Việt Nam Sử Lược
Chiến Tranh Với Nước Tàu
1. Trận Bắc Lệ.
2. Đánh Phúc Châu và vây Đài Loan.
3. Trận đồn Chữ và đồn Kép.
4. Trận Yên Bạc.
5. Lấy thành Lạng Sơn.
6. Thành Tuyên Quang bị vây.
7. Mất thành Lạng Sơn.
8. Hòa ước Thiên Tân.
1. Trận Bắc Lệ.
Tại Bắc Kỳ thì quân Pháp tưởng là việc hòa ước với nước Tàu đã xong, chỉ còn
đợi ngày quân Tàu rút về, thì lên thu nhận lấy thành Lạng Sơn, Cao Bằng và Lào
Kay. Cứ theo tờ hòa ước của trung tá Fournier ký ở Thiên Tân, thì vào chừng rằm
tháng 5 quân Tàu ở Lạng Sơn, Thất Khê và Cao Bằng phải rút về. Vậy đến cuối
tháng 5, thì thống tướng Millot sai trung tá Dugenne đem 1000 quân lên thu lại các
thành ấy. Ngày mồng một tháng 5 nhuận thì quân Pháp lên đến đồn Bắc Lệ. Khi
quân Pháp sang sông Thương, thì quân Tàu bắn vào quân Pháp, phải 3 người bị
thương. Được một chốc bên quân Tàu sai người đưa thư nói rằng đã biết có hòa
ước, nhưng chưa được lệnh rút quân về, vậy xin hoãn lại 6 ngày để đợi lệnh Bắc
Kinh. Trung tá Dugenne không chịu; đến quá trưa, trung tá cho người đưa thư
sang bảo quân Tàu rằng: trong một giờ nữa mà quân Tàu không rút về thì quân
Pháp cứ việc tiến lên. Đoạn rồi trung tá truyền lệnh tiến binh; đi được một lúc, thì
quân Tàu phục hai bên đường bắn ra. Quân Pháp dàn trận đánh nhau đến tối. Sáng
ngày hôm sau, quân Pháp thấy quân Tàu sắp vây cả bốn mặt, bèn rút quân về bên
này sông Thương, để đợi quân cứu viện ở Hà Nội lên. Trận ấy quân Pháp bị 28
người tử trận, 46 người bị thương, còn những phu phen chết không biết bao nhiêu
mà kể.
Thống tướng Millot tiếp được tin quân Pháp thua ở Bắc Lệ, liền sai thiếu tướng De
Négrier đem 2 đại đội quân bộ, 2 đội pháo binh và một toán công binh đi đường
Phủ Lạng Thương qua làng Kép, lên tiếp ứng cho trung tá Dugenne. Khi tiếp được
quân của trung tá rồi, thiếu tướng Millot triệu thiếu tướng De Négrier về Hà Nội,
để chờ lệnh và quân ở bên Pháp sang.
2. Đánh Phúc Châu và vây Đài Loan.
Chính phủ bên Pháp tiếp được sự khai chiến ở Bắc Kỳ, liền điện truyền cho hải
quân trung tướng Courbet đem tàu sang đóng gần thành Phúc Châu là tỉnh lị Phúc
Kiến, và lại cho ông Patenôtre là công sứ Pháp ở Bắc Kinh đòi nước Tàu phải trả
250 triệu tiền binh phí về việc chiến tranh ở Bắc Kỳ. Chính phủ 2 nước thương
thuyết mãi, đến ngày 29 tháng 6, thì chính phủ Pháp gửi tờ tối hậu thư đòi nước
Tàu 80 triệu phật lăng tiền binh phí, hạn cho trả làm 10 năm. Đến ngày mồng ba
tháng 7 năm Giáp Thân (1884), thì hải quân trung tướng được lệnh khởi sự đánh
Phúc châu.
Trung tướng truyền lệnh cho các chiến thuyền bắn lên các pháo đài và phá các
xưởng làm binh khí ở Phúc Châu, và lại đánh cả chiến thuyền của Tàu đóng ở
trong sông Mân Giang. Trung tướng bắn phá ở Phúc Châu rồi đem binh thuyền ra
vây đánh đảo Đài Loan.
Hải quân của Pháp vây Đài Loan và các cửa bể mãi đến tháng 6 năm Ất Dậu
(1885), nước Tàu ký hòa ước rồi, mới thôi.
3. Trận Đồn Chữvà Đồn Kép.
Trong khi hải quân của Pháp đánh phá ở mặt bể, quân Tàu ở quảng Đông, Quảng
Tây kéo sang Bắc Kỳ càng ngày càng nhiều, mà quân tiếp ứng của Pháp mãi
không thấy sang, đến trung tuần tháng 7, thống tướng Millot bèn cáo bệnh xin về,
giao quyền lại cho thiếu tướng Brière de l'Isle.
Được ít lâu, thiếu tướng Brière de l'Isle tiếp được 6 nghìn quân ở Pháp sang, số
quân bấy giờ cả thảy được non 2 vạn người, thiếu tướng bèn chia ra làm 4 đạo để
đi đánh quân Tàu và quân ta; thiếu tá Servière đem một đạo quân lên mạn Đông
Triều; trung tá Donnier đem một đạo quân theo sông Lục Nam đến đánh đồn Chũ
và đồn Đầm; trung tá Defoy đem một đạo quân lên mạn sông Thương; thiếu tá
Mibielle và thiếu tướng De Négrier thì đóng đại đồn ở Lạng Thương. Ngày 20
tháng 8, quân Pháp tiến lên đóng đồn Chũ, đồn Bảo Lạc và đồn Kép. Quân Tàu
chống lại được một ngày, mà quân hai bên đánh nhau ở đồn Kép hăng hơn cả.
Quân Tàu chết có đến 2,000 người; còn bên quân Pháp thì thiếu tướng De Négrier
bị thương ở chân, 27 người tử trận và 100 người bị thương. Quân Tàu chết hại mất
nhiều người, phải bỏ đồn Kép, đồn Bảo Lạc và đồn Chũ chạy lui trở về.
Mạn đông bắc, quân Tàu đã lui, thiếu tướng Brière de l'Isle bèn sai đại tá
Duchesne đem 700 quân lên đánh quân Cờ Đen của Lưu Vĩnh Phúc ở mạn Tuyên
Quang và lại sai trung tá Berger đem quân lên giữ Thái Nguyên.
4. Trận Yên Bạc.
Quân Tàu tuy đã thua ở đồn Chữ và đồn Kép, nhưng vẫn còn đóng ở địa hạt Lạng
Sơn và Quảng Yên. Đến trung tuần tháng 11, quân Tàu lại về đóng ở An Châu,
thiếu tướng De Négrier đem quân bộ và quân pháo binh đi theo tả ngạn sông Lục
Nam lên đánh quân Tàu ở núi Bóp. Quân Tàu chết đến hơn 600 người, quân Pháp
thiệt hại mất 19 người tử trận và 65 người bị thương.
5. Lấy thành Lạng Sơn.
Đầu năm 1885 là quãng tháng 11 năm Giáp Thân, thiếu tướng Brière de l'Isle được
thăng chức trung tướng và lại tiếp tục được hơn 1,000 quân ở bên Pháp sang. Qua
tháng chạp ta, trung tướng mộ non 7,000 phu để tải đồ và đem 7,500 quân, chia ra
làm 2 đạo để đánh Lạng Sơn. Đạo thứ nhất thì thuộc quyền thiếu tướng De
Négrier, đạo thứ nhì thì thuộc quyền đại tá Giovanninelle.
Con đường đi từ Kép đến Lạng Sơn là đường hẻm trong núi, mà chỗ nào cũng có
quân Tàu đóng, cho nên quân Pháp mới dùng kế đánh ngang từ đồn Chũ đánh lại,
để lấy đồn Tuần Muội (1). Thiếu tướng De Négrier trước đã lên đồn Kép, dương
thanh thế tiến binh, rồi lẻn về đồn Chũ đem quân qua đèo Vân, lấy đồn Đồng Sơn
tức là đồn Sung, rồi sang lấy đồn Tuần Muội. Quân Tàu đang giữ ở mạn Bắc Lệ,
thấy quân Pháp đã chặn mất đường về, liền rút quân chạy. Thiếu tướng De Négrier
đem quân đánh tràn lên đến Lạng Sơn, trưa hôm 29 tháng chạp thì lấy được thành.
Đánh từ ngày 25 đến 29 tháng chạp, quân Pháp thiệt mất 40 người tử trận và 22
người bị thương.
Lấy xong thành Lạng Sơn, quân Pháp nghỉ ngơi mấy ngày, rồi lại tiến lên đánh
Đồng Đăng. Quân Tàu chạy phân làm hai ngả : một ngả chạy lên Thất khê, một
ngả chạy lên ải Nam Quan về Tàu. Đến ngày mồng 8 tháng giêng năm Ất Dậu
(1885), thì thiếu tướng De Négrier lên đến cửa Nam Quan, truyền phá ải quan, rồi
trở về giữ Lạng Sơn.
6. Thành Tuyên Quang bị vây.
Khi quân Pháp đi đánh mặt Lạng Sơn, thì quân Tàu và quân Cờ Đen ở mạn sông
Hồng Hà và sông Lô Giang lại kéo về đánh Tuyên Quang. Bấy giờ quân Pháp ở
trong thành cả thảy độ hơn 600 người, thuộc quyền thiếu tá Dominé. Từ đầu tháng
mười năm Giáp Thân (1884), quân Cờ Đen của Lưu Vĩnh Phúc đã kéo về đóng ở
gần phủ Yên Bình và phủ Đoan Hùng. Đến tháng 11 thì quân Tàu giữ các chỗ
hiểm yếu, để chặn đường không cho quân Pháp ở trung châu lên tiếp ứng, rồi Lưu
Vĩnh Phúc đem quân lên đánh thành Tuyên Quang; đánh mãi đến 15 tháng chạp
mới vây được thành. Quân Cờ Đen dùng đủ kế dể phá thành, mà quân Pháp ở
trong thành cũng cố hết sức để chống giữ.
Lúc ấy quân Pháp đã lấy được thành Lạng Sơn rồi, trung tướng Brière de l'Isle liền
để thiếu tướng De Négrier ở lại giữ thành, đến ngày mồng 2 tết đem quân đi
đường đồn Chữ về Hà Nội, rồi lập tức lên cứu Tuyên Quang. Ngày 13 tháng giêng
năm Ất Dậu thì lên đến Đoan Hùng rồi sang sông Chảy. Quân Tàu và quân Pháp
giao chiến từ đó cho đến ngày 16, mới giải được vây. Trận ấy quân hai bên thiệt
hại cũng nhiều, nhưng quân Tàu không địch được quân Pháp, phải vội vàng giải
vây mà rút lên mạn ngược.
7. Mất thành Lạng Sơn.
Thành Tuyên Quang vừa giải vây xong, thì ở Lạng Sơn lại khởi sự giao chiến.
Quân Tàu tuy đã thua phải bỏ thành Lạng Sơn, nhưng quan đề đốc Quảng Tây là
Phùng Tử Tài vẫn đóng tại đồn ở Long Châu, chực sang đánh lấy lại Lạng Sơn.
Ngày mồng 6 tháng 2 năm Ất Dậu (1885), quân Tàu sang đánh Đồng Đăng, thiếu
tướng De Négrier đem quân lên cứu, rồi chực đánh sang Long Châu. Quân Pháp
đánh trong 2 ngày, chết hại mất non 200 người. Đến mồng 8, thiếu tướng rút quân
về Lạng Sơn, còn những người bị thương thì đem về đồn Chũ. Quân Pháp đóng ở
Lạng Sơn bấy giờ có 35,000 người.
Ngày 13 thì quân Tàu tràn sang đánh Kỳ Lừa, thiếu tướng De Négrier bị thương
nặng, phải giao quyền lại cho trung tá Herbinger để chống với quân địch. Nhưng
bấy giờ quân Tàu sang đông quá, trung tá phải bỏ thành Lạng Sơn rút về Tuần
Muội, rồi về đồn Chữ và đồn Kép.
Trung tướng Brière de l'Isle tiếp được tin bại trận ở Lạng Sơn, liền điện cho chính
phủ Pháp để xin tiếp quân sang cứu viện, và lập tức đi tàu lên đồn Chũ để phòng
sự chống giữ.
Quân Tàu lấy được Lạng Sơn rồi chia quân giữ các chỗ hiểm yếu, chứ không dám
đuổi xa. Còn ở mạn sông Hồng Hà, thì quân Cờ Đen và quân của các quan cựu
thần thì về đánh phá ở mạn gần Hưng Hóa và Lâm Thao.
8. Hòa Ước Thiên Tân.
Bên Pháp tiếp được điện tín của trung tướng Brière de l'Isle đánh về nói quân Pháp
phải bỏ thành Lạng Sơn, thì lòng người náo động cả lên. Thủ tướng Jules Ferry
phải từ chức. Chính phủ Pháp thấy sự chiến tranh không lợi bèn ký tờ giao ước
đình chiến với nước Tàu. Rồi một mặt thì truyền lệnh cho sứ thần nước Pháp ở
Bắc Kinh là ông Patenôtre lập tờ hòa ước với chính phủ Tàu; một mặt thì cho quân
sang tiếp ứng Bắc Kỳ và sai trung tướng Roussel de Courcy làm Thống đốc quân
dân sự vụ, trung tướng Warnel làm tham mưu tổng trưởng, cùng với thiếu tướng
Jamont và thiếu tướng Prudhomme đem hai sư đoàn sang Bắc Kỳ.
Chính phủ Tàu thấy chiến tranh không có lợi, bèn thuận ký tờ hòa ước, và lập tức
sai quan sang Hà Nội truyền lệnh cho quân Tàu phải rút về. Ngày 27 tháng 4 năm
Ất Dậu (1883) là năm Quang Tự thứ 11, ông Patenôtre và ông Lý Hồng Chương
ký tờ hòa ước, đại lược nói rằng nước Tàu nhận cuộc bảo hộ của nước Pháp ở
nước Việt Nam, và lại hòa thuận buôn bán như cũ. Nước Pháp thì trả lại các chỗ
mà hải quân đã chiếm giữ ở mặt bể, và thuận bỏ cái khoản tiền binh phí không đòi
nữa. Ngày hôm quan hai nước ký tờ hòa ước ở Thiên Tân, thì hải quân trung tướng
Courbet phải bệnh mất ở gần đảo Đài Loan. Hải quân của Pháp cũng chiếu theo
điều ước mà rút quân về.
Ghi chú:
(1) Tức là ải Chi Lăng ngày trước.
Loạn Ở Trung Kỳ
1. Thống tướng De Courcy vào Huế.
2. Triều đình chạy ra Quảng Trị.
3. Nguyễn Văn Tường ra thú.
4. Xa giá các bà Thái hậu về Khiêm Lăng.
5. Quân Cần Vương.
6. Vua Đồng Khánh.
7. Thống tướng De Courcy phải triệt về.
8. Vua Hàm Nghi ở Quảng Bình.
9. Ông Paul Bert.
10. Lập Tổng đốc Toàn Quyền.
1. Thống Tướng De Courcy vào Huế.