các động từ chỉ trạng thái, nêu trạng thái của đối tượng trong  <br /> một tình trạng cụ thể như trạng thái tâm lí: xao xuyến, bồi hồi, băn khoăn, bối rối. <br /> Hoặc trạng thái vật lí của sự  vật: nứt, vỡ, mẻ, sứt... cũng có thể là các trạng thái,  <br /> tình trạng xã hội: náo loạn, nháo nhác, hỗn loạn, xôn xao. Còn khi giải nghĩa các  <br /> tính từ  chỉ  tính chất tâm lí, đặc điểm của người cần nêu rõ nét nghĩa thường biểu <br /> thị các đặc điểm của đối tượng và kèm theo thang độ đánh giá.<br /> Ví dụ: <br /> + Ác: tính chất gây hại, đau khổ, tai họa cho người khác.<br /> c. Nhóm từ thuộc loại tính từ  <br /> 14<br />          Tính từ thường được chia làm hai loại: <br /> ­ Tính từ không mức độ: Để  thể hiện được mức độ  đặc điểm, tính chất mà <br /> chúng biểu thị, những tính từ này có thể kết hợp với các từ: rất, quá, lắm... <br />  Ví dụ: trắng, vàng, xanh, đỏ, tròn... . <br /> ­ Tính từ có mức độ:  các tính từ này đã hàm chứa ý nghĩa mức độ nên chúng <br /> không kết hợp được với các từ  rất, quá, lắm ... Vì vậy khi dạy các em giải nghĩa <br /> các từ thuộc từ loại tính từ, nét nghĩa phạm trù cần nêu trước hết chính là nét nghĩa  <br /> tính chất, đặc điểm. Các nét nghĩa cần trình bày theo lối miêu tả.<br />  Ví dụ: <br /> +  Lan man:   nhiều ( nói, viết, suy nghĩ) hết cái này đến cái kia một cách <br /> mạch lạc, không hệ thống.<br />              Giải nghĩa bằng tập hợp các nét nghĩa là cách dạy đầy đủ  nhất nhưng là  <br /> một yêu cầu khó đối với học sinh tiểu học, vì vậy các bài tập giải nghĩa trong môn  <br /> LTVC thường xây dựng dưới dạng cho sẵn từ và nghĩa của từ, các định nghĩa về từ <br /> yêu cầu học sinh xác lập sự tương ứng. <br />  Loại này có 2 tiểu dạng.<br /> + Dạng 1: Cho sẵn các từ yêu cầu học sinh tìm trong các nghĩa đã cho nghĩa  <br /> phù hợp với từ.<br /> Ví dụ: * Bài tập 1(TV5­ T1­ Tr 47)  Dòng nào dưới đây nêu đúng nghĩa của  <br /> từ hoà bình:<br />                   a, Trạng thái bình thản.<br />                   b, Trạng thái không có chiến tranh.<br />                   c, Trạng thái hiền hoà, yên ả.<br /> + Dạng 2:  Cho từ và nghĩa của từ, yêu cầu học sinh xác lập sự tương ứng.<br /> Ví dụ: <br /> * Bài tập 1(TV5­ T1­ Tr116). Mỗi từ  ở cột A dưới đây ứng với nghĩa nào ở <br /> cột B?<br /> 15<br /> A B<br /> Sinh vật Quan hệ giữa sinh vật(kể cả người) với môi trường  <br /> xung quanh.<br /> Sinh thái Tên   gọi   chung   các   vật   sống,   bao   gồm   động   vật, <br /> thực vật và vi sinh vật, có cinh ra, lớn lên và chết.<br /> hình thái Hình thức biểu hiện ra bên ngoài của sự vật, có thể <br /> quan sát được<br /> <br /> <br /> B. Giải nghĩa theo lối so sánh từ đồng nghĩa, gần nghĩa hoặc trái nghĩa<br />           Đây là cách giải nghĩa một từ bằng cách quy nó về những từ đã biết, các từ <br /> dùng để quy chiếu đó phải được giảng kĩ.<br />           Ví dụ:  Khi dạy bài “ Tranh Làng Hồ”, tôi hướng dẫn HS giải nghĩa từ thuần <br /> phác như sau: <br /> + Thuần phác (TV5­ T2­ Tr 88): chất phác, mộc mạc.<br />             Vì từ đồng nghĩa thường khác nhau về sắc thái cho nên cách giảng theo lối <br /> so sánh từ đồng nghĩa nên kết hợp với cách giảng định nghĩa hoặc với cách giảng  <br /> theo lối miêu tả. Bên cạnh việc đưa ra các từ đồng nghĩa, gần nghĩa để đối chiếu, <br /> cần bổ sung thêm những nét nghĩa riêng cho từng từ nên khi giải nghĩa chúng ta có  <br /> thể chỉ cần làm rõ nghĩa một từ nhưng việc xác định loạt đồng nghĩa sẽ giúp chúng  <br /> ta hiểu rõ nghĩa của từ cần giải nghĩa hơn. <br /> Ví dụ:<br />           Khi giải nghĩa từ lốc (cơn lốc), chúng ta đưa từ này về loạt đồng nghĩa: lốc,  <br /> gió, bão, giông, giông tố,..... Trong loạt từ  trên, chúng ta chọn từ  gió làm từ  trung <br /> tâm rồi giảng nghĩa từ  thật kĩ, rồi bổ  sung những nghĩa đặc thù cho các từ    lốc, <br /> bão, giông...<br /> + gió: là hiện tượng không khí trong khí quyển chuyển động thành luồng từ <br /> vùng có áp suất cao đến vùng có áp suất thấp.<br /> + lốc: gió xoáy mạnh trong phạm vi nhỏ.<br /> 16<br />  + giông: biến động mạnh của thời tiết, thường có  gió  to giật mạnh và có <br /> sấm sét, mưa rào.<br /> + giông tố: cơn giông có  gió rất to và mạnh (thường dùng để  ví cảnh gian  <br /> nan đầy thử thách)<br />         Đối với các từ ghép đồng nghĩa cần chú ý đến nghĩa của các hình vị. Chính ý <br /> nghĩa của hình vị cấu tạo góp phần phân biệt nghĩa của từ này với từ  kia. <br /> Ví dụ:<br />          Để giải nghĩa từ vàng xuộm, hoặc vàng xọng và vàng lịm. Trước hết chúng ta <br /> quy chiếu chúng với từ  vàng (chỉ màu sắc vàng), rồi đưa thêm các nghĩa riêng của <br /> hình vị xuộm, xọng, lịm vào từng từ. Cụ thể:  <br /> + vàng xuộm: màu vàng đậm trên diện rộng.<br /> + vàng xọng: màu vàng gợi cảm giác mọng nước.<br /> + vàng lịm: màu vàng gợi cảm giác rất ngọt. <br />          Hoạt động giải nghĩa các từ ghép chính phụ cùng hình vị chính, khác nhau về <br /> hình vị phân nghĩa sắc thái hóa, cũng thực hiện theo cách thức nêu trên.<br />         Giải nghĩa từ bằng cách so sánh với từ trái nghĩa, giáo viên cần chú ý bản <br /> chất của từ  trái nghĩa là những từ  có nghĩa trái ngược, đối lập nhau xét theo một <br /> phạm trù nhất định. Tuy nhiên cần phân biệt, có những cặp từ trái ngược nhau tạo  <br /> thành hai cực mâu thuẫn, phủ định cực này tất yếu phải chấp nhận cực kia. <br /> Ví dụ:<br /> +  trắng – đen; trên­ dưới... Khi nói trên có nghĩa là không phải ở dưới. <br /> Có những từ trái nghĩa phương hướng là các từ chỉ hướng đối lập nhau trong  <br /> không gian hoặc thời gian. <br /> Ví dụ:<br />            nam­ bắc; đông – tây; lên – xuống; ra – vào.... <br /> <br /> <br /> <br /> 17<br />  Lại có những từ trái nghĩa thang độ, tức là những cặp từ có nghĩa trái ngược <br /> nhau tạo thành hai cực có điểm trung gian, phủ  định cực này chưa hẳn đã tất yếu <br /> chấp nhận cực kia. <br /> Ví dụ: <br /> + nóng – lạnh,  ở  giữa có mát,  ấm;   già – trẻ,  ở  giữa có trung niên.... Vì thế <br /> khi giải nghĩa từ bằng cách so sánh với các từ trái nghĩa, có trường hợp ta nói:   sao  <br /> nhãng (TV5­ T2­ Tr153) là không  nhớ (  cặp quên – nhớ). Nhưng không thể  giải <br /> nghĩa  rủi (TV5­ T2­ Tr126) là không may mắn. Vì cặp  rủi – may còn có nghĩa từ <br /> bình thường (cuộc đời rủi ro, cuộc đời bình thường, cuộc đời may mắn). Trong <br /> thực tế, học sinh thường quen giải nghĩa theo kiểu đối lập có – không. Như  vậy, <br /> giáo viên cần chú ý giải thích rõ hơn cho các em hiểu. <br /> C. Giải nghĩa theo cách miêu tả<br /> * Cách này có hai dạng: <br /> ­ Thứ  nhất là dạng dẫn tính chất (hiện tượng thường gặp) để  giúp cho học <br /> sinh hiểu ý nghĩa của từ. <br /> Ví dụ:<br /> + màu ngọc lam(TV5 ­ T1­Tr12): chỉ màu sắc có màu xanh đậm.<br /> ­ Thứ hai là đối với các từ có chức năng biểu hiện cao như các từ láy sắc thái <br /> hóa, hoặc từ  ghép phân nghĩa sắc thái hóa, một mặt vừa phải kết hợp cách giảng <br /> theo định nghĩa, mặt khác phải dùng lối miêu tả. Để  miêu tả, chúng ta có thể  lấy <br /> một sự  vật, hoạt động cụ  thể  làm chỗ  dựa rồi miêu tả  sự  vật, hoạt động đó sao  <br /> cho nổi bật lên các nét nghĩa chứa đựng trong từ.  <br /> Ví dụ: <br /> +  vật vờ:  lay động nhẹ, yếu  ớt, như  không có sức mạnh chống đỡ  từ  bên  <br /> trong, mặc cho sức mạnh bên ngoài kéo đi, lôi lại như cây cỏ dài lay động trong làn  <br /> nước nhẹ.<br /> <br /> <br /> 18<br />          Nếu như cách giải nghĩa theo định nghĩa bắt đầu từ các ý nghĩa biểu niệm thì <br /> giảng nghĩa theo cách miêu tả về cơ bản là bắt đầu bằng một ý nghĩa biểu vật tiêu <br /> biểu nhất để  giúp học sinh lĩnh hội được nghĩa biểu vật. Điều này cho phép giáo  <br /> viên chấp nhận những lời giải nghĩa của học sinh như sau:<br /> * Bài tập đọc: Quang cảnh làng mạc ngày mùa (TV5­ T1­ Tr10).<br /> + Vàng ối: là màu vàng của lá mít.<br /> + Vàng xuộm: là màu của cánh đồng lúa chín đều.<br /> + Vàng giòn: là màu vàng của rơm, rạ phơi rất khô. <br /> D.   Giải nghĩa theo cách phân tích từ  ra từng tiếng và giải nghĩa từng  <br /> tiếng<br />          Cách giải nghĩa này có ưu thế đặc biệt khi giải nghĩa từ Hán việt. Việc giải  <br /> nghĩa từng tiếng rồi khái quát nêu ý nghĩa chung của cả từ sẽ  giúp học sinh cơ  sở <br /> nắm vững nghĩa từ.<br /> Ví dụ: +  Nhân quyền:  (TV5­ T2­ Tr 147) :  nhân: người; những điều được <br /> hưởng, được làm, được yêu cầu theo quy  ước chung trong cộng đồng và theo quy <br /> ước của pháp luật.<br /> Nhân quyền:  những điều mà con người được hưởng, được làm, được yêu <br /> cầu, theo quy ước chung trong cộng đồng và theo quy ước của pháp luật.<br /> Biện pháp 2. Các biện pháp tìm hiểu ý nghĩa của một số từ ngữ có giá trị  <br /> nghệ thuật trong văn bản Tập đọc<br />             Tác phẩm văn học vốn hàm súc và có nhiều tầng ý nghĩa. Việc đọc hiểu văn  <br /> bản nghệ  thuật thực chất là khai thác hàm ý  ẩn sâu trong câu chữ, hình  ảnh, hình <br /> tượng của tác phẩm. Đối với học sinh tiểu học, yêu cầu này là khó đối với các em. <br /> Giáo viên cần có biện pháp giúp các em huy động vốn hiểu biết của mình từ  các  <br /> môn học khác và từ trong cuộc sống để hiểu nghĩa của từ ngữ có giá trị nghệ thuật. <br /> Nhưng làm thế nào để giúp học sinh nhận ra các từ ngữ được dùng một cách nghệ <br /> <br /> 19<br /> thuật. Điều này đòi hỏi giáo viên không chỉ  hướng dẫn mà cần có các bài tập cụ <br /> thể để  học sinh thực hành nhận diện và phân tích. Việc tìm hiểu ý nghĩa của một  <br /> số từ ngữ có giá trị nghệ thuật trong văn bản tập đọc nên thực hiện như sau: <br /> A. Nhận diện các từ ngữ nghệ thuật<br />             Trước khi tìm ra các biện pháp phân tích từ ngữ nghệ thuật, giáo viên cần  <br /> giúp học sinh nhanh chóng tìm ra các từ dùng hay trong văn bản.  <br />            Chưa phân tích làm sao biết được từ  ngữ  đó dùng hay như  thế nào nhưng  <br /> bằng sự  hiểu biết về  tính cụ  thể, tính trừu tượng trong nghĩa của từ, về  hiện <br /> tượng nhiều nghĩa và các quan hệ ngữ nghĩa giáo viên có thể đặt ra các câu hỏi định  <br /> hướng để học sinh xác định từ ngữ nghệ thuật.<br />        Ví dụ :  Khi dạy bài tập đọc Quang cảnh làng mạc ngày mùa   SGK yêu cầu trả <br /> lời câu hỏi sau: hãy chọn một từ chỉ màu sắc trong bài Quang cảnh làng mạc ngày <br /> mùa mà em thích nhất ? <br />           Với  bài tập như trên, học sinh sẽ biết cách chỉ ra các từ ngữ mà các em thích,  <br /> hoặc được gợi ý là từ ngữ đó được dùng độc đáo, sáng tạo. Yêu cầu các em tìm từ <br /> ngữ  thể  các biện pháp tu từ. Thực hiện bài tập trên các em sẽ  tìm ra được các từ <br /> dùng đắt trong văn bản nghệ  thuật. Còn các từ  đó được dùng nghệ  thuật ra sao,  <br /> giáo viên cần phải hướng dẫn cụ thể.<br /> B. Đặt từ cần tìm hiểu trong hệ thống để phân tích<br />             Một nguyên tắc của việc phân tích từ ngữ trong tác phẩm văn học, là chú ý <br /> để phát hiện ra tính thống nhất cũng tức là tính hệ thống giữa các từ  ngữ  với chủ <br /> đề  của tác phẩm. Nghĩa là từ  ngữ  mà giáo viên và học sinh đang xem xét đã cùng <br /> với các từ ngữ khác trong hệ thống bộc lộ ý chủ  đạo của văn bản ra sao và giá trị <br /> riêng của từ ngữ đó là gì. Với học sinh tiểu học chúng ta không nên hoặc hạn chế <br /> dùng khái niệm hệ thống khi hướng dẫn học sinh phân tích từ ngữ mà chỉ lên dùng  <br /> cách nói: tìm điểm chung, điểm riêng giữa từ đang tìm hiểu với các từ khác.  <br /> <br /> <br /> 20<br />  Ví dụ 1: Có thể dùng từ nào thay thế cho từ đẫm trong câu: <br />                                        Với đôi cánh đẫm nắng trời<br />                                  Bầy ong bay đến trọn đời tìm hoa.      <br />   Đối với bài tập trên, hình thức giống bài tập thay thế, tích cực hóa vốn từ <br /> nhưng thực chất là dạng bài tập gợi ý phân tích từ  ngữ  theo lối so sánh đồng nhất  <br /> và đối lập. Khi làm bài tập này chắc chắn học sinh phải tìm từ  đồng nghĩa với từ <br /> đẫm như: sũng, thấm đẫm, ngập,vv... và phân tích đối chiếu để khẳng định từ  đẫm <br /> dùng trong ngữ  cảnh này là hợp lí nhất, có tác dụng gợi hình ảnh và biểu cảm rõ  <br /> rệt.<br />        Ngôn ngữ trong các tác phẩm văn học thường có tính nhiều nghĩa. Các từ ngữ <br /> được dùng độc đáo, sáng tạo thường hàm ý gợi sự  liên tưởng phong phú. Làm thế <br /> nào để  học sinh tiểu học vốn quen với tư duy cụ thể có thể  hiểu được các nghĩa  <br /> khác nhau trong từ nhiều nghĩa, từ nghĩa trực tiếp, cụ thể đến nghĩa gián tiếp, trừu  <br /> tượng. Giáo viên cần hiểu hiện tượng nhiều nghĩa trong ngôn ngữ  nghệ  thuật tuy  <br /> khác nhưng vẫn bị  chi phối bởi những quy tắc chi phối hiện tượng nhiều nghĩa <br /> trong ngôn ngữ. Vì thế biện pháp giải nghĩa các từ nhiều nghĩa được dùng có giá trị <br /> nghệ  thuật cần phải bám chắc vào các quan hệ  ngữ  nghĩa mà tìm ra những giá trị <br /> nội dung và nghệ thuật của từ cần phân tích.<br /> C..  Phân   tích   mối   quan   hệ   giữa   nghĩa   chính   và   nghĩa   chuyển   của  từ  <br /> nhiều nghĩa.<br />            Theo GS. Đỗ  Hữu Châu: từ  ngữ  và các hình  ảnh ngôn ngữ  trong tác phẩm  <br /> thường nằm trong các trường hợp ngữ nghĩa sau: <br /> a, Từ  ngữ được dùng trong nghĩa chính hay nghĩa phụ  ngôn ngữ  và chỉ  dùng <br /> trong nghĩa đó mà thôi.<br /> b, Từ ngữ được dùng trong nghĩa tu từ và chỉ có nghĩa tu từ mà thôi.<br /> c, Từ ngữ vừa dùng trong nghĩa chính vừa dùng trong nghĩa bóng tu từ.<br /> <br /> <br /> 21<br />         Đối với trường hợp từ chỉ dùng trong nghĩa chính, giáo viên có thể hướng dẫn  <br /> học sinh so sánh với các từ cùng trường nghĩa, đồng nghĩa hay trái nghĩa, nhờ biện <br /> pháp tái hiện giả  định quá trình lựa chọn của tác giả  mà học sinh phát hiện ra cái <br /> hay, cái đẹp của việc dùng từ.<br />         Còn những trường hợp từ được dùng trong nghĩa phụ ngôn ngữ hay nghĩa bóng  <br /> tu từ, tức là từ  được dùng với nghĩa chuyển. Nguyên tắc để  phân tích hiện tượng  <br /> nhiều nghĩa trong tác phẩm là phải bám chắc lấy nghĩa chính, hiểu thật chính xác <br /> nó, dựa vào cơ chế chuyển nghĩa mà tìm ra sự sáng tạo trong cách dùng từ  của tác <br /> giả. <br /> Ví dụ: <br />          Trong bài thơ ‘‘ Hạt gạo làng ta’’, câu thơ cuối Trần Đăng Khoa viết: Em vui  <br /> em hát, hạt vàng làng ta. Để  học sinh hiểu được giá trị  của từ   hạt vàng trong câu, <br /> giáo viên phải giúp học sinh hiểu nghĩa của từ: hạt vàng là kim loại hiếm có màu <br /> vàng và có giá trị cao (quí như vàng). Nhưng trong câu thơ được tác giả sử dụng gọi <br /> thay thế cho hạt gạo, tác giả đã dùng phép so sánh để nói nên mồ hôi công sức một  <br /> nắng hai sương của bố  mẹ  làm ra hạt gạo và hạt gạo đó đã góp công vào chiến <br /> thắng chung của dân tộc. Do vậy hình  ảnh hạt gạo trong bài thơ  được tác giả  so <br /> sánh nâng cao tầm giá trị như hạt vàng nhưng nó lại mang sắc thái gần gũi tạo nên <br /> vẻ đẹp có giá trị nghệ thuật cao.   <br /> Biện pháp 3. Dạy các lớp từ có quan hệ về ngữ nghĩa<br />          Bài học về các lớp từ có quan hệ về ngữ nghĩa: từ đồng nghĩa và trái nghĩa,  <br /> nhiều nghĩa được bố  trí trong môn Luyện từ  và câu lớp 5 với thời lượng 9 tiết,  <br /> thành hai dạng bài. Dạng lí thuyết được xếp trong tiết học đầu tiên của mỗi lớp từ. <br /> Dạng bài thực hành được xếp ngay sau tiết học lí thuyết. Cụ  thể  từ  đồng nghĩa 4 <br /> tiết (1 tiết lí thuyết, 3 tiết luyện tập) từ trái nghĩa 2 tiết (1 tiết lí thuyết, 1 tiết luyện  <br /> tập), Từ nhiều nghĩa  3 tiết (1 tiết lí thuyết, 2 tiết luyện tập) Cấu trúc nội dung bài <br /> học của mỗi dạng bài được biên soạn theo cách khác nhau. <br /> 22<br />  A. Cấu trúc nội dung bài học các lớp từ  có quan hệ  về  ngữ  nghĩa trong  <br /> sách giáo khoa. <br /> A.1. Cấu trúc nội dung bài học lý thuyết. <br />           Giống như cấu trúc nội dung bài học lí thuyết Luyện từ và câu nói chung, bài <br /> học lí thuyết về từ đồng nghĩa, trái nghĩa, từ nhiều nghĩa ...được biên soạn theo cấu <br /> trúc ba phần : Phần I. Nhận xét<br />                        Phần II. Ghi nhớ <br />                        Phần III. Luyện tập. <br />            Nhiệm vụ của phần I và phần II là hình thành khái niệm, vì thế trong phần <br /> nhận xét, SGK đưa ra các ngữ liệu và hệ thống bài tập để học sinh tìm ra được các <br /> dấu hiệu của khái niệm. Kết quả của quá trình hình thành khái niệm được chốt ở <br /> mục II, phần ghi nhớ.<br /> Khi học khái niệm từ đồng nghĩa, từ nhiều nghĩa, từ đồng âm, giáo viên cần <br /> hướng dẫn học sinh phân biệt từ đồng nghĩa, từ nhiều nghĩa, từ đồng âm:<br />  *Từ đồng nghĩa: <br /> a) Bản chất từ đồng nghĩa <br /> Từ đồng nghĩa là những từ đồng nhất với nhau về nghĩa nhưng có một số từ <br /> có sự khác biệt nhất định về sắc thái nghĩa. Khi phân tích từ đồng nghĩa có hai thao <br /> tác , đó là chỉ ra sự giống  nhau và khác nhau nhưng quan trọng là phải chỉ ra được <br /> sự khác nhau về sắc thái .<br /> Ví dụ 1: Quả, trái<br /> Giống nhau: Sản phẩm của cây trong một thời kì sinh trưởng nhất định (quả <br /> mít/ trái mít)<br /> Khác nhau: Quả gợi tính hình khối, tròn, treo lủng lẳng, trái toát  ra sắc <br /> thái tình cảm, trân trọng, nâng niu, yêu thương,...( quả tim/ trái tim; quả <br /> trứng/trái trứng)<br /> <br /> <br /> 23<br />  b) Các từ đồng nghĩa khác nhau về sắc thái biểu cảm<br /> Ví dụ  1:  Cho, biếu, tặng: Cho  có sắc thái trung hòa,  biếu  có sắc thái kính <br /> trọng, tặng có sắc thái thân mật .<br /> c) Do có sự khác nhau về sắc thái nghĩa và sắc thái biểu cảm nên cách dùng  <br /> các từ cũng khác nhau nên các từ đồng nghĩa không phải bao giờ cũng thay thế cho  <br /> nhau được.<br /> Ví dụ : Hoài sơn/ củ mài ; trần bì/ vỏ quýt:  Các từ Hán Việt dùng trong khoa <br /> học còn các từ thuần Việt dùng trong đời sống .<br /> d) Hiện tượng đồng nghĩa không tách rời hiện tượng đa nghĩa, đó là nguyên  <br /> nhân của tính mức độ. Các từ đồng nghĩa với nhau không phải đồng nghĩa về toàn <br /> bộ dung lượng nghĩa của nó mà chỉ đồng nghĩa ở một một nghĩa nào đó mà thôi.<br /> Ví dụ : Trông có ba nghĩa : ­ hướng mắt quan sát<br />              ­ giữ, chăm sóc <br />              ­ nương vào, nhờ vào <br /> Dựa có ba nghĩa :     ­ theo, căn cứ theo <br />              ­ tựa vào, nhờ vào <br />             ­ nương vào, nhờ vào <br /> Trông và dựa đồng nghĩa với nhau ở nghĩa thứ ba<br /> *Một từ  nếu là từ  đa nghĩa, với các nghĩa gốc khác của nó, nó có thể  đồng <br /> nghĩa với nhiều từ khác nhau<br /> Ví dụ : Ăn ­thắng (Đội tớ ăn rồi, đội cậu thua )<br /> ­hợp (ăn cánh, ăn ảnh, ăn hình )<br /> ­hưởng, nhận (  tàu ăn than<br /> ­hao, tốn ( xe ăn xăng)<br /> *Từ nhiều nghĩa<br /> Các từ lúc mới xuất hiện đều chỉ có một nghĩa, trải quan thời gian có thêm <br /> <br /> <br /> 24<br /> nhiều nghĩa mới ( nghĩa phái sinh, nghĩa bóng) được tạo ra từ  nghĩa cơ  sớ  (nghĩa <br /> gốc, nghĩa đen) đó, trên cơ sở những biểu tượng nhất định.<br /> Biểu tượng làm hình ảnh về hình dáng, kích thước, đặc điểm, tính chất của  <br /> sự  vật được phản ánh trong  ngôn ngữ  trong nghĩa gốc của từ  dưới dạng các nét <br /> nghĩa trở thành cơ sở để tự phát triển thêm nghĩa mới.Nhờ vào quan hệ liên tưởng  <br /> tương đồng  (ẩn dụ) và tương cận ( hoán dụ  ) người ta liên tưởng từ  sự  vật này  <br /> đến sự vật kia trên những đặc điểm, hình dáng , tính chất giống nhau hay gần nhau  <br /> giữa các sự  vật   ấy.Từ  chỗ  gọi tên sự  vật, tính chất, hành  động này (nghĩa 1)  <br /> chuyển sang gọi tên sự vật, tính chất, hành động khác nghĩa ( nghĩa 2), quan hệ đa  <br /> nghĩa của từ nảy sinh từ đó .<br /> Ví dụ: Khi tìm hiểu nghĩa của từ  Chín, tôi hướng dẫn HS tìm được những  <br /> nghĩa sau: <br /> (1) Chỉ  quả  đã qua một quá trình phát triển, đạt đến độ  phát triển cao nhất, hoàn <br /> thiện nhất, độ mềm nhất định, màu sắc đặc trưng.<br /> (2)Chỉ quá trình vận động, quá trinh rèn luyện từ đó, khi đạt đến sự phát triển cao <br /> nhất ( Suy nghĩ chín, tình thế cách mạng đã chín)  <br /> (3)Sự thay  đổi màu sắc nước da ( ngượng chín cả mặt )<br /> (4)Trải qua một quá trình đã đạt đến độ mềm (cam chín).<br /> Như vậy muốn phân tích được nghĩa của từ đa nghĩa, trước hết phải miêu tả <br /> thật đầy đủ các nét nghĩa của nghĩa gốc để làm cơ sở cho sự phân tích nghĩa. <br /> Nghĩa của từ phát triển thường dựa trên hai cơ sở :<br /> + Theo cơ chế ẩn dụ nghĩa của từ thường có hai dạng sau : <br /> ­Dạng 1: Nghĩa của từ  phát triển dựa vào sự  giống nhau về  hình thức giữa <br /> các sự vật, hiện tượng hay là dựa vào kiểu tương quan về hình dáng.<br /> Ví dụ  :  Mũi1  ( mũi người) và Mũi2( mũi   thuyền) :Miệng1  ( miệng xinh) và  <br /> miệng2( miệng bát)<br /> <br /> <br /> 25<br />  Dạng 2 : Nghĩa của từ  phát triển trên cơ  sở   ẩn dụ  về  các