Tiêu dùng văn hóa – một lĩnh vực cần nghiên cứu trong vấn đề quản lý văn hoá Việt Nam hiện nay

Bài tham luận Hội thảo do Bộ văn hoá, Thể thao và Du lịch tổ chức tại ĐH Văn hoá TP. Hồ Chí Minh, ngày 21<br /> tháng 05 năm 2013 “Mối quan hệ giữa kinh tế trong văn hóa, văn hóa trong kinh tế qua thực hiện Nghị quyết<br /> Trung ương 5 khóa VIII”<br /> <br /> Tiêu dùng văn hóa – một lĩnh vực cần nghiên cứu<br /> trong vấn đề quản lý văn hoá Việt Nam hiện nay<br /> Tiến sỹ Nguyễn Tiến Mạnh<br /> Trường CĐMỹ Thuật Trang Trí Đồng Nai<br /> Tóm tắt<br /> Tiêu dùng văn hóa là một vấn đề nóng hiện nay mà Việt Nam đang phải đối<br /> mặt, hiện trạng nhu cầu văn hóa đang có những hạn chế mang tính “nút thắt” trong<br /> lĩnh vực tiêu dùng văn hóa của Việt Nam. Nghiên cứu nhu cầu và hành vi tiêu dùng<br /> văn hoá là vấn đề quan trọng trong nghiên cứu kinh tế văn hoá và ứng dụng vào hoạt<br /> động quản lý văn hoá và vấn đề phát triển. Khái niệm tiêu dùng văn hoá đã tồn tại ở<br /> phương Tây từ cuối những năm 50, đầu những năm 60 của thế kỷ XX và tồn tại ở<br /> Trung Quốc khoảng 30 năm. Trong bài tham luận này, người viết giới thiệu những vấn<br /> đề cơ bản của tiêu dùng văn hoá đặt trong mối quan hệ với những vấn đề cơ bản của<br /> kinh tế văn hoá, vấn đề phát triển; Các xu hướng chính của tiêu dùng văn hoá hiện<br /> nay trên Thế giới. Từ việc hiểu rõ những vấn đề chỉnh thể của tiêu dùng văn hoá và<br /> hiện trạng hoạt động nghiên cứu tiêu dùng văn hoá Việt Nam, đề xuất những nhiệm vụ<br /> tất yếu có tính xuyên suốt trong hoạt động nghiên cứu tiêu dùng văn hoá và quản lý<br /> văn hoá Việt Nam theo hướng chuyên nghiệp hoá.<br /> Các từ khoá: Nhu cầu, Tiêu dùng, Công nghiệp văn hoá<br /> Hoạt động kinh tế là hoạt động xã hội cơ bản nhất của con người, và nó biến<br /> vào trong đời sống văn hóa xã hội và thể hiện, phản ánh những đặc điểm, tính chất lịch<br /> sử, văn hoá khác nhau của mỗi quốc gia, dân tộc. Mỗi dân tộc khác nhau trên thế giới<br /> có những phương thức sáng tạo văn hoá khác nhau. Các nền văn hóa khác nhau ảnh<br /> hưởng đến các nhóm dân tộc khác nhau. Các hình thức kinh tế khác nhau sẽ có những<br /> cách khác nhau để tạo ra những nền văn hóa khác nhau. Các nền văn hóa khác nhau<br /> tạo ra các hình thức kinh tế khác nhau.<br /> Trong hội thảo này, nội dung trọng điểm mà tôi muốn được thảo luận chỉ là một<br /> công đoạn trong toàn bộ chuỗi hoạt động kinh tế: tiêu dùng. Hoạt động kinh tế nói<br /> chung đều biểu hiện qui mô tái sản xuất xã hội với chuỗi hoạt động mang tính qui<br /> trình, bao gồm 4 khâu: Sản xuất, phân phối, trao đổi và tiêu dùng. Trong lĩnh vực kinh<br /> 1<br /> Tiến sỹ Nguyễn Tiến Mạnh<br /> <br /> Bài tham luận Hội thảo do Bộ văn hoá, Thể thao và Du lịch tổ chức tại ĐH Văn hoá TP. Hồ Chí Minh, ngày 21<br /> tháng 05 năm 2013 “Mối quan hệ giữa kinh tế trong văn hóa, văn hóa trong kinh tế qua thực hiện Nghị quyết<br /> Trung ương 5 khóa VIII”<br /> <br /> tế văn hoá cũng vậy, qui mô ấy là một vòng liên kết thúc đẩy sự tái sản xuất hàng hoá<br /> văn hoá và sáng tạo văn hoá.<br /> 1. Kinh tế văn hoá<br /> 1.1. Khái niệm<br /> Kinh tế văn hóa là một hiện tượng, hình thái quan trọng trong sự phát triển xã hội<br /> của nhân loại. Kinh tế văn hóa đang ngày càng nổi lên như một hiện tượng để trở<br /> thành một lĩnh vực mới của khoa học và trở thành đối tượng nghiên cứu quan trọng<br /> của văn hóa và kinh tế. Khoa học kinh tế văn hóa có nội dung chủ yếu bao gồm: hệ<br /> thống của kinh tế và văn hóa, cung cầu và nhu cầu văn hóa, giá cả và thương phẩm văn<br /> hóa, sản xuất văn hóa và các vấn đề trao đổi, tiêu dùng, thị trường, đầu tư, chiến lược<br /> phát triển văn hóa và vấn đề quản lý kinh tế văn hóa … Thông qua hoạt động nghiên<br /> cứu những qui luật vận động cơ bản của kinh tế văn hóa sẽ cho thấy vai trò và tầm<br /> quan trọng của kinh tế văn hóa đối với sự tiến bộ, phát triển trong xã hội hiện đại, sự<br /> phong phú giữa mối quan hệ của hệ thống lý luận văn hóa, kinh tế và hệ thống chính<br /> sách xã hội.<br /> 1.2. Lịch sử hình thành và các hình thái vận động của kinh tế văn hoá<br /> 1.2.1. Lịch sử hình thành<br /> Hoạt động nghiên cứu kinh tế văn hóa được bắt đầu từ những lĩnh vực của xã hội<br /> học văn hóa, xã hội học nghệ thuật và lĩnh vực kinh tế phi sản xuất1. Năm 1847, tác<br /> giả Mikhail người Bỉ đã đưa ra mệnh đề “xã hội học nghệ thuật”. Sau đó, nhiều nhà<br /> triết học, kinh tế học, xã hội học, lịch sử văn hóa từ những góc độ khác nhau đã xem<br /> xét về quan hệ giữa xã hội, văn học, nghệ thuật và kinh tế. Plekhanov (1856 – 1918),<br /> người Nga đã viết cuốn sách “Luận về Nghệ thuật – bức thư không có địa chỉ" (On<br /> the Art - did not address the letter). Tác giả là người đầu tiên đã nghiên cứu bản chất<br /> của văn học nghệ thuật trong các cơ cấu kinh tế xã hội, tiến hành khảo sát về nguồn<br /> gốc của kinh tế trong văn hoá, đề xuất một loạt những lý thuyết nghiên cứu về kinh tế<br /> văn hóa. Học giả Đức Fremont đã công bố cuốn “kinh tế học văn hoá” (The study of<br /> cultural Economy), liên hệ về phương thức sản xuất, chế tác ra sản phẩm nghệ thuật.<br /> <br /> 1<br /> <br /> Lĩnh vực kinh tế phi sản xuất (kinh tế sản xuất phi vật chất):<br /> <br /> Phi sản xuất là một bộ môn của kinh tế học, nghiên cứu về quan hệ kinh tế trong lĩnh vực sản xuất phi<br /> vật chất và qui luật kinh tế. Hệ thống khoa học bao gồm: Kinh tế dịch vụ, Y tế, Giáo dục, Thư viện …<br /> 2<br /> Tiến sỹ Nguyễn Tiến Mạnh<br /> <br /> Bài tham luận Hội thảo do Bộ văn hoá, Thể thao và Du lịch tổ chức tại ĐH Văn hoá TP. Hồ Chí Minh, ngày 21<br /> tháng 05 năm 2013 “Mối quan hệ giữa kinh tế trong văn hóa, văn hóa trong kinh tế qua thực hiện Nghị quyết<br /> Trung ương 5 khóa VIII”<br /> <br /> Kinh tế văn hoá là khái niệm chỉ một lĩnh vực kinh tế được xác định có khả<br /> năng làm thoả mãn nhu cầu tiêu khiển của con người và ở lĩnh vực kinh tế đó có sự gia<br /> tăng giá trị văn hoá cho kinh tế vật chất. Kinh tế văn hoá là một vấn đề rất rộng của<br /> lĩnh vực kinh tế. Kusakabe Kimihito, học giả người Nhật Bản là tác giả của cuốn sách<br /> " Lý thuyết công nghiệp văn hoá” (Culture industry theory) đã chỉ ra chỉ ra: “Nền kinh<br /> tế văn hóa và thương mại trong thế kỷ 21 sẽ được chia thành hai phần,” (Economics of<br /> the 21st century culture and commerce will be divided into two parts,) “Văn hóa sẽ trở<br /> thành một hình ảnh mới trong tiến trình kinh tế" (culture will become a new image of<br /> economic progress.)<br /> Ông chia công nghiệp văn hoá ra làm 3 loại:<br /> Hình thức sản xuất và kinh doanh sản phẩm văn hoá xuất hiện tương đối độc<br /> lập. Ví dụ như các sản phẩm sách, báo, tượng. phim, ảnh …<br /> Hình thức lao động dịch vụ văn hoá, ví dụ như lao động diễn xuất trong múa,<br /> kịch, thể thao, giải trí, kế hoạch chiến lược, kinh doanh …<br /> Hình thức cung cấp gia tăng giá trị văn hoá trong sản phẩm và ngành công<br /> nghiệp như: trang trí, thiết kế hình ảnh, du lịch văn hoá …<br /> 1.2.2. Các hình thái vận động của kinh tế văn hoá<br /> 1. Hình thái vật chất<br /> 2. Hình thái phi vật chất<br /> 3. Hình thái biểu hiện<br /> 4. Hình thái biểu tượng (symbol)<br /> 5. Hình thái máy móc sao chép<br /> 6. Hình thái thông tin kỹ thuật số<br /> 1.2.3. Điều kiện lịch sử và cơ sở hình thành công nghiệp văn hoá hiện đại<br /> Đô thị và sự hình thành văn hoá đô thị, sự tồn tại không gian công nghiệp<br /> văn hoá đã bồi dưỡng môi trường sinh thái văn hoá. Mỗi đô thị là một mẫu<br /> “cá tính” văn hoá đô thị, mỗi đô thị là một mẫu sinh thái công nghiệp văn<br /> hoá. 7 thành phố mệnh danh trung tâm mang đậm tính sáng tạo của Thế giới:<br /> New York (Mỹ), Berlin (Đức), Milan (Italy), London (Anh), Amsterdam (Hà<br /> Lan), Barcelona (Tây Ban Nha), Buenos Aires (Argentina).<br /> Năm 2004 tổ chức văn hoá giáo dục Liên hiệp quốc đưa ra 7 tiêu chí để công<br /> nhận danh hiệu Thành phố sáng tạo: Văn chương, Điện ảnh, Âm nhạc, Thiết<br /> 3<br /> Tiến sỹ Nguyễn Tiến Mạnh<br /> <br /> Bài tham luận Hội thảo do Bộ văn hoá, Thể thao và Du lịch tổ chức tại ĐH Văn hoá TP. Hồ Chí Minh, ngày 21<br /> tháng 05 năm 2013 “Mối quan hệ giữa kinh tế trong văn hóa, văn hóa trong kinh tế qua thực hiện Nghị quyết<br /> Trung ương 5 khóa VIII”<br /> <br /> kế, Nghệ thuật truyền thông, Nghệ thuật dân gian, Nghệ thuật ẩm thực. Và tổ<br /> chức UNESCO đã công nhận 16 thành phố. (xem phụ lục)<br /> Cư dân độ thị được chia thành những tầng, cấp trên cơ sở qui mô nhu cầu<br /> tiêu dùng văn hoá, qui mô nhu cầu tiêu dùng văn hoá đã sản sinh ra qui mô<br /> “quần thể” thị trường tiêu dùng.<br /> Cách mạng hình thái sức sản xuất xã hội<br /> 1.2.4. Các giai đoạn phát triển công nghiệp văn hoá<br /> Thời kỳ xã hội nông nghiệp<br /> Thời kỳ xã hội công nghiệp<br /> Thời kỳ xã hội hậu công nghiệp<br /> 2. Tiêu dùng văn hóa<br /> 2.1. Khái niệm<br /> Tiêu dùng văn hóa là một khái niệm chỉ một loại tiêu dùng mà ở đó, thông qua<br /> việc dùng các sản phẩm văn hoá hoặc hoặc dịch vụ văn hoá mà nhu cầu tinh thần của<br /> con người được thoả mãn, đáp ứng. Hoạt động tiêu dùng văn hoá thể hiện trong một số<br /> lĩnh vực chính như: du lịch, thể dục thể thao, văn hoá, nghệ thuật giải trí, giáo<br /> dục,..Trong nền kinh tế tri thức, nội hàm của khái niệm tiêu dùng văn hoá còn được<br /> mang thêm những nét đặc trưng mới như: tính trào lưu, phổ biến, tính khoa học kỹ<br /> thuật công nghệ cao, tính đại chúng hoá, tính toàn cầu hoá…<br /> Tiêu dùng văn hoá là một khái niệm có nội dung rất rộng. Tiêu dùng văn hoá<br /> không chỉ nói đến vấn đề tiêu dùng sản phẩm tinh thần, lý luận tiêu dùng và các vấn đề<br /> khác của tiêu dùng sản phẩm văn hoá mà còn bao gồm công cụ phương tiện tiêu dùng<br /> văn hoá và phương thức tiêu dùng văn hoá. Ví dụ trong tiêu dùng trực tiếp sản phẩm<br /> văn hoá như: tiêu dùng các chương trình truyền hình, phim ảnh, phần mềm trò chơi<br /> điện tử, sách báo, tạp chí và cũng bao gồm các loại sản phẩm phương tiện phục vụ tiêu<br /> dùng sản phẩm văn hoá liên quan cần có như: TV, máy ảnh, đầu đĩa, máy tính… và<br /> hàng loạt hệ thống cơ sở thiết chế văn hoá như: thư viện, nhà triển lãm trưng bày, nhà<br /> hát, rạp chiếu phim …<br /> Tiêu dùng văn hóa là một khái niệm chỉ về các loại sản phẩm văn hoá tinh thần<br /> và dịch vụ văn hóa tinh thần được người tiêu dùng đánh giá cao, được sở hữu, được<br /> tiêu dùng, thưởng thức và được sử dụng. Tiêu dùng văn hóa dựa vào vấn đề tiêu thụ<br /> vật chất làm chỗ dựa và tiền đề. Sự tăng trưởng về nhu cầu tiêu dùng văn hoá trong xã<br /> hội luôn luôn phụ thuộc vào trình độ phát triển của lực lượng sản xuất. Do vậy mà<br /> 4<br /> Tiến sỹ Nguyễn Tiến Mạnh<br /> <br /> Bài tham luận Hội thảo do Bộ văn hoá, Thể thao và Du lịch tổ chức tại ĐH Văn hoá TP. Hồ Chí Minh, ngày 21<br /> tháng 05 năm 2013 “Mối quan hệ giữa kinh tế trong văn hóa, văn hóa trong kinh tế qua thực hiện Nghị quyết<br /> Trung ương 5 khóa VIII”<br /> <br /> mức độ tiêu dùng văn hóa có thể được trực tiếp hơn, nổi bật hơn phản ánh mức độ của<br /> nền văn minh vật chất và văn minh tinh thần trong xã hội hiện đại.<br /> Trong khái niệm “tiêu dùng văn hoá” này không phải chỉ nói đến sự tiêu thụ sản<br /> phẩm văn hoá theo nghĩa thông thường hoặc chỉ nói đến một dạng tiêu thụ nào đó<br /> được biểu thị qua đồ vật văn hoá. Và văn hoá không chỉ là những vấn đề đặt ra trong<br /> văn bản hay trong những đề tài nghiên cứu mà là một quá trình hình thành và sáng tạo<br /> không ngừng. Theo lý thuyết kinh điển của các nhà xã hội học thì trình độ, năng lực<br /> của con người trong vấn đề tiêu dùng văn hoá có mối quan hệ rất chặt chẽ với nhau và<br /> thể hiện trong một số nét trong quan điểm này như: tiêu dùng văn hoá là biểu hiện<br /> hành vi xã hội, luôn luôn chịu sự ảnh hưởng bởi bối cảnh xã hội và quan hệ xã hội, con<br /> người trong thực tiễn vừa là đối tượng tiêu dùng văn hoá vừa là chủ thể sáng tạo văn<br /> hoá. Trong quá trình tiêu dùng văn hoá, con người tiến hành tiêu dùng văn hoá ở dạng<br /> cá thể cụ thể chứ không phải là cá thể đơn nhất trừu tượng. Sở dĩ có hiện tượng này là<br /> do mỗi con người có những nền tảng, trình độ văn hoá khác nhau, kinh nghiệm tiêu<br /> dùng và năng lực hiểu biết khác nhau. Như Max Weber2 đã từng nói: "Mọi người đều<br /> có thể nhìn thấy tất cả mọi điều trong trái tim của mình. " Bởi vì tiêu dùng văn hóa<br /> tuyệt nhiên không có nghĩa là sự kết thúc quá trình sáng tạo văn hoá mà thực ra mới<br /> chỉ là sự bắt đầu. Từ góc độ này có thể hiểu, văn hóa không phải là sản phẩm được tạo<br /> ra một cách hoàn hảo ngay từ lần sáng tạo đầu tiên, sau đó được con người “tiêu<br /> dùng”. Văn hoá là một dạng sáng tạo của con người trong quá trình hoạt động thực<br /> tiễn. Và tiêu dùng cũng là một dạng hoạt động trong thực tiễn đó cho nên hoạt động<br /> tiêu dùng văn hoá của con người cũng chính là hoạt động sáng tạo văn hoá.<br /> 2.2. Lịch sử và sự phát triển của tiêu dùng văn hoá<br /> 2.2.1. Lịch sử ra đời của tiêu dùng văn hoá<br /> Lịch sử của tiêu thụ văn hóa có thể được xem là bắt đầu vào cuối những năm<br /> 1950 và đầu những năm 1960 ở phương Tây. Trong thời gian này, châu Âu và Mỹ bắt<br /> đầu xuất hiện hiện tượng đại chúng người lao động đủ giàu có, có năng lực tiến hành<br /> tiêu dùng và không chỉ quan tâm đến “nhu cầu” mà còn là những niềm “ước vọng” TV, tủ lạnh, xe hơi, máy hút bụi, kỳ nghỉ ở nước ngoài, đã dần trở thành những mặt<br /> hàng tiêu dùng thông thường. Ngoài ra, người lao động đại chúng trong giai đoạn này<br /> bắt đầu sử dụng mô hình tiêu dùng văn hóa trong sự biểu hiện kết nối với bản sắc văn<br /> 2<br /> <br /> Nhà Kinh tế chính trị và xã hội học Đức, ông được công nhận là một trong những người quan trọng nhất, sáng<br /> lập nền xã hội học hiện đại và hành chính công.<br /> <br /> 5<br /> Tiến sỹ Nguyễn Tiến Mạnh<br /> <br />