SKKN: Một số biện pháp dạy nghĩa của từ và các hợp từ có quan hệ về ngữ nghĩa cho học sinh lớp 5

Phßng gd& ®t huyÖn §«ng TriÒu<br /> TrƯêng tiÓu häc quyÕt th¾ng<br /> ===***===<br /> <br /> <br />   <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Sáng kiến kinh nghiệm:<br /> "Một số biện pháp dạy nghĩa của từ và các hợp từ có quan <br /> hệ<br /> về ngữ nghĩa cho học sinh lớp 5"<br /> <br /> <br /> <br /> Họ và tên: Nguyễn Thị Hoan<br /> <br /> Chức vụ: Giáo viên Tiểu học<br /> <br /> Đơn vị công tác: Trường Tiểu học Quyết Thắng<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 1<br />  Năm học: 2014­2015<br /> <br /> <br /> I. PHẦN MỞ ĐẦU:<br /> 1. Lý do chọn đề tài:<br /> 1.1. Tầm quan trọng của vấn đề cần được nghiên cứu : <br /> Trường Tiểu học là nơi đầu tiên trẻ em được học tập Tiếng Việt, chữ viết  <br /> với phương pháp nhà trường, phương pháp học tập tiếng mẹ  đẻ  một cách khoa <br /> học. Học sinh tiểu học chỉ  có thể  học tập các môn khác khi có kiến thức Tiếng <br /> Việt. Bởi đối với người Việt, tiếng Việt là phương tiện giao tiếp, là công cụ  trao <br /> đổi thông tin và chiếm lĩnh tri thức. Hơn nữa, con người muốn tư duy phải có ngôn <br /> ngữ. Cả  những lúc chúng ta nghĩ thầm trong bụng, chúng ta cũng “bụng bảo dạ”  <br /> cũng nói thầm, tức là cũng sử dụng ngôn ngữ, một hình thức ngôn ngữ mà các nhà  <br /> chuyên môn gọi là ngôn ngữ  bên trong. Còn thông thường thì chúng ta thể hiện ra  <br /> ngoài kết quả  của hoạt động tư  duy, những ý nghĩ tư  tuởng của chúng ta thành <br /> những lời nói, những thực thể  ngôn ngữ  nhất định. Ngôn ngữ  là công cụ, là hiện <br /> thực của tư duy. Bởi lẽ đó, tư  duy và ngôn ngữ  có quan hệ  chặt chẽ với nhau, tác <br /> động qua lại lẫn nhau. Người có tư duy tốt sẽ nói năng mạch lạc, trôi chảy và nếu  <br /> trau dồi ngôn ngữ được tỉ mỉ, chu đáo thì sẽ tạo điều kiện cho tư duy phát triển tốt.  <br /> Môn Tiếng Việt trong trường tiểu học không thể  là bản sao từ  chương trình khoa <br /> học Tiếng Việt vì trường có nhiệm vụ  riêng của mình. Nhưng với tư  cách là một  <br /> môn học độc lập, Tiếng Việt có nhiệm vụ cung cấp cho HS những tri thức về hệ <br /> thống Tiếng Việt (hệ  thống âm thanh, cấu tạo từ, cấu trúc ngữ  pháp, khả  năng  <br /> biểu cảm của ngôn ngữ, quy tắc hoạt động của ngôn ngữ). Đồng thời, kiến thức <br /> môn Tiếng Việt hình thành cho HS kĩ năng giao tiếp (nghe, nói, đọc, viết). Ngoài ra, <br /> Tiếng Việt còn là công cụ giao tiếp và tư duy cho nên nó còn có chức năng kép mà <br /> các môn học khác không có được, đó là:  trang bị  cho HS một số công cụ  để  tiếp <br /> <br /> 2<br /> nhận và diễn đạt mọi kiến thức khoa học trong nhà trường, là công cụ để  học các <br /> môn học khác; kĩ năng nghe, nói, đọc, viết là phương tiện là điều kiện thiết yếu  <br /> của quá trình học tập. Bên cạnh chức năng giao tiếp, tư duy ngôn ngữ còn có chức <br /> năng quan trọng nữa đó là thẩm mĩ, ngôn ngữ  là phương tiện để  tạo nên cái đẹp,  <br /> hình tượng nghệ thuật. Trong văn học, HS phải thấy được vẻ  đẹp của ngôn ngữ. <br /> Vì thế ở trường tiểu học, Tiếng Việt và văn học được tích hợp với nhau, văn học  <br /> giúp HS có thẩm mĩ lành mạnh, nhận thức đúng đắn, có tình cảm thái độ  hành vi  <br /> của con người Việt Nam hiện đại, có khả  năng hòa nhập và phát triển cộng đồng  <br /> nên hiểu được các văn bản văn học hoặc hiểu được ngôn ngữ  trong giao tiếp thì  <br /> học sinh cần phải hiểu được nghĩa của từ và các lớp nghĩa của từ.<br /> 1.2. Thực trạng của vấn đề nghiên cứu<br /> Với mục tiêu được quy định thì môn Tiếng Việt có vai trò hết sức quan <br /> trọng, giúp trẻ  chiếm lĩnh tri thức mới, hình thành và phát triển năng lực sử  dụng <br /> tiếng Việt trong học tập và trong giao tiếp. Ngay từ  bậc tiểu học, học sinh được <br /> chú trọng dạy từ, trong đó dạy giải nghĩa của từ  và các lớp từ  có quan hệ  về  ngữ <br /> nghĩa là nhiệm vụ vô cùng quan trọng.<br /> 2. Mục tiêu, nhiệm vụ của đề tài:<br /> 2.1. Mục tiêu:<br /> Mục tiêu của đề tài là tháo gỡ những vướng mắc, khó khăn về giải nghĩa từ. <br /> Tạo hứng thú khi học Tiếng Việt nói chung và phần nghĩa của từ  có quan hệ  về <br /> ngữ  nghĩa, giúp học sinh không còn ngại nói, ngại phát biểu trong Tiếng Việt để <br /> nâng cao chất lượng học cho học sinh học môn Tiếng Việt lớp 5.<br /> 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu:<br /> ­ Nghiên cứu đặc điểm tâm sinh lý lứa tuổi học sinh lớp 5.<br /> ­ Thực trạng của việc dạy Tiếng Việt lớp 5 của trường Tiểu học Quyết Thắng.<br /> ­ Khảo sát điều tra thực tế.<br /> ­ Nghiên cứu nội dung chương trình phân môn Tiếng Việt lớp 5.<br /> <br /> 3<br /> ­ Dạy thực nghiệm.<br /> 3. Đối tượng nghiên cứu:<br /> ­ Học sinh lớp 5 trường Tiểu học Quyết Thắng.<br /> 4. Giới hạn phạm vi nghiên cứu:<br />  + Giới hạn: <br /> Một số biện pháp để dạy nghĩa của từ và các lớp từ có quan hệ về nghĩa cho  <br /> học sinh lớp 5.<br />   + Phạm vi:<br />  Môn Tiếng Việt lớp 5 (về nội dung chương trình, phương pháp dạy học và  <br /> tâm lí của học sinh tiểu học).<br />   + Thời gian:  <br /> Từ tháng 8/2014 đến tháng 3/2015.<br /> 5. Phương pháp nghiên cứu:<br /> a. Phương pháp nghiên cứu lý thuyết:<br /> Tôi sử dụng phương pháp nghiên cứu lý thuyết để tìm ra cơ sở khoa học chi  <br /> phối việc lựa chọn nội dung và xác định hệ  thống nguyên tắc, phương pháp dạy  <br /> học môn Tiếng Việt.<br /> b. Nhóm các phương pháp nghiên cứu thực tiễn: <br /> ­ Phương pháp khảo sát điều tra thực tế.<br /> ­ Phương pháp thống kê.<br />           ­ Phương pháp phân tích số liệu.<br /> II. PHẦN NỘI DUNG:<br /> 1. Cơ sở lí luận :<br /> Ngôn ngữ văn học còn là biểu hiện bậc cao của nghệ thuật ngôn từ nên khi  <br /> dạy văn là cách bồi dưỡng năng lực ngôn ngữ  tối   ưu cho người học. Dạy Tiếng  <br /> Việt là đưa các em hoà nhập vào một môi trường sống của thời kì hội nhập. Còn  <br /> hiểu sâu sắc về Tiếng Việt là tác động đến kĩ năng cảm thụ thơ văn của HS. Kết  <br /> 4<br /> hợp giữa dạy văn và dạy tiếng sẽ tạo được hiệu quả cao giữa hai môn văn ­ Tiếng  <br /> Việt để HS lớn lên trở thành những con người hiện đại, được giáo dục toàn diện. <br /> Về  bản chất giáo dục là sự  chuyển giao các giá trị  văn hoá đông ­ tây, kim ­ cổ, <br /> một sự  giao tiếp mà phương tiện chủ  yếu là lời nói của cha mẹ, thầy cô là sách <br /> báo các loại. Trong giáo dục, việc nắm vững tiếng nói (trước hết là tiếng mẹ đẻ)  <br /> có ý nghĩa quyết định. Nếu học sinh yếu kém về  ngôn ngữ, nghe nói chỉ  hiểu lơ <br /> mơ, nói viết không chính xác, không thể hiện được ý mình cho suôn sẻ, thì không <br /> thể nào khai thác đầy đủ  các thông tin tiếp nhận từ người thầy, từ sách vở  được. <br /> Bởi vậy, trong nội dung giáo dục, chúng ta cần phải hết sức coi trọng việc đào tạo  <br /> về  mặt ngôn ngữ, xem đó là điều kiện không thể  thiếu để  bảo đảm thành công <br /> trong thực hiện sứ mệnh trong đại của mình.  <br />           Nhận thức của trẻ từ 6 đến 11 tuổi còn mang tính cụ thể, gắn với các hình <br /> ảnh và hiện tượng cụ thể. Trong khi đó kiến thức về nghĩa của từ và các lớp từ có  <br /> quan hệ về ngữ nghĩa có tính trừu tượng và khái quát cao. Do vậy, các em thường <br /> không thích học, ngại suy nghĩ dẫn đến tiết học kém hiệu quả, học sinh nắm kiến <br /> thức hời hợt. Mặt khác, học sinh lớp 5 được tiếp xúc với những từ mới có những  <br /> bước nhảy vọt về  kiến thức nên các em thường có hiện tượng lười học, sợ  giải <br /> nghĩa từ, sợ học các bài về các lớp từ. Chính vì lẽ đó, người giáo viên là người dạy  <br /> phải biết khơi dậy niềm say mê học, óc tư  duy, sáng tạo của  mỗi học sinh. Làm <br /> thế nào để đạt được điều đó?<br />          Do đặc điểm của môn học và đặc điểm nhận thức của học sinh lớp 5 mau  <br /> nhớ nhưng lại nhanh quên, không thích những hoạt động kéo dài, thích những hình  <br /> ảnh trực quan sinh động..., người giáo viên cần lựa chọn phương pháp, hình thức <br /> tổ  chức dạy học phù hợp với các đối tượng học sinh trong lớp để  học sinh nào <br /> cũng nắm chắc kiến thức về từ, củng cố tri thức mới, rèn luyện các kỹ năng cơ sở,  <br /> phát triển tư duy, ngôn ngữ... giúp học sinh tự tin hơn khi giao tiếp.<br /> * Cơ sở thực tiễn :<br /> <br /> 5<br />                 Chương trình các môn học ở trường tiểu học hiện nay đã được sắp xếp  <br /> một cách khoa học hệ thống song đối với học sinh tiểu học là bậc học nền tảng,  <br /> đến trường là một bước ngoặt lớn của các em trong đó hoạt động học là hoạt động  <br /> chủ đạo, kiến thức các môn học về tự nhiên và xã hội chưa được bao nhiêu, vốn từ <br /> sử  dụng vào trong cuộc sống để  diễn đạt trình bày tư  tưởng, tình cảm của mình <br /> còn quá ít. Mặc dù vấn đề  nghĩa của từ, các lớp từ  có quan hệ  về  ngữ  nghĩa và  <br /> việc dạy vấn đề  này  ở  trường tiểu học không gây nhiều tranh cãi như  việc dạy  <br /> nội dung cấu tạo từ  nhưng đây lại là công việc không mấy dễ  dàng bởi vì nghĩa  <br /> của từ là một vấn đề  phức tạp, trừu tượng, khó nắm bắt trong khi đó tư  duy của  <br /> học sinh tiểu học chủ  yếu thiên về  cụ  thể  tư  duy trừu tượng phát triển nhưng  ở <br /> mức độ thấp. Các em thường lẫn lộn giữa từ nhiều nghĩa ­ từ đồng nghĩa ­ từ đồng <br /> âm, giải nghĩa từ  còn mang tính chung chung, không chính xác. Hơn thế  nữa, các <br /> em chưa ý thức được vai trò xã hội của ngôn ngữ, chưa nắm được các phương tiện <br /> kết cấu và quy luật cũng như họat động chức năng của nó. Mặt khác, HS cần hiểu <br /> rõ người ta nói và viết không chỉ  cho riêng mình mà cho người khác nên ngôn ngữ <br /> cần chính xác, dễ hiểu, tránh làm cho người khác hiểu sai nội dung câu, từ, ý nghĩa  <br /> diễn đạt. Chính vì vậy việc dạy nghĩa của từ  và các lớp từ  có quan hệ  về  ngữ <br /> nghĩa có rất nhiều giáo viên trong trường quan tâm song chưa có ai nghiên cứu nên <br /> tôi đã chọn vấn đề này giúp học sinh tháo gỡ những khó khăn, vướng mắc khi học <br /> mảng kiến thức này của môn Tiếng Việt.<br /> 2. Thực trạng:<br /> 2.1. Thực trạng của nhà trường:<br /> Năm học 2014 ­ 2015, trường Tiểu học Quyết Thắng có ba lớp 5 với 105 <br /> học sinh. Tôi được phân công dạy và chủ nhiệm lớp 5A. Lớp tôi chủ nhiệm có 35  <br /> học sinh trong đó có 19 nữ, 16 nam. Trong quá trình nghiên cứu đề tài của mình, tôi <br /> gặp một số khó khăn và thuận lợi như sau:<br />   *Thuận lợi :<br /> + Về phía Nhà trường:<br /> 6<br />  ­ Luôn  quan tâm đến chất lượng dạy của GV và chất lượng học của HS.<br /> ­ Đầu tư đầy đủ cơ sơ vật chất, trang thiết bị phục vụ công tác dạy và học.<br /> ­ Hàng tuần có các buổi sinh hoạt chuyên môn để GV trao đổi kinh nghiệm, <br /> thảo luận bài để tìm ra phương pháp, hình thức dạy học tối ưu  trong quá trình dạy.<br /> ­ Tổ chức thao giảng các cấp để giáo viên được cọ sát, học hỏi kinh nghiệm  <br /> của đồng nghiệp.<br />         + Về phía giáo viên:   <br />  ­ Phần lớn giáo viên của trường có trình độ  chuyên môn, nghiệp vụ  đạt và <br /> vượt chuẩn, nhiều giáo viên đạt danh hiệu giáo viên dạy giỏi các cấp.<br />  ­ Giáo viên trong các tổ, khối chuyên môn luôn tự  học hỏi để  bổ  sung, cập  <br /> nhật kiến thức phục vụ cho công tác giảng dạy của mình.<br /> ­ Giáo viên quan tâm đến các đối tượng học sinh, nhiệt tình trong công tác <br /> giảng dạy.<br />        + Về phía học sinh:<br /> ­ Phần nhiều học sinh ngoan, tích cực trong học tập và rèn luyện.<br /> ­ Các em có đầy đủ đồ dùng học tập, sách giáo khoa, vở viết đúng quy định.<br /> ­ Phụ  huynh học sinh luôn quan tâm đến việc rèn luyện học tập HS, có sự <br /> kết hợp giữa phụ  huynh, giáo viên và các lực lượng giáo dục trong, ngoài Nhà  <br /> trường.<br />           * Khó khăn:<br />        + Về phía giáo viên:<br /> ­ Đôi khi  ở một số  tiết giáo viên chuẩn bị  đồ  dùng dạy học còn sơ  sài chưa <br /> kích thích được sự hứng thú, tìm tòi, sáng tạo của học sinh.<br /> ­ Một vài giáo viên chưa nhanh nhạy trong việc đổi mới phương pháp dạy <br /> học theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh, lấy học sinh làm trung tâm.<br />        + Về phía học sinh:<br /> <br /> <br /> <br /> 7<br />        ­ Một số ít học sinh còn lười học, làm bài còn cẩu thả, làm các bài toán dưới  <br /> hình thức qua loa cho xong.<br />     ­ Một số gia đình chưa thực sự quan tâm đến việc học của con mình, còn giao <br /> phó việc rèn luyện và học tập của học sinh cho Nhà trường.<br /> 2.2. Thực trạng dạy của giáo viên<br />        * Ưu điểm:<br /> ­ Đa số giáo viên trong trường rất nhiệt tình, tích cực trong quá trình giảng dạy.  <br /> Giáo viên đã quan tâm, đầu tư  thời gian để  tìm hiểu chương trình, nội dung từng  <br /> tiết dạy, truyền đạt đủ  kiến thức cơ  bản, trọng tâm theo yêu cầu, mục tiêu của  <br /> mỗi tiết học, mỗi chủ đề và mỗi chương.<br /> ­ Giáo viên đã chú trọng đến việc thực hiện đổi mới phương pháp dạy học, <br /> vận   dụng   được   nhiều   phương   pháp   dạy   học   như:   vấn   đáp,   trực   quan,   giảng <br /> giải...giúp học sinh chiếm lĩnh được kiến thức mới.<br /> ­ Đa số  giáo viên đã quan tâm đến việc bồi dưỡng các đối tượng học sinh  <br /> trong lớp. Giáo viên đã chú trọng tới đổi mới các hình thức tổ  chức dạy học, dạy  <br /> học có sử dụng đồ dùng, mô hình, vật thật.<br /> ­ 95% GV có kiến thức về tin học và 80% GV đã thiết kế bài giảng điện tử.<br />              * Một số tồn tại:<br /> ­ Một số giáo viên còn lúng túng khi miêu tả, giải thích nghĩa của từ. Khi thể <br /> hiện tiết dạy hầu như GV chỉ chú ý đến đối tượng học sinh khá ­ giỏi, còn lại đa <br /> số HS khác thụ động ngồi nghe, một số em khác có muốn nêu cách hiểu của mình  <br /> về nghĩa của từ, từ nhiều nghĩa ­ từ  đồng nghĩa ­ từ  đồng âm cũng sợ  sai lệch, từ <br /> đó tạo nên không khí một lớp học trầm lắng, HS làm việc tẻ nhạt, thiếu hứng thú, <br /> không tạo được hiệu quả trong giờ học.<br /> ­ Đôi khi điều kiện giảng dạy của giáo viên còn hạn chế, các tài liệu tham <br /> khảo phục vụ việc giảng dạy chưa phong phú. <br />      ­ Khả năng vận dụng linh hoạt các phương pháp dạy học chưa cao.<br /> <br /> 8<br />  ­ Một số giáo viên phụ thuộc theo sách giáo khoa, áp đặt học sinh tiếp thu kiến  <br /> thức thụ động không mang tính sáng tạo, tích cực. <br /> ­ Đó đây vẫn còn giáo viên chưa tâm huyết với nghề, với học sinh, chưa chuẩn  <br /> bị kĩ lưỡng cho bài dạy, mỗi tiết dạy và nhất là dạy chay.          <br /> * Nguyên nhân:<br /> ­ Một số giáo viên có tuổi đời, tuổi nghề cao nên phương pháp dạy học truyền <br /> thống đã ăn sâu vào tiềm thức khó thay đổi hoặc thay đổi chậm. Việc tiếp   cận <br /> vấn đề lí luận chung về đổi mới phương pháp còn gặp khó khăn, lúng túng.<br /> ­ Khi dạy, số  ít giáo viên còn chưa nghiên cứu thật kỹ  nội dung bài, việc soạn  <br /> bài với giáo viên là hình thức sao chép. Khi dạy giáo viên còn lệ thuộc vào tài liệu  <br /> có sẵn, hình thức lựa chọn còn sơ  sài, chưa cuốn hút học sinh vào bài học, kiến  <br /> thức truyền thụ chưa trọng tâm.<br /> ­ Việc chọn lựa các hình thức dạy học chưa phù hợp với đối tượng học sinh,  <br /> chưa phù hợp với bài dạy nên dẫn đến tình trạng học sinh nhàm chán. Trong tiết <br /> học thì dạy chay là chủ yếu vì ngại hướng dẫn bằng đồ  dùng mất nhiều thời gian <br /> sẽ vi phạm thời gian trong tiết dạy. <br /> 2.3. Thực trạng học của học sinh<br />  *Ưu điểm :<br /> ­ Phần nhiều học sinh tiếp thu bài tương đối nhanh.<br /> ­ Học sinh có phương pháp học tập tốt, có đầy đủ góc học tập.<br /> ­ Nhiều học sinh được gia đình quan tâm, mua đủ sách giáo khoa, các đồ dùng <br /> học tập cần thiết cho môn học.<br /> * Tồn tại:<br />             Ở lớp 5, c ác em được làm quen nhiều hơn với mảng kiến thức mới: Bồi  <br /> dưỡng năng lực cảm thụ văn học... nhưng ở một số học sinh còn thiếu sự  say mê <br /> cần thiết, chưa biết đọc diễn cảm bài văn hay, chưa thể  xúc động thật sự  với  <br /> những gì đẹp đẽ được tác giả diễn qua bài văn ấy.<br /> <br /> 9<br />  ­ Kỹ  năng trình bày bài của học sinh chưa tốt, có học sinh hiểu bài nhưng <br /> diễn đạt không thoát ý, học sinh chưa sáng tạo khi làm bài.<br /> ­ Học sinh còn khó khăn trong việc giải nghĩa các từ: giải nghĩa từ  sai, lúng <br /> túng và nghĩa còn lủng củng.<br /> ­ Nhiều học sinh chưa biết phân biệt nghĩa gốc và một số nghĩa chuyển của <br /> từ nên còn làm sai bài tập.<br /> ­ Phân biệt từ đồng âm và từ nhiều nghĩa còn mơ hồ, định tính.<br /> ­ Đặt câu có sử  dụng từ  nhiều nghĩa chưa hay, chưa đúng với nét nghĩa yêu <br /> cầu. Vả lại, cách dạy của giáo viên thì nặng về giảng giải khô khăn, áp đặt. Điều  <br /> này gây tâm lý mệt mỏi, ngại học trong học sinh.<br />               * Nguyên nhân:<br /> ­ Do đặc điểm tâm lý lứa tuổi và đặc điểm nhận thức của học sinh tiểu học.<br /> ­ Vì hoàn cảnh kinh tế khó khăn, thiếu sự quan tâm của phụ huynh đến việc <br /> học của con ­ em mình .<br /> ­ Cách dạy của nhiều giáo viên trong giờ luyện từ và câu, giải nghĩa từ trong <br /> giờ tập đọc còn đơn điệu, lệ thuộc một cách máy móc vào sách giáo viên, hầu như <br /> rất ít sáng tạo, chưa sinh động, chưa cuốn hút được học sinh. <br /> ­ Vốn từ ngữ của một số giáo viên chưa phong phú, chưa đáp ứng được yêu  <br /> cầu hướng dẫn học sinh mở rộng vốn từ, phát triển vốn từ. Kiến thức về từ vựng  <br /> ­ ngữ  nghĩa học của một số giáo viên còn hạn chế, nên bộc lộ  những sơ  suất, sai  <br /> sót <br /> về kiến thức.<br /> ­ Học sinh ít hứng thú học phân môn này. Hầu hết các em được hỏi ý kiến  <br /> đều cho rằng: Luyện từ  và câu và giải nghĩa từ  là phần học khô và khó. Một số <br /> chủ đề còn trừu tượng, khó hiểu, không gần gũi, quen thuộc. <br />  Do vậy, để dạy và học phần nghĩa của từ và các lớp từ có quan hệ về ngữ <br /> nghĩa đạt hiểu quả cao, cần chú trọng đến hình thức truyền thụ kiến thức để  gây <br /> <br /> 10<br /> hứng thú nâng cao chất lượng học cho học sinh. Qua tìm hiểu và áp dụng một vài <br /> biện pháp dạy ­ học về vấn đề “Dạy nghĩa của từ và các lớp từ  có quan hệ về  <br /> ngữ  nghĩa cho học sinh lớp 5” trong năm học 2014 – 2015,  tôi nhận thấy hiệu  <br /> quả giờ học cao hơn, học sinh hứng thú học, giờ học thật vui, thật nhẹ nhàng, sôi <br /> nổi đặc biệt mỗi học sinh đều được bộc lộ suy nghĩ về vốn sống, vốn từ của mình<br /> 3. Biện pháp dạy nghĩa của từ và các lớp từ có quan hệ về ngữ nghĩa:<br /> Nghĩa của từ được hiểu là nội dung đối tượng vật chất, là sự  phản ánh đối <br /> tượng của hiện thực (một hiện tượng, một quan hệ, một tính chất, hay một quá  <br /> trình) trong nhận thức, được ghi lại bằng một tổ  hợp âm thanh xác định. Để  tăng <br /> vốn từ cho học sinh, ngoài việc hệ thống hóa vốn từ, công việc quan trọng là làm  <br /> cho học sinh hiểu nghĩa từ, phân biệt được các lớp từ  có quan hệ  về  ngữ  nghĩa.  <br /> Đây là nhiệm vụ  quan trọng trong sự  phát triển ngôn ngữ  của trẻ  em. Việc dạy  <br /> nghĩa của từ được tiến hành trong tất cả các giờ học, bất cứ ở đâu có cung cấp từ <br /> ngữ, thuật ngữ, khái niệm, thì ở đó có dạy nghĩa từ. Bài tập giải nghĩa từ xuất hiện  <br /> trong phân môn LTVC không nhiều nhưng việc giải nghĩa từ  lại chiếm vị  trí rất <br /> quan trọng trong các bài học MRVT. Việc cho các em hiểu nghĩa các từ chủ điểm, <br /> từ trung tâm của mỗi trường nghĩa là vô cùng cần thiết.<br /> 3.1. Mục tiêu của biện pháp dạy nghĩa của từ cho học sinh lớp 5.<br /> ­ Chia nhóm từ và xác định biện pháp giải nghĩa từ tương ứng với các nhóm.<br /> ­ Định hướng các biện pháp giải nghĩa từ  thích hợp với lượng từ  ngữ  cần  <br /> cung cấp cho học sinh lớp 5 và các biện pháp tìm hiểu từ ngữ nghệ thuật trong các  <br /> văn bản Tập đọc của khối lớp 5.<br /> ­ Dạy các lớp từ có quan hệ về ngữ nghĩa.<br /> 3.2. Nội dung và cách thực hiện biện pháp:<br /> Biện pháp 1:  Giải nghĩa từ cho học sinh lớp 5.<br />         Qua 16 tiết MRVT và 69 văn bản tập đọc, tôi thống kê được hơn 200 từ học <br /> sinh cần hiểu nghĩa. Đây là số lượng từ khá lớn so với khả năng giải nghĩa của học  <br /> 11<br /> sinh độ tuổi 11,12. Trong một số công trình nghiên cứu về PPDH TV và một số tài  <br /> liệu hướng dẫn giáo viên tiểu học dạy từ ngữ đã nêu một số cách giải nghĩa sau: <br /> “Giải nghĩa bằng trực quan; giải nghĩa bằng cách đối chiếu so sánh với các  <br /> từ  khác;  giải nghĩa bằng các từ  đồng nghĩa, trái nghĩa;  giải nghĩa từ  bằng cách  <br /> phân tích từ  các thành tố  và giải nghĩa từng thành tố  này;  giải nghĩa bằng định  <br /> nghĩa....                                        <br />   Tôi đã chia các từ mà sách giáo khoa TV5 yêu cầu học sinh hiểu nghĩa thành  <br /> các nhóm và xác định biện pháp giải nghĩa từ tương ứng với mỗi nhóm.<br />   A.  Giải nghĩa bằng định nghĩa<br />          Giải nghĩa bằng định nghĩa là biện pháp giải nghĩa bằng cách nêu nội dung <br /> nghĩa, gồm tập hợp các nét nghĩa bằng một định nghĩa. Tập hợp nét nghĩa được liệt <br /> kê theo sự sắp xếp nét nghĩa khái quát, cũng là nét nghĩa từ loại lên trước hết và các <br /> nét nghĩa càng hẹp, càng riêng thì càng ở sau.  Tôi đã hướng dẫn HS:<br />             ­ Nhận dạng được ý nghĩa phạm trù của từ.<br />             ­ Xác định tiểu loại của từ.<br />  Tạm thời phân biệt cách giải nghĩa các nhóm từ như sau: <br />  a. Nhóm các từ thuộc từ loại danh từ<br /> *  Danh từ trừu tượng<br />         Khi giải nghĩa các danh từ trừu tượng, tôi hướng dẫn HS làm như sau:<br />  ­ Chọn được các từ gọi tên các nét nghĩa khái quát.<br />  ­ Xác định rõ phạm trù nghĩa của các từ cần giải nghĩa. <br />  ­ Tùy đặc điểm riêng từng từ mà có thể chọn một trong các từ sau:  sự, cuộc,  <br /> những, phạm vi, lĩnh vực, nơi.... làm từ công cụ để mở đầu nét nghĩa khái quát cho <br /> mỗi từ.<br /> Ví dụ: Tôi hướng dẫn HS giải nghĩa từ: “Tư tưởng”:<br />           ­  Chọn được các từ  gọi tên các nét nghĩa khái quát:  suy nghĩ hoặc ý nghĩ  <br /> ( tập trung tư tưởng).<br /> <br /> 12<br />           ­ Xác định rõ phạm trù nghĩa của các từ cần giải nghĩa: quan điểm và ý nghĩa <br /> chung của người đối với hiện thực khách quan (tư tưởng tiến bộ, tư tưởng phong  <br /> kiến...)<br /> ­ Chọn từ công cụ để mở đầu cho nét nghĩa “sự”.<br /> Vậy, “tư tưởng” là sự suy nghĩ hoặc ý nghĩ (tập trung tư tưởng), quan <br /> điểm và ý nghĩa chung của người đối với hiện thực khách quan (tư tưởng tiến bộ, <br /> tư tưởng phong kiến...)<br /> * Danh từ chỉ sự vật cụ thể.<br />          Tên gọi các sự vật tồn tại trong thực tế khách quan có rất nhiều nhưng có thể <br /> quy về các phạm trù sau: <br /> ­ Từ chỉ đồ vật, từ chỉ người và con vật, từ chỉ cây cối, chỉ các hiện tượng tự <br /> nhiên... Vì thế nét nghĩa khái quát mở đầu cho cách giải nghĩa bằng định nghĩa.<br />  Khi dạy bài Cửa sông (TV5­ T2 ­ Tr 75), tôi đã hướng dẫn HS giải nghĩa từ <br /> “Tôm rảo” : một loại tôm  (nghĩa khái quát) sống ở vùng nước lợ, thân nhỏ và dài.<br />  Với các từ chỉ đồ vật, dụng cụ, đồ dùng hoặc phương tiện sản xuất, sau nét <br /> nghĩa phạm trù là nét nghĩa hình dáng, kích thước, cấu tạo và cuối cùng là nét nghĩa <br /> chức năng.<br /> Ví dụ: (cái) Bay (TV5­ T1­ Tr 148): đồ vật (nét nghĩa phạm trù), dụng cụ của <br /> thợ  nề, gồm một miếng thép mỏng hình lá lắp vào cán (nét nghĩa hình dáng, kích <br /> thước, cấu tạo) , dùng để xây, trát, láng ( nét nghĩa chức năng). <br />  Khi giải nghĩa các từ  bàn, ghế, sập, các em sẽ  miêu tả  cấu tạo các đồ  vật <br /> này na ná như  nhau, nhưng nhất thiết các em phải nói được  bàn dùng để  kê viết <br /> hoặc đặt đồ  đạc, ghế dùng để  ngồi, sập dùng để  nằm. Các đồ  vật này khác nhau <br /> về chức năng. Thực tế ở tiểu học, rất nhiều trường hợp học sinh thậm chí cả giáo <br /> viên chỉ nêu được nét nghĩa chức năng khi giải nghĩa danh từ chỉ đồ vật dụng cụ.<br /> Ví dụ:   men: (TV 5 ­ T1 – Tr118) chất được dùng trong quá trình làm bia , <br /> rượu; chất gây say.<br /> <br /> 13<br />  ­  Cách giải nghĩa các từ chỉ động, thực vật. <br />        Khi giải nghĩa các từ thuộc loại này, giáo viên có thể nêu đây là một loại  động  <br /> vật, thực vật, thuộc họ.... Tuy nhiên để  giảng nghĩa ngắn gọn, giáo viên nên nêu <br /> trực tiếp nghĩa khái quát của từng loại, tiếp đến là các nét nghĩa  hình dáng, kích <br /> thước, môi trường sống hoặc tính năng của loài động vật, thực vật đó.<br /> Ví dụ:   Con mang (con hoẵng) (TV5­ T1­ Tr 75):  Loài thú rừng(nghĩa khái <br /> quát ), cùng họ  với hươu (thuộc họ), sừng bé có hai nhánh và lông vàng đỏ  ( hình <br /> dáng, kích thước).<br />         Danh từ có nhiều tiểu loại, với mỗi tiểu loại, cách giải nghĩa bằng định nghĩa  <br /> cũng tương tự nghĩa là đưa nét nghĩa chỉ loại lên trước hết, sau đó mới cụ thể hóa.<br /> Ví dụ: Thanh ray: (TV5 – T2 ­ Tr136) Thanh sắt hoặc thép ghép nối với nhau <br /> thành hai đường song song để tạo thành đường cho tàu hoả, tàu điện hay xe goòng <br /> chạy (cụ thể hóa).   <br /> b. Nhóm các từ thuộc loại động từ<br />                 Chia động từ thành ba loại: động từ chỉ hành động, động từ chỉ trạng thái <br /> và động từ chỉ quá trình.... nghĩa chỉ ở loại vừa nêu chính là nét nghĩa khái quát, mở <br /> đầu cho lời giải nghĩa động từ  theo cách định nghĩa. Việc xác định các nét nghĩa <br /> tiếp theo cũng căn cứ  vào nét nghĩa khái quát này. Chẳng hạn khi giải nghĩa một <br /> động từ  hành động, người giải nghĩa phải nêu được các nét nghĩa hành động tự <br /> thân hay hành động tác động, cách thức hành động và kết quả hành động. <br /> Ví dụ: Trình (TV5­ T2 – Tr84):  hoạt động, đưa ra để  người trên xem xét và giải  <br /> quyết.<br />            Đối với các động từ  chỉ  ý nghĩa quá trình, sau nét nghĩa phạm trù cần nêu  <br /> được nét nghĩa chỉ diễn biến hoặc kết quả của  quá trình biến đổi.<br /> Ví dụ:  Hóa thân: quá trình biến đi và hiện ra lại thành một người hoặc một <br /> vật cụ thể khác nào đó (hóa thân vào nhân vật). <br /> <br /> <br /> <br /> 14<br />            Riêng đối với các động từ chỉ trạng thái, việc lựa chọn từ ngữ để giải nghĩa  <br /> cần chú ý sao cho các đặc điểm trạng thái của đối tượng được miêu tả  rõ nét,  <br /> nhưng không lẫn với cách giải nghĩa các tính từ. Đặc biệt là các động từ chỉ trạng <br /> thái tâm lí, tình cảm của con người. Ví dụ: Ác: tính chất gây hại, đau khổ, tai họa <br /> cho người khác.<br /> c. Nhóm từ thuộc loại tính từ  <br />          Tính từ thường được chia làm hai loại: <br /> ­ Tính từ không mức độ: Để thể hiện được mức độ  đặc điểm, tính chất mà  <br /> chúng biểu thị, những tính từ này có thể kết hợp với các từ: rất, quá, lắm... <br />  Ví dụ: trắng, vàng, xanh, đỏ, tròn... . <br /> ­ Tính từ có mức độ:  các tính từ này đã hàm chứa ý nghĩa mức độ nên chúng  <br /> không kết hợp được với các từ  rất, quá, lắm ... Vì vậy khi dạy các em giải nghĩa <br /> các từ thuộc từ loại tính từ, nét nghĩa phạm trù cần nêu trước hết chính là nét nghĩa <br /> tính chất, đặc điểm. Các nét nghĩa cần trình bày theo lối miêu tả.<br />  Ví dụ:   Lan man:  nhiều ( nói, viết, suy nghĩ) hết cái này đến cái kia một  <br /> cách mạch lạc, không hệ thống.<br />              Giải nghĩa bằng tập hợp các nét nghĩa là cách dạy đầy đủ  nhất nhưng là  <br /> một yêu cầu khó đối với học sinh tiểu học, vì vậy các bài tập giải nghĩa trong môn <br /> LTVC thường xây dựng dưới dạng cho sẵn từ và nghĩa của từ, các định nghĩa về <br /> từ yêu cầu học sinh xác lập sự tương ứng. <br />  Loại này có 2 tiểu dạng.<br /> + Dạng 1: Cho sẵn các từ yêu cầu học sinh tìm trong các nghĩa đã cho nghĩa <br /> phù hợp với từ. Ví dụ:<br /> *Bài tập 1(TV5­ T1­ Tr 47) Dòng nào dưới đây nêu đúng nghĩa của từ hoà bình:<br />                   a, Trạng thái bình thản.<br />                   b, Trạng thái không có chiến tranh.<br />                   c, Trạng thái hiền hoà, yên ả.<br /> <br /> 15<br />  + Dạng 2:  Cho từ và nghĩa của từ, yêu cầu học sinh xác lập sự tương ứng.<br /> Ví dụ: <br /> * Bài tập 1(TV5­ T1­ Tr116). Mỗi từ ở cột A dưới đây ứng với nghĩa nào ở cột B?<br /> A B<br /> Sinh vật Quan hệ  giữa sinh vật(kể  cả  người) với môi trường <br /> xung quanh.<br /> Sinh thái Tên gọi chung các vật sống, bao gồm động vật, thực  <br /> vật và vi sinh vật, có cinh ra, lớn lên và chết.<br /> hình thái Hình thức biểu hiện ra bên ngoài của sự  vật, có thể <br /> quan sát được<br /> <br /> <br /> B. Giải nghĩa theo lối so sánh từ đồng nghĩa, gần nghĩa hoặc trái nghĩa<br />           Đây là cách giải nghĩa một từ bằng cách quy nó về những từ đã biết, các từ <br /> dùng để quy chiếu đó phải được giảng kĩ.<br />           Ví dụ:  Khi dạy bài “ Tranh Làng Hồ”, tôi hướng dẫn HS giải nghĩa từ thuần <br /> phác như sau: <br /> + Thuần phác (TV5­ T2­ Tr 88): chất phác, mộc mạc.<br />             Vì từ đồng nghĩa thường khác nhau về sắc thái cho nên cách giảng theo lối <br /> so sánh từ đồng nghĩa nên kết hợp với cách giảng định nghĩa hoặc với cách giảng  <br /> theo lối miêu tả. Bên cạnh việc đưa ra các từ đồng nghĩa, gần nghĩa để đối chiếu,  <br /> cần bổ sung thêm những nét nghĩa riêng cho từng từ nên khi giải nghĩa chúng ta có <br /> thể chỉ cần làm rõ nghĩa một từ nhưng việc xác định loạt đồng nghĩa sẽ giúp chúng  <br /> ta hiểu rõ nghĩa của từ cần giải nghĩa hơn. <br /> Ví dụ: Khi giải nghĩa từ  lốc  (cơn lốc), chúng ta đưa từ  này về  loạt đồng <br /> nghĩa: lốc, gió, bão, giông, giông tố,..... Trong loạt từ trên, chúng ta chọn từ gió làm <br /> từ trung tâm rồi giảng nghĩa từ thật kĩ, rồi bổ sung những nghĩa đặc thù cho các từ <br /> lốc, bão, giông...<br /> <br /> <br /> <br /> 16<br />  + gió: là hiện tượng không khí trong khí quyển chuyển động thành luồng từ <br /> vùng có áp suất cao đến vùng có áp suất thấp.<br /> + lốc: gió xoáy mạnh trong phạm vi nhỏ.<br /> + giông: biến động mạnh của thời tiết, thường có  gió  to giật mạnh và có <br /> sấm sét, mưa rào.<br /> + giông tố: cơn giông có  gió rất to và mạnh (thường dùng để  ví cảnh gian <br /> nan đầy thử thách)<br />          Hoạt động giải nghĩa các từ ghép chính phụ cùng hình vị chính, khác nhau về <br /> hình vị phân nghĩa sắc thái hóa, cũng thực hiện theo cách thức nêu trên.<br />         Giải nghĩa từ bằng cách so sánh với từ trái nghĩa, giáo viên cần chú ý bản <br /> chất của từ  trái nghĩa là những từ  có nghĩa trái ngược, đối lập nhau xét theo một  <br /> phạm trù nhất định. Tuy nhiên cần phân biệt, có những cặp từ trái ngược nhau tạo <br /> thành hai cực mâu thuẫn, phủ định cực này tất yếu phải chấp nhận cực kia. <br /> Ví dụ: trắng – đen; trên­ dưới... Khi nói trên có nghĩa là không phải ở dưới. <br /> Có những từ trái nghĩa phương hướng là các từ chỉ hướng đối lập nhau trong  <br /> không gian hoặc thời gian. <br /> Ví dụ: nam­ bắc; đông – tây; lên – xuống; ra – vào.... <br /> Lại có những từ trái nghĩa thang độ, tức là những cặp từ có nghĩa trái ngược <br /> nhau tạo thành hai cực có điểm trung gian, phủ  định cực này chưa hẳn đã tất yếu <br /> chấp nhận cực kia. <br /> Ví dụ:  nóng – lạnh, ở giữa có mát, ấm;  già – trẻ, ở giữa có trung niên.... Vì <br /> thế khi giải nghĩa từ bằng cách so sánh với các từ trái nghĩa, có trường hợp ta nói:  <br /> sao nhãng  (TV5­ T2­ Tr153) là không    nhớ  (  cặp quên – nhớ). Nhưng không thể <br /> giải nghĩa  rủi (TV5­ T2­ Tr126) là không may mắn. Vì cặp rủi – may còn có nghĩa <br /> từ bình thường (cuộc đời rủi ro, cuộc đời bình thường, cuộc đời may mắn). Trong <br /> thực tế, học sinh thường quen giải nghĩa theo kiểu đối lập có – không. Như  vậy, <br /> giáo viên cần chú ý giải thích rõ hơn cho các em hiểu. <br /> <br /> 17<br />  C. Giải nghĩa theo cách miêu tả<br /> * Cách này có hai dạng: <br /> ­ Thứ nhất là dạng dẫn tính chất (hiện tượng thường gặp) để  giúp cho học <br /> sinh hiểu ý nghĩa của từ. <br /> Ví dụ:  màu ngọc lam(TV5 ­ T1­Tr12): chỉ màu sắc có màu xanh đậm.<br /> ­ Thứ hai là đối với các từ có chức năng biểu hiện cao như các từ láy sắc thái <br /> hóa, hoặc từ  ghép phân nghĩa sắc thái hóa, một mặt vừa phải kết hợp cách giảng <br /> theo định nghĩa, mặt khác phải dùng lối miêu tả. Để  miêu tả, chúng ta có thể  lấy  <br /> một sự  vật, hoạt động cụ  thể  làm chỗ  dựa rồi miêu tả  sự  vật, hoạt động đó sao <br /> cho nổi bật lên các nét nghĩa chứa đựng trong từ.  <br /> Ví dụ:  vật vờ: lay động nhẹ, yếu  ớt, như  không có sức mạnh chống đỡ  từ <br /> bên trong, mặc cho sức mạnh bên ngoài kéo đi, lôi lại như cây cỏ dài lay động trong  <br /> làn nước nhẹ.<br />          Nếu như cách giải nghĩa theo định nghĩa bắt đầu từ các ý nghĩa biểu niệm thì  <br /> giảng nghĩa theo cách miêu tả về cơ bản là bắt đầu bằng một ý nghĩa biểu vật tiêu  <br /> biểu nhất để giúp học sinh lĩnh hội được nghĩa biểu vật. Điều này cho phép giáo  <br /> viên chấp nhận những lời giải nghĩa của học sinh như sau:<br /> * Bài tập đọc: Quang cảnh làng mạc ngày mùa (TV5­ T1­ Tr10).<br /> + Vàng ối: là màu vàng của lá mít.<br /> + Vàng xuộm: là màu của cánh đồng lúa chín đều.<br /> + Vàng giòn: là màu vàng của rơm, rạ phơi rất khô. <br /> D.   Giải nghĩa theo cách phân tích từ  ra từng tiếng và giải nghĩa từng  <br /> tiếng<br />          Cách giải nghĩa này có ưu thế đặc biệt khi giải nghĩa từ Hán việt. Việc giải  <br /> nghĩa từng tiếng rồi khái quát nêu ý nghĩa chung của cả từ sẽ giúp học sinh cơ  sở <br /> nắm vững nghĩa từ.<br /> <br /> <br /> <br /> 18<br />  Ví   dụ:  Nhân  quyền:  (TV5­   T2­   Tr   147) :  nhân:  người;  những   điều   được <br /> hưởng, được làm, được yêu cầu theo quy  ước chung trong cộng đồng và theo quy <br /> ước của pháp luật.<br /> Nhân quyền:  những điều mà con người được hưởng, được làm, được yêu  <br /> cầu, theo quy ước chung trong cộng đồng và theo quy ước của pháp luật.<br /> Biện pháp 2. Các biện pháp tìm hiểu ý nghĩa của một số từ ngữ có giá trị  <br /> nghệ thuật trong văn bản Tập đọc<br />             Tác phẩm văn học vốn hàm súc và có nhiều tầng ý nghĩa. Việc đọc hiểu <br /> văn bản nghệ  thuật thực chất là khai thác hàm ý  ẩn sâu trong câu chữ, hình  ảnh,  <br /> hình tượng của tác phẩm. Đối với học sinh tiểu học, yêu cầu này là khó đối với  <br /> các em. Giáo viên cần có biện pháp giúp các em huy động vốn hiểu biết của mình  <br /> từ  các môn học khác và từ  trong cuộc sống để  hiểu nghĩa của từ  ngữ  có giá trị <br /> nghệ  thuật. Nhưng làm thế  nào để  giúp học sinh nhận ra các từ  ngữ  được dùng <br /> một cách nghệ thuật. Điều này đòi hỏi giáo viên không chỉ  hướng dẫn mà cần có <br /> các bài tập cụ thể để  học sinh thực hành nhận diện và phân tích. Việc tìm hiểu ý <br /> nghĩa của một số từ ngữ có giá trị nghệ thuật trong văn bản tập đọc nên thực hiện  <br /> như sau: <br /> A. Nhận diện các từ ngữ nghệ thuật<br />             Trước khi tìm ra các biện pháp phân tích từ ngữ nghệ thuật, giáo viên cần  <br /> giúp học sinh nhanh chóng tìm ra các từ dùng hay trong văn bản.  <br />            Chưa phân tích làm sao biết được từ  ngữ  đó dùng hay như  thế nào nhưng  <br /> bằng sự  hiểu biết về  tính cụ  thể, tính trừu tượng trong nghĩa của từ, về  hiện  <br /> tượng nhiều nghĩa và các quan hệ  ngữ  nghĩa giáo viên có thể  đặt ra các câu hỏi <br /> định hướng để học sinh xác định từ ngữ nghệ thuật.<br />        Ví dụ :  Khi dạy bài tập đọc Quang cảnh làng mạc ngày mùa   SGK yêu cầu trả <br /> lời câu hỏi sau: hãy chọn một từ chỉ màu sắc trong bài  Quang cảnh làng mạc ngày <br /> mùa mà em thích nhất ? <br /> <br /> 19<br />           Với  bài tập như trên, học sinh sẽ biết cách chỉ ra các từ ngữ mà các em thích,  <br /> hoặc được gợi ý là từ ngữ đó được dùng độc đáo, sáng tạo. Yêu cầu các em tìm từ <br /> ngữ  thể  các biện pháp tu từ. Thực hiện bài tập trên các em sẽ  tìm ra được các từ <br /> dùng đắt trong văn bản nghệ  thuật. Còn các từ  đó được dùng nghệ  thuật ra sao,  <br /> giáo viên cần phải hướng dẫn cụ thể.<br /> B. Đặt từ cần tìm hiểu trong hệ thống để phân tích<br />             Một nguyên tắc của việc phân tích từ ngữ trong tác phẩm văn học, là chú ý <br /> để phát hiện ra tính thống nhất cũng tức là tính hệ  thống giữa các từ  ngữ  với chủ <br /> đề  của tác phẩm. Nghĩa là từ  ngữ  mà giáo viên và học sinh đang xem xét đã cùng  <br /> với các từ ngữ khác trong hệ thống bộc lộ ý chủ đạo của văn bản ra sao và giá trị <br /> riêng của từ ngữ đó là gì. Với học sinh tiểu học chúng ta không nên hoặc hạn chế <br /> dùng khái niệm hệ thống khi hướng dẫn học sinh phân tích từ ngữ mà chỉ lên dùng <br /> cách nói: tìm điểm chung, điểm riêng giữa từ đang tìm hiểu với các từ khác.  <br /> Ví dụ 1: Có thể dùng từ nào thay thế cho từ đẫm trong câu: <br />                                        Với đôi cánh đẫm nắng trời<br />                                  Bầy ong bay đến trọn đời tìm hoa.      <br />   Đối với bài tập trên, hình thức giống bài tập thay thế, tích cực hóa vốn từ <br /> nhưng thực chất là dạng bài tập gợi ý phân tích từ ngữ theo lối so sánh đồng nhất <br /> và đối lập. Khi làm bài tập này chắc chắn học sinh phải tìm từ đồng nghĩa với từ <br /> đẫm như: sũng, thấm đẫm, ngập,vv... và phân tích đối chiếu để khẳng định từ đẫm <br /> dùng trong ngữ  cảnh này là hợp lí nhất, có tác dụng gợi hình ảnh và biểu cảm rõ <br /> rệt.<br />        C. Phân tích mối quan hệ giữa nghĩa chính và nghĩa chuyển của từ nhiều  <br /> nghĩa.<br />           Theo GS. Đỗ  Hữu Châu: từ ngữ  và các hình  ảnh ngôn ngữ  trong tác phẩm  <br /> thường nằm trong các trường hợp ngữ nghĩa sau: <br /> <br /> <br /> <br /> 20<br />  a, Từ ngữ được dùng trong nghĩa chính hay nghĩa phụ  ngôn ngữ  và chỉ  dùng <br /> trong nghĩa đó mà thôi.<br /> b, Từ ngữ được dùng trong nghĩa tu từ và chỉ có nghĩa tu từ mà thôi.<br /> c, Từ ngữ vừa dùng trong nghĩa chính vừa dùng trong nghĩa bóng tu từ.<br />         Đối với trường hợp từ chỉ dùng trong nghĩa chính, giáo viên có thể hướng dẫn  <br /> học sinh so sánh với các từ cùng trường nghĩa, đồng nghĩa hay trái nghĩa, nhờ biện  <br /> pháp tái hiện giả  định quá trình lựa chọn của tác giả  mà học sinh phát hiện ra cái  <br /> hay, cái đẹp của việc dùng từ.<br />             Còn những trường hợp từ  được dùng trong nghĩa phụ  ngôn ngữ  hay nghĩa  <br /> bóng tu từ, tức là từ  được dùng với nghĩa chuyển. Nguyên tắc để  phân tích hiện <br /> tượng nhiều nghĩa trong tác phẩm là phải bám chắc lấy nghĩa chính, hiểu thật <br /> chính xác nó, dựa vào cơ  chế chuyển nghĩa mà tìm ra sự  sáng tạo trong cách dùng <br /> từ của tác giả. <br /> Ví dụ: Trong bài thơ ‘‘Hạt gạo làng ta’’, câu thơ cuối Trần Đăng Khoa viết: <br /> Em vui em hát,  hạt vàng  làng ta. Để  học sinh hiểu được giá trị  của từ  hạt vàng  <br /> trong câu, giáo viên phải giúp học sinh hiểu nghĩa của từ:  hạt vàng  là kim loại <br /> hiếm có màu vàng và có giá trị  cao (quí như  vàng). Nhưng trong câu thơ  được tác <br /> giả sử dụng gọi thay thế cho hạt gạo, tác giả đã dùng phép so sánh để nói nên mồ <br /> hôi công sức một nắng hai sương của bố mẹ làm ra hạt gạo và hạt gạo đó đã góp <br /> công vào chiến thắng chung của dân tộc. Do vậy hình  ảnh hạt gạo trong bài thơ <br /> được tác giả so sánh nâng cao tầm giá trị như  hạt vàng nhưng nó lại mang sắc thái <br /> gần gũi tạo nên vẻ đẹp có giá trị nghệ thuật cao.   <br /> Biện pháp 3. Dạy các lớp từ có quan hệ về ngữ nghĩa<br />          Bài học về các lớp từ có quan hệ về ngữ nghĩa: từ đồng nghĩa và trái nghĩa,  <br /> nhiều nghĩa được bố  trí trong môn Luyện từ  và câu lớp 5 với thời lượng 9 tiết,  <br /> thành hai dạng bài. Dạng lí thuyết được xếp trong tiết học đầu tiên của mỗi lớp <br /> từ. Dạng bài thực hành được xếp ngay sau tiết học lí thuyết. Cụ thể từ đồng nghĩa <br /> <br /> 21<br /> 4 tiết (1 tiết lí thuyết, 3 tiết luyện tập) từ  trái nghĩa 2 tiết (1 tiết lí thuyết, 1 tiết  <br /> luyện tập), Từ  nhiều nghĩa  3 tiết (1 tiết lí thuyết, 2 tiết luyện tập) Cấu trúc nội <br /> dung bài học của mỗi dạng bài được biên soạn theo cách khác nhau. <br /> A. Cấu trúc nội dung bài học các lớp từ  có quan hệ  về  ngữ  nghĩa trong  <br /> sách giáo khoa. <br /> A.1. Cấu trúc nội dung bài học lý thuyết. <br />           Giống như cấu trúc nội dung bài học lí thuyết Luyện từ và câu nói chung, bài <br /> học lí thuyết về  từ  đồng nghĩa, trái nghĩa, từ  nhiều nghĩa  ...được biên soạn theo <br /> cấu trúc ba phần : Phần I. Nhận xét<br />                        Phần II. Ghi nhớ <br />                        Phần III. Luyện tập. <br />            Nhiệm vụ của phần I và phần II là hình thành khái niệm, vì thế trong phần <br /> nhận xét, SGK đưa ra các ngữ liệu và hệ thống bài tập để học sinh tìm ra được các  <br /> dấu hiệu của khái niệm. Kết quả của quá trình hình thành khái niệm được chốt ở <br /> mục II, phần ghi nhớ.<br /> Khi học khái niệm từ đồng nghĩa, từ nhiều nghĩa, từ đồng âm, giáo viên cần <br /> hướng dẫn học sinh phân biệt từ đồng nghĩa, từ nhiều nghĩa, từ đồng âm:<br />  *Từ đồng nghĩa: <br /> a) Bản chất từ đồng nghĩa <br /> Từ đồng nghĩa là những từ đồng nhất với nhau về nghĩa nhưng có một số từ <br /> có sự khác biệt nhất định về sắc thái nghĩa. Khi phân tích từ đồng nghĩa có hai thao <br /> tác , đó là chỉ ra sự giống  nhau và khác nhau nhưng quan trọng là phải chỉ ra được <br /> sự khác nhau về sắc thái .<br /> Ví dụ 1: Quả, trái<br /> Giống nhau: Sản phẩm của cây trong một thời kì sinh trưởng nhất định (quả  <br /> mít/ trái mít)<br /> Khác nhau: Quả gợi tính hình khối, tròn, treo lủng lẳng, trái toát  ra sắc <br /> <br /> 22<br /> thái tình cảm, trân trọng, nâng niu, yêu thương,...( quả tim/ trái tim; quả <br /> trứng/trái trứng)<br /> b) Các từ đồng nghĩa khác nhau về sắc thái biểu cảm<br /> Ví dụ  1:  Cho, biếu, tặng: Cho  có sắc thái trung hòa,  biếu  có sắc thái kính <br /> trọng, tặng có sắc thái thân mật .<br /> c) Do có sự khác nhau về sắc thái nghĩa và sắc thái biểu cảm nên cách dùng  <br /> các từ cũng khác nhau nên các từ đồng nghĩa không phải bao giờ cũng thay thế cho  <br /> nhau được.<br /> Ví dụ : Hoài sơn/ củ mài ; trần bì/ vỏ quýt: Các từ Hán Việt dùng trong khoa <br /> học còn các từ thuần Việt dùng trong đời sống .<br /> d) Hiện tượng đồng nghĩa không tách rời hiện tượng đa nghĩa, đó là nguyên  <br /> nhân của tính mức độ. Các từ đồng nghĩa với nhau không phải đồng nghĩa về toàn <br /> bộ dung lượng nghĩa của nó mà chỉ đồng nghĩa ở một một nghĩa nào đó mà thôi.<br /> Ví dụ : Trông có ba nghĩa : ­ hướng mắt quan sát<br />              ­ giữ, chăm sóc <br />              ­ nương vào, nhờ vào <br /> Dựa có ba nghĩa :     ­ theo, căn cứ theo <br />              ­ tựa vào, nhờ vào <br />             ­ nương vào, nhờ vào <br /> Trông và dựa đồng nghĩa với nhau ở nghĩa thứ ba<br /> *Một từ  nếu là từ  đa nghĩa, với các nghĩa gốc khác của nó, nó có thể  đồng  <br /> nghĩa với nhiều từ khác nhau<br /> Ví dụ : Ăn ­ thắng (Đội tớ ăn rồi, đội cậu thua )<br /> ­ hợp (ăn cánh, ăn ảnh, ăn hình )<br /> ­ hưởng, nhận (  tàu ăn than<br /> ­ hao, tốn ( xe ăn xăng)<br /> *Từ nhiều nghĩa<br /> <br /> 23<br />  Các từ lúc mới xuất hiện đều chỉ có một nghĩa, trải quan thời gian có thêm <br /> nhiều nghĩa mới (nghĩa phái sinh, nghĩa bóng) được tạo ra từ  nghĩa cơ  sớ  (nghĩa <br /> gốc, nghĩa đen) đó, trên cơ sở những biểu tượng nhất định.<br /> Biểu tượng làm hình ảnh về hình dáng, kích thước, đặc điểm, tính chất của  <br /> sự  vật được phản ánh trong  ngôn ngữ  trong nghĩa gốc của từ  dưới dạng các nét  <br /> nghĩa trở thành cơ sở để tự phát triển thêm nghĩa mới.Nhờ vào quan hệ liên tưởng  <br /> tương đồng  (ẩn dụ) và tương cận ( hoán dụ  ) người ta liên tưởng từ  sự  vật này <br /> đến sự vật kia trên những đặc điểm, hình dáng , tính chất giống nhau hay gần nhau  <br /> giữa các sự  vật  ấy.Từ  chỗ  gọi tên sự  vật, tính chất, hành động này (nghĩa 1) <br /> chuyển sang gọi tên sự vật, tính chất, hành động khác nghĩa ( nghĩa 2), quan hệ đa <br /> nghĩa của từ nảy sinh từ đó .<br /> Ví dụ: Khi tìm hiểu nghĩa của từ  Chín, tôi hướng dẫn HS tìm được những  <br /> nghĩa sau: <br /> (1) Chỉ  quả  đã qua một quá trình phát triển, đạt đến độ  phát triển cao nhất, hoàn  <br /> thiện nhất, độ mềm nhất định, màu sắc đặc trưng.<br /> (2) Chỉ quá trình vận động, quá trinh rèn luyện từ đó, khi đạt đến sự phát triển cao <br /> nhất ( Suy nghĩ chín, tình thế cách mạng đã chín)  <br /> (3) Sự thay  đổi màu sắc nước da ( ngượng chín cả mặt )<br /> (4) Trải qua một quá trình đã đạt đến độ mềm (cam chín).<br /> Như vậy muốn phân tích được nghĩa của từ đa nghĩa, trước hết phải miêu tả <br /> thật đầy đủ các nét nghĩa của nghĩa gốc để làm cơ sở cho sự phân tích nghĩa. <br /> Nghĩa của từ phát triển thường dựa trên hai cơ sở :<br /> + Theo cơ chế ẩn dụ nghĩa của từ thường có hai dạng sau : <br /> ­ Dạng 1: Nghĩa của từ phát triển dựa vào sự  giống nhau về  hình thức giữa  <br /> các sự vật, hiện tượng hay là dựa vào kiểu tương quan về hình dáng.<br /> Ví dụ : Mũi1 ( mũi người) và Mũi2( mũi  thuyền) <br />                     Miệng1 ( miệng xinh) và miệng2( miệng bát)<br /> <br /> 24<br />  Dạng 2 : Nghĩa của từ  phát triển trên cơ  sở   ẩn dụ  về  cách thức hay chức  <br /> năng, của các sự vật, đối tượng .<br /> Ví dụ : cắt1 ( cắt cỏ) với cắt2 ( cắt quan hệ )<br /> Dạng 3 : Nghĩa của từ phát triển trên cơ  sở  ẩn dụ  kết quả  do tác động của  <br /> các sự vật đối với con người.<br /> Ví dụ: đau1 (đau vết mổ ) và đau2 (đau lòng )<br /> + Theo cơ chế hoán dụ có tác dụng.<br /> Nghĩa của từ phát triển trên cơ sở quan hệ giữa bộ phận và toàn thể.<br />  <br /> <br /> Ví dụ: Chân1, Tay1, mặt1 là những tên gọi chỉ bộ phận được chuyển sang chỉ <br /> cái toàn thể  (anh  ấy có  chân2  trong đội bóng  Tay2  bảo vệ  của nhà máy số  ba có <br /> M