275
THÚC ĐẨY Ý ĐỊNH KHỞI NGHIỆP XÃ HỘI CỦA SINH VIÊN:
KHẢO SÁT TẠI TRƢỜNG ĐẠI HỌC THƢƠNG MẠI
ThS. Trịnh Thị Nhuần
Trường Đại học Thương mại
TÓM TẮT
Trong nghiên cứu này, tác giả đề cập đến các yếu tố tác động đến ý định khởi nghiệp xã hội
(social entrepreneurship) của sinh viên. Nghiên cứu được thực hiện khảo sát đối với 1110 sinh
viên đang theo học tại Trường Đại học Thương mại. Bằng việc sử dụng phương pháp phân tích
hồi quy đa biến, kết quả đã chỉ ra rằng yếu tố kinh nghiệm làm việc là yếu tố quan trọng nhất ảnh
hưởng tích cực đến ý định khởi nghiệp xã hội của sinh viên. Tiếp theo sau đó là yếu tố giáo dục
khởi nghiệp xã hội trong trường đại học; nhận thức về sự hỗ trợ xã hội, cuối cùng là yếu tố nghĩa
vụ đạo đức là những yếu tố tác động tích cực đến ý định khởi nghiệp xã hội của sinh viên. Kết
quả nghiên cứu này thực sự hữu ích trong việc cải thiện nhận thức và thúc đẩy ý định khởi nghiệp
xã hội của sinh viên bằng việc tăng cường các giải pháp hỗ trợ sinh viên tích lũy kinh nghiệm
thực tế, nâng cao kiến thức và kỹ năng từ các khóa đào tạo về khởi nghiệp và khởi nghiệp xã hội;
các hoạt động tình nguyện; tham gia các hoạt động xã hội nhiều hơn cũng như cần có sự ủng hộ
từ phía gia đình, cộng đồng.
Từ khóa: khởi nghiệp, ý định khởi nghiệp, ý định khởi nghiệp xã hội, khởi nghiệp xã hội,
sinh viên
ABTRAST
In this study, the author mentioned factors influencing students' intention of social
entrepreneurship. The study was conducted with 1110 students studying at Thuong mai University.
By using the multivariate regression analysis method, the results have shown that the factor of work
experience is the most important factor positively influencing students' intention of social
entrepreneurship. It is followed by social entrepreneurship education in universities; awareness of
social supports, and finally the factor of moral obligation are factors that positively impact students'
intention of social entrepreneurship. The results of this research are really helpful in improving
awareness and promoting students' social entrepreneurship intension by enhancing solutions that
help students gain practical experience, improve knowledge and skills from entrepreneurship and
social entrepreneurship training; volunteer activities; participate in more social activities as well as
need support from family and community.
Keywords: entrepreneurship, social entrepreneurship, social entrepreneurship intension,
student…
1. ĐẶT VẤN ĐỀ
Khởi nghiệp xã hội (KNXH) đang là một lĩnh vực nhận được nhiều sự quan tâm của cá nhân
nhà đầu tư, doanh nghiệp, cộng đồng cũng như các nhà nghiên cứu trong lĩnh vực học thuật. Khởi
nghiệp xã hội là việc áp dụng các phương thức sáng tạo và định hướng thị trường nhằm giải quyết
những nguyên nhân gốc rễ của vấn đề xã hội và môi trường, từ đó tạo sự thay đổi mang tính hệ
276
thống và cung cấp giải pháp phát triển bền vững. Tăng trưởng kinh tế ở Việt Nam ngày càng cao,
tạo ra những nguồn lực mới, cơ hội mới đồng thời chúng ta cũng đang phải đối mặt với những vấn
đề xã hội như y tế, biến đổi khí hậu, giáo dục, nông nghiệp, người yếu thế… Vì vậy, khởi nghiệp xã
hội là phương thức tối ưu để có thể giải quyết triệt để những vấn đề xã hội trên.
Theo một báo cáo của Global Social Entrepreneurship Network - Mạng lưới Khởi nghiệp
Xã hội toàn cầu, 5 quốc gia Mỹ, Canada, Anh, Singapore và Israel là những nước thành công
trong việc kết hợp giải quyết các vấn đề xã hội gắn liền với mô hình kinh doanh của doanh
nghiệp. Việc hình thành và phát triển các doanh nghiệp xã hội ở Việt Nam không còn mới nhưng
những xu hướng khởi nghiệp xã hội trong nước lại đang có nhiều thay đổi theo sự phát triển kinh
tế, văn hóa, xã hội, công nghệ... Các doanh nhân, nhà khởi nghiệp trẻ và nhà sáng lập startup ngày
càng lựa chọn các hướng khởi nghiệp xã hội đi vào giải quyết những vấn đề khó như ô nhiễm môi
trường, thực phẩm sạch, phân bón hữu cơ, phát triển bền vững. Song số lượng những doanh
nghiệp đi theo hướng tiếp cận này vẫn chưa nhiều. Bởi có một vài băn khoăn của những nhà sáng
lập, doanh nhân khởi nghiệp và các nhà đầu tư nằm ở chính những hiểu biết chưa rõ ràng về các
mô hình khởi nghiệp xã hội, tính hiệu quả cả về mô hình kinh doanh lẫn giải quyết các vấn đề xã
hội [https://khoinghiep.org.vn/phat-trien-xu-huong-khoi-nghiep-xa-hoi-tai-viet-nam-12352.html].
Trước đây, nhiều startup luôn đứng giữa luồng suy nghĩ về việc bền vững và duy trì hoạt động
doanh thu. Sự bền vững thường mang đậm chất lý thuyết vì tâm lý nhà đầu tư luôn muốn kiếm
tiền từ những doanh nghiệp có tốc độ phát triển càng nhanh càng tốt. Có tiềm năng, nhưng thực
tế, tại Việt Nam, mô hình khởi nghiệp xã hội vẫn chưa phát triển, chưa được nhiều bạn trẻ biết
đến. Theo một khảo sát năm 2016 cho thấy, tỷ lệ khởi nghiệp chuyên về doanh nghiệp xã hội chỉ
đạt 0,45%, tỷ lệ người trưởng thành đang điều hành các hoạt động xã hội ở Việt Nam chỉ ở mức
0,65 so với trung bình 3,7% trên thế giới, đó là một con số khá thấp [https://baophapluat.vn/kinh-
te/khoi-nghiep-xa-hoi-vi-sao-chua-phat-trien-368490.html].
Bên cạnh đó, ở khía cạnh học thuật, các nghiên cứu về khởi nghiệp xã hội còn khá khiêm tốn,
nhất là bối cảnh tại Việt Nam. Hiện mới chỉ có một số công trình được nghiên cứu và công bố do
Viện nghiên cứu và quản lý kinh tế Trung ương, Hội đồng Anh, tổ chức CSIP, CIEM… tập trung
vào nghiên cứu các khái niệm, đặc điểm, các thuận lợi và thách thức của doanh nghiêp xã hội, thực
trạng doanh nghiệp xã hội ở Việt Nam cũng như định hướng phát triển, các vấn đề pháp lý và việc
đưa nội dung doanh nghiệp xã hội vào giáo dục khởi nghiệp. Hiện chưa có công trình nghiên cứu
nào được thực hiện về ý định khởi nghiệp xã hội của sinh viên. Do đó, đây là khoảng trống cần phải
được hoàn thiện, bởi muốn nuôi dưỡng và phát triển mạnh mẽ hơn nữa làn sóng khởi nghiệp xã hội
ở Việt Nam, học tập xu hướng các quốc gia phát triển thì thực sự cần thiết phải thúc đẩy các hoạt
động đào tạo, ươm tạo, ươm mầm, truyền cảm hứng về khởi nghiệp xã hội. Đặc biệt là thế hệ sinh
viên - những chủ nhân tương lai của đất nước, cần được ươm tạo và giáo dục tinh thần cũng như
kiến thức khởi nghiệp xã hội giúp các em có hành trang vững chắc hơn, đóng góp cho sự phát triển
bền vững của đất nước.
Xuất phát từ tầm quan trọng của khởi nghiệp xã hội cùng với những khoảng trống cần được
bổ sung về khía cạnh học thuật, nghiên cứu này đề cập đến những yếu tố tác động tới ý định khởi
nghiệp xã hội của sinh viên và mức độ tác động của từng yếu tố trong mô hình nghiên cứu. Từ đó,
đề xuất một số kiến nghị và giải pháp thúc đẩy ý định khởi nghiệp của sinh viên bằng các nỗ lực từ
sinh viên, giảng viên, trường đại học.
277
2. TỔNG QUAN LÝ THUYẾT VÀ CÁC GIẢ THUYẾT NGHIÊN CỨU
Có thể thấy rằng ý định khởi nghiệp đề cập đến định hướng tinh thần của một người, và định
hướng đó dẫn dắt người đó từ việc ấp ủ ý tưởng đến việc thực hiện các ý tưởng kinh doanh mới lạ
(Bird, 1988), hay đó là mong muốn cá nhân của bạn khi được tham gia vào việc tạo lập một doanh
nghiệp mới (Peng, Lu và Kang, 2012). Đó là một hình thức của niềm tin trong việc thành lập một
doanh nghiệp trong tương lai (Thompson, 2009). Khi được áp dụng trong bối cảnh KNXH, ý định
KNXH đề cập đến niềm tin và mong muốn thành lập một doanh nghiệp xã hội (Tran và Von
Korflesch, 2016).
Hoặc có thể hiểu “Ý định KNXH đề cập đến niềm tin và mong muốn thành lập một tổ chức
hoặc doanh nghiệp mà tổ chức/doanh nghiệp đó có kinh doanh là nguồn thu nhập chính, có mục
tiêu xã hội/hoặc mục tiêu môi trường rõ ràng, hướng tới sự cân bằng về giá trị xã hội và giá trị tài
chính, hoặc nghiêng về mục tiêu xã hội.”
Mô hình nghiên cứu đề xuất:
H nh 1. Mô h nh nghiên cứu
2.1. Sự đồng cảm
Trong mô hình của Mair và Noboa (2006), sự đồng cảm được đề xuất như là thái độ chung
của một người hướng tới hành vi kinh doanh xã hội, do đó giải quyết yếu tố đầu tiên của lý thuyết
jzen, (1991) của hành vi có kế hoạch (TPB). Thứ nhất, đây là hình ảnh đại diện cho thái độ về
hành vi ( TB), đặc biệt là TB phản ánh “một nhận thức của cá nhân về kết quả của một hành vi
và mức độ mà một cá nhân đó có đánh giá thuận lợi khi thực hiện hành vi của mình” (Schlaegel và
Koenig, 2014). Mặt khác, sự đồng cảm phản ánh thái độ đối với một người hơn là hành vi. Thông
thường sự đồng cảm được hiểu là khả năng của cá nhân đó khi tưởng tượng về cảm giác của người
khác (Preston và các cộng sự, 2007), hoặc là một xu hướng để đáp lại với người khác dựa trên trạng
Sự đồng cảm (EMP)
Giáo dục khởi sự
kinh doanh xã hội (EDU)
Kinh nghiệm (EXP)
Năng lực của bản thân (SEF)
Nhận thức về sự hỗ trợ xã hội (SUP)
Nghĩa vụ đạo đức (MOB)
định khởi nghiệp
xã hội (SEI)
H2+
H3+
H4+
H5+
H6+
H1+
278
thái tinh thần, tình cảm (Mehrabian và Epstein, 1972), hoặc là sự từ bi (Goetz, Keltnervà Simon-
Thomas, 2010).
Nhiều cuộc thử nghiệm và các nghiên cứu trước đây về sự đồng cảm đã được thực hiện, cho
thấy rằng những người tham gia đọc các tình huống chứa đầy tính từ đồng cảm cao (ví dụ: đáng
thương, cảm động…) có nhiều khả năng phát triển ý định tình nguyện so với những người tham gia
đọc mô tả chỉ sử dụng những ngôn ngữ thực tế (Batson, Early và Salvarani, 1997). Do đó, không có
gì đáng ngạc nhiên khi sự đồng cảm thường được xác định là một yếu tố dự đoán trực quan về ý
định KNXH của các nhà nghiên cứu như London (2010), Dees (2012), Groch và các cộng sự
(2012), Miller và các cộng sự (2012) và Wood (2012). Điều này cũng đã được chứng minh bằng các
sáng kiến KNXH như sáng kiến về sự đồng cảm shoka ( shoka, 2014).
Trong bối cảnh nghiên cứu về KNXH, tác giả quan tâm đến sự đồng cảm nhận thức (khả năng
đánh giá một người khác về trạng thái cảm xúc) và sự đồng cảm về mặt cảm xúc (tức là xu hướng
phản ứng với trạng thái cảm xúc của người khác). Một yếu tố khác của sự đồng cảm về mặt cảm
xúc đó chính là “mối quan tâm thấu cảm” (Zahn Waxler và Radke-Yarrow, 1990) được định nghĩa
là một phản ứng về mặt cảm xúc của lòng trắc ẩn và mối quan tâm gây ra bởi việc chứng kiến về
nhu cầu hay khó khăn mà một người khác đang cần (Niezink, Siero, Dijkstra, Buunk và Barelds,
2012). Do đó, giả thuyết sau đây có thể được rút ra: Giả thuyết 1 (H1): Sự đ ng cảm có liên quan
tích cực đến ý định KNXH.
2.2. Nghĩa vụ đạo đức
Một dự đoán thứ hai về sự hình thành ý định trong lý thuyết về hành vi có kế hoạch là ảnh
hưởng của các chuẩn mực chủ quan nhận thức (chuẩn mực của chủ thể) ( jzen, 1991). Đây là
những niềm tin chuẩn mực nhận thức về những người trong một môi trường của các cá nhân cũng
được gọi là các tiêu chuẩn giáo dục (Cialdini, Reno và Kallgren, 1990). Họ được dự đoán là có tác
động đến xã hội những người mà có thể giúp củng cố thêm hoặc làm giảm bớt các ý định (Schlaegel
và Koenig, 2014). Do đó, các tiêu chuẩn chủ quan đại diện cho niềm tin cá nhân về hành vi được
mong đợi và chấp nhận (Forster và Grichnik, 2013).
Các giá trị về mặt niềm tin đạo đức đã được chỉ ra rằng nó đóng những vai trò quan trọng
quyết định đến hành vi (Kaiser, 2006; Rivis, Sheeran và rmitage, 2009). Do đó, không có gì đáng
ngạc nhiên khi việc tuân thủ các tiêu chuẩn đạo đức là một nền tảng khác của lý thuyết về KNXH.
Bornstein (1996), Hemingway (2005), Koe Hwee Nga và Shamuganathan (2010) và Yiu và các
cộng sự (2014) đều xác định giá trị đạo đức cá nhân là đức tính thiết yếu của các doanh nhân xã hội.
Mair và Noboa (2006) cũng đề xuất các bước về nghĩa vụ và những phán xét về giá trị đạo
đức (Kohlberg, 1981) là yếu tố đại diện cho các chuẩn mực xã hội. Việc sử dụng mô hình Kohlberg
của Mair và Noboa (2006) đã bị Hockerts (2015b) chỉ trích vì hai lý do. Thứ nhất, nó có xu hướng
đo lường lý do tại sao một người cảm thấy có nghĩa vụ về mặt đạo đức nhưng không phải là phạm
vi của nghĩa vụ đó. Thứ hai, hệ thống phân cấp của Kohlberg, cho thấy các nguyên tắc đạo đức tự
chọn là hình thức đánh giá đạo đức cao nhất, trái với quan điểm của TPB, rằng ý định được hình
thành bởi nhận thức về các chuẩn mực xã hội bên ngoài.
Hockerts (2015b), do đó, dựa trên Haines et al. (2008) người xác định một niềm tin về nghĩa
vụ đạo đức như được định vị giữa hành vi phán xét đạo đức và hình thành các ý định đạo đức. Do
279
đó, nghiên cứu này sẽ sử dụng nhận thức rằng các chuẩn mực xã hội ngụ ý một nghĩa vụ đạo đức
nhằm giúp đỡ những người ngoài lề xã hội như một thước đo cho biến thứ hai hơn là các giai đoạn
phán xét đạo đức của Kohlberg. Từ đó, giả thuyết sau đây có thể được rút ra:
Giả thuyết 2 (H2): Một nhận thức rằng các chuẩn mực xã hội ngụ ý nghĩa vụ đạo đức để giúp
đỡ những người ngoài lề xã hội có liên quan tích cực tới ý định KNXH.
2.3. Năng lực của bản thân về các hoạt động xã hội
Mô hình Mair và Noboa (2006) bao gồm năng lực bản thân như là một thước đo cho nhận
thức kiểm soát hành vi bên trong (PBC) mà họ đưa ra giả thuyết là yếu tố quyết định phù hợp với ý
định trong nghiên cứu của lý thuyết jzen (1991). Năng lực bản thân đề cập đến sự đánh giá cá
nhân của riêng mình, khả năng có thể thực hiện thành công đối với các hành vi dự định của bản thân
(Bandura, 1977).
Các nghiên cứu trong quá khứ đã tìm thấy năng lực bản thân trở thành tiền đề quan trọng của
các hành vi, hoạt động mang tính thiện nguyện và đóng góp cho xã hội như hiến máu (Giles,
McClenahan, Cairnsvà Mallet, 2004) cũng như hành vi kinh doanh (Zhao, Seibert và Hills, 2005).
Theo Bandura (2006), đã gợi ý rằng đo lường năng lực bản thân sẽ là những gợi ý quan trọng và là
câu hỏi chính trong bối cảnh nghiên cứu về KNXH. Cho rằng nhiều thách thức xã hội khá nan giải,
đó là điều không có gì đáng ngạc nhiên bởi niềm tin mạnh mẽ, sự tự tin vào năng lực của bản thân
đã được lý thuyết hóa thành một lý thuyết dự đoán về ý định KNXH (Mair và Noboa, 2006; Smith
và Woodworth, 2012). Trong bài viết này, năng lực bản thân của doanh nhân xã hội (năng lực hoạt
động xã hội) được hiểu là một người tin rằng cá nhân họ có thể đóng góp vào việc giải quyết các
vấn đề xã hội. Từ đó, giả thuyết sau đây được rút ra: Giả thuyết 3 (H3): Năng lực hoạt động xã hội
của bản thân có liên quan tích cực đến ý định KNXH.
2.4. Nhận thức về sự hỗ trợ xã hội
Cấu trúc thứ tư trong mô hình Mair và Noboa (2006) dựa trên đề xuất của jzen (2002a) đó
là: một người có khả năng nhận thức được về những vấn đề bên ngoài, kiểm soát bên ngoài là một
tiền đề quan trọng của các ý định. Điều này đề cập đến niềm tin của một người về mức độ phù hợp
bối cảnh của hành vi đối với ý chí của cá nhân. Mair và Noboa đưa ra giả thuyết điều này được xác
định bởi một cá nhân mong đợi nhận được sự hỗ trợ từ môi trường xung quanh. Nói cách khác, một
doanh nhân xã hội có thể mong đợi nhận được tài trợ hoặc các hình thức hỗ trợ khác từ môi trường
của mình không? Trong bối cảnh này, các hệ thống và mạng lưới hỗ trợ như shoka có thể đóng vai
trò quan trọng (Meyskens, Robb-Post, Stamp, Carsrud và Reynolds, 2010; Ruttmann, 2012). Từ đó,
giả thuyết sau đây có thể được rút ra: Giả thuyết 4 (H4): Nhận thức về sự hỗ trợ xã hội có liên quan
tích cực đến ý định KNXH.
2.5. Kinh nghiệm tr ớc đó
Nghiên cứu này được dựa trên nghiên cứu của mô hình Hockert (2017) và là sản phẩm mở
rộng mô hình của Mair và Noboa (2006) thông qua việc đưa kinh nghiệm trước đây với các vấn đề
xã hội như là một yếu tố dự đoán về ý định KNXH. Ví dụ, một loạt các nghiên cứu trước đây đã chỉ
ra kinh nghiệm kinh doanh trước đó từ phía gia đình (Carr và Sequeira, 2007; Chlosta, Patzelt,
Klein và Dormann, 2012) hoặc kinh nghiệm làm việc trước đó (Kautonen, Luoto và Tornikoski,
2010) là yếu tố tác động đến ý định khởi nghiệp. Các nghiên cứu cũng đã chỉ ra rằng kinh nghiệm