Bệnh cây chuyên khoa - Chương 6

Chia sẻ: Nguyen Phung | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:18

Thêm vào BST

Báo xấu

237
lượt xem 106
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

CHƯƠNG 6. BỆNH VI KHUẨN HẠI CÂY LƯƠNG THỰC VÀ CÂY RAU. BỆNH BẠC LÁ LÚA.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bệnh cây chuyên khoa - Chương 6

Ph n 2 B NH DO VI KHU N Chương VI B NH VI KHU N H I CÂY LƯƠNG TH C VÀ CÂY RAU 1. B NH B C LÁ LÚA [Xanthomonas campestris p.v. oryzae Dowson] B nh b c lá lúa ñư c phát hi n ñ u tiên t i Nh t B n vào kho ng năm 1884 - 1885. B nh ph bi n h u kh p các nư c tr ng lúa trên th gi i, ñ c bi t Nh t B n, Trung Qu c, Philippines, n ð , Xâylan. Vi t Nam, b nh b c lá lúa ñã ñư c phát hi n t lâu trên các gi ng lúa mùa cũ. ð c bi t, t năm 1965 - 1966 tr l i ñây, b nh thư ng xuyên phá ho i m t cách nghiêm tr ng các vùng tr ng lúa trên các gi ng nh p n i có năng su t cao c y trong v chiêm xuân và ñ c bi t v mùa. M c ñ , tác h i c a b nh ph thu c vào gi ng, th i kỳ b b nh c a cây s m hay mu n và m c ñ b b nh n ng hay nh b nh làm cho lá lúa ñ c bi t là lá ñòng s m tàn, nhanh ch ng khô ch t, b lá sơ xác, t l h t lép cao, năng su t gi m sút rõ r t. 1.1. Tri u ch ng b nh: B nh b c lá lúa phát sinh phá h i su t th i kỳ m ñ n khi lúa chín, nhưng có tri u ch ng ñi n hình là th i kỳ lúa c y trên ru ng t sau khi lúa ñ - tr - chín - s a. - Trên m : tri u ch ng b nh không th hi n ñ c trưng như trên lúa, do ñó d nh m l n v i các hi n tư ng khô ñ u lá do sinh lý. Vi khu n h i m gây ra tri u ch ng mép lá, mút lá v i nh ng v t có ñ dài ng n khác nhau, có màu xanh vàng, nâu b c r i khô xác. - Trên lúa: tri u ch ng b nh th hi n rõ r t hơn, tuy nhiên nó có th bi n ñ i ít nhi u tuỳ theo gi ng và ñi u ki n ngo i c nh. V t b nh t mép lá, mút lá lan d n vào trong phi n lá ho c kéo dài theo gân chính, nhưng cũng có v t b nh t ngay gi a phi n lá lan r ng ra. V t b nh lan r ng theo ñư ng g n sóng màu vàng, mô b nh xanh tái, vàng l c, lá nâu b c, khô xác. Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------ 135
K t qu nghiên c u c a B môn B nh cây - Trư ng ð i h c Nông nghi p I cho th y có hai lo i hình tri u ch ng c a b nh b c lá lúa: b c lá g n vàng và b c lá tái xanh. Lo i hình b c lá g n vàng là ph bi n trên h u h t các gi ng và các mùa v , còn lo i hình b c lá tái xanh thư ng ch th y xu t hi n trên m t s gi ng lúa, ñ c bi t ñ i v i các gi ng lúa ng n ngày, ch u phân, phi n lá to, th lá ñ ng, ví d như gi ng T1, X1, NN27… Thông thư ng ranh gi i gi a mô b nh và mô kh e ñư c phân bi t rõ ràng, có gi i h n theo ñư ng g n sóng màu vàng ho c không vàng, có khi ch là m t ñư ng viên màu nâu ñ t quãng hay không ñ t quãng. Trong ñi u ki n nhi t ñ , m ñ cao, trên b m t v t d xu t hi n nh ng gi t d ch vi khu n hình tròn nh , có màu vàng l c, khi keo ñ c r n c ng có màu nâu h phách. Chú ý d nh m l n v i b nh vàng lá, khô ñ u lá do sinh lý. Vì th , vi c ch n ñoán nhanh nên áp d ng phương pháp gi t d ch. - C t nh ng ño n v t b nh dài 3 - 5cm, qu n bông th m nư c thành t ng bó nh ñ t vào c c nư c vô trùng ho c nư c mu i sinh lý 0,85% ng p 2/3. Trên c c ñ y n p kín. Sau 2 - 3 gi n u trên các mô lá b nh xu t hi n các gi t d ch nh màu hơi vàng trên ñ u lát c t, ñó là bi u hi n b nh b c lá vi khu n. 1.2. Nguyên nhân gây b nh: Vi khu n gây b nh b c lá lúa trư c ñây có tên là Pseudomonas oryzae, ho c Phytomonas oryzae, v sau Downson ñ t tên là Xanthomonas oryzae Dowson. Vi khu n có d ng hình g y hai ñ u hơi tròn, có m t lông roi m t ñ u, kích thư c 1 - 2 x 0,5 - 0,9 µm. Trên môi trư ng nhân t o, khu n l c vi khu n có d ng hình tròn, có màu vàng sáp, rìa nh n, b m t khu n l c ư t, háo khí, nhu m gram âm. Vi khu n không có kh năng phân gi i nitrat, không d ch hoá gelatin, không t o NH3, indol, nhưng t o H2S, t o khí nhưng không t o axit trong môi trư ng có ñư ng. Nhi t ñ thích h p cho vi khu n sinh trư ng t 26 - 300C, nhi t ñ t i thi u 0 - 50C, t i ña 400C. Nhi t ñ làm vi khu n ch t 530C. Vi khu n có th s ng trong ph m vi pH khá r ng t 5,7 - 8,5, thích h p nh t là pH 6,8 - 7,2. Vi khu n xâm nh p có tính ch t th ñ ng, có th xâm nh p qua thu kh ng, l khí trên mút lá, mép lá, ñ c bi t qua v t thương sây sát trên lá. Khi ti p xúc v i b m t có màng nư c, vi khu n d dàng di ñ ng xâm nh p vào bên trong qua các l khí, qua v t thương mà sinh s n nhân lên v m t s lư ng, theo các bó m ch d n lan r ng ñi. Trong ñi u ki n mưa m thích h p thu n l i cho s phát tri n c a vi khu n, trên b m t v t b nh ti t ra nh ng gi t d ch vi khu n. Thông qua s va ch m gi a các lá lúa, nh mưa gió truy n lan b nh sang các lá khác ñ ti n hành xâm nhi m l p l i nhi u l n trong th i kỳ sinh trư ng c a cây lúa. Cho nên, b nh b c lá lúa tuy là m t lo i b nh có c ly truy n lan h p song nó còn tuỳ thu c vào mưa bão x y ra vào cu i v chiêm xuân và trong v mùa, mà b nh có th truy n lan v i ph m vi không gian tương ñ i r ng, gi t keo vi khu n hình Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------ 136
thành nhi u, ñó là m t trong nh ng nguyên nhân quan tr ng làm cho b nh b c lá phát sinh phát tri n m nh sau nh ng ñ t mưa gió x y ra trong v chiêm xuân và v mùa. V ngu n g c b nh b c lá lúa còn có nhi u ý ki n khác nhau. Các tác gi Nh t B n cho r ng, ngu n b nh t n t i ch y u trên m t s c d i h hoà th o, nói cách khác m t s c d i là ký ch ph c a vi khu n X. oryzae. Phương Trung ð t (Trung Qu c) cho r ng ngu n b nh ch y u c a b nh b c lá lúa t n t i trên h t gi ng. Vi t Nam, k t qu nghiên c u c a B môn B nh cây - Trư ng ð i h c Nông nghi p I ñã k t lu n: ngu n b nh b c lá lúa t n t i h t gi ng và tàn dư cây b nh ch y u. ð ng th i, nó còn t n t i d ng viên keo vi khu n c d i (c l ng v c, c môi, c lá tre, c tranh, c g ng bò, c gà nư c, c xương cá lông c ng), ñó cũng là ngu n b nh có ý nghĩa quan tr ng trong vi c lan truy n b nh cho v sau và năm sau. 1.3. Quy lu t phát sinh phát tri n c a b nh b c lá lúa mi n B c nư c ta, b nh có th phát sinh phát tri n t t c các v tr ng lúa. V chiêm xuân, b nh thư ng phát sinh vào tháng 3 - 4, phát tri n m nh hơn vào tháng 5 - 6 khi mà lúa chiêm xuân tr và chín, song v chiêm xuân m c ñ b b nh thư ng nh hơn, tác h i ít hơn so v i v mùa tr m t s gi ng lúa xuân c y mu n, nhi m b nh ngay t khi lúa làm ñòng thì tác h i c a b nh có th s l n. B nh b c lá lúa thư ng phát sinh và gây tác h i l n trong v mùa. B nh có th phát sinh s m vào tháng 8, khi lúa ñ ñ n khi lúa làm ñòng, tr - chín s a v i các trà lúa s m. ð i v i các gi ng lúa m n c m b nh thư ng b b nh r t s m và khá n ng, gi m năng su t nhi u. Các trà lúa c y mu n tr vào tháng 10 thư ng b b nh nh hơn, tác h i c a b nh cũng ít hơn. Nhìn chung, b nh phát tri n m nh vào giai ño n cây lúa d nhi m b nh nh t lá lúc lúa làm ñòng và chín s a. B nh phát sinh phát tri n m nh và truy n lan nhanh trong ñi u ki n nhi t ñ t 26 - 300C, m ñ cao t 90% tr lên. N u nhi t ñ ñ m b o cho b nh phát tri n, thì m ñ , lư ng mưa l n có ý nghĩa quy t ñ nh ñ n m c ñ b b nh. Nh ng ñ t mưa tháng 8 không nh ng t o v t thương trên lá mà còn làm cho vi khu n sinh s n nhanh, s lư ng keo vi khu n hình thành nhi u, t o ñi u ki n cho s xâm nhi m và truy n lan nhanh chóng. K thu t tr ng tr t là m t trong nh ng ñi u ki n quan tr ng nh hư ng ñ n s phát sinh phát tri n c a b nh. Nh ng vùng ñ t màu m , nhi u ch t h u cơ, b nh thư ng phát tri n nhi u hơn chân ñ t x u, c n c i, phân ñ m vô cơ có nh hư ng rõ r t t i s phát sinh phát tri n c a b nh. Các d ng ñ m vô cơ d làm cho cây lúa nhi m b nh m nh hơn ñ m h u cơ, phân xanh bón vùi gi p cũng làm cho lúa nhi m b nh m nh hơn phân chu ng hoai m c. N u bón quá nhi u ñ m, cây lúa xanh t t, thâm lá m m y u, hàm lư ng ñ m t do trong cây tích lu cao thì cây d nhi m b nh n ng. v xuân, có th bón ñ m v i s lư ng cao hơn v mùa. Bón phân sâu, bón t p trung, bón n ng ñ u nh cu i, bón thúc s m làm cho cây lúa ñ nhánh t p trung, ñ nhanh thì b nh b c lá s nh hơn so v i bón phân r i rác và bón mu n. N u bón ñ m cân ñ i v i kali và lân thì b nh nh hơn nhi u so v i Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------ 137
vi c bón phân riêng r không cân ñ i, tuy nhiên khi ñã bón v i lư ng ñ m quá cao (120 - 150 kg N/ha) thì dù có bón thêm kali và lân tác d ng v i b nh cũng không th hi n rõ r t. nh ng nơi ñ t chua, úng ng p nư c ho c m c nư c sâu, ñ c bi t nh ng vùng ñ t h u, nhi u mùn, hàng lúa b bóng cây che ph b b nh b c lá có th phát tri n m nh hơn. Nói chung, th i kỳ m ñ n lúa ñ nhánh là th i kỳ b nh tương ñ i ít hơn so v i giai ño n cu i ñ nhánh. Giai ño n lúa làm ñòng - tr - chín s a là giai ño n r t m n c m v i b nh, hi n tư ng này th hi n khá rõ nét trên các gi ng lúa ng n ngày phàm ăn, ch u phân, có năng su t cao c y trong v chiêm xuân và v mùa. Nhìn chung các gi ng lúa hi n ñang tr ng trong s n xu t ñ u có th nhi m b nh b c lá, nhưng m c ñ có khác nhau và tác h i cũng khác nhau. Các gi ng lúa cũ, ñ a phương như Di Hương, Tám Thơm… b b nh r t nh , còn v i các gi ng lúa m i nh p n i có th i gian sinh trư ng dài ho c ng n, th p cây, phàm ăn, phi n lá to có năng su t cao ñ u có th nhi m b nh b c lá tương ñ i n ng như gi ng NN8, CR203, IR156 1-1-2, DT10… Tuy nhiên, cũng có m t s gi ng có năng su t cao và có tính kháng ñ i v i m t s nhóm nòi vi khu n ñã xác ñ nh (nòi 1; 2; 3 và 4) nư c ta như các gi ng kháng b nh b c lá: gi ng NN273, IR579, X20, X21, OM90… 1.4. Bi n pháp phòng tr Xu t phát t các cơ s v ñ c ñi m sinh h c c a vi khu n gây b nh, ngư i ta ñã ñ ra nh ng bi n pháp phòng tr t ng h p. - S d ng các gi ng lúa ch ng b nh, ch u b nh ñ gieo tr ng là bi n pháp ch ñ o trong phòng tr b nh b c lá. - X lý h t gi ng trư c khi gieo n u lô h t b nhi m. - ði u khi n s sinh trư ng c a cây tránh giai ño n lúa làm ñòng - tr trùng v i nh ng ñi u ki n thu n l i cho b nh phát tri n. Bón phân ñúng k thu t, ñúng giai ño n, bón ñ m n ng ñ u nh cu i, bón thúc s m cân ñ i v i kali theo t l nh t ñ nh (1:1). - Ru ng lúa c n ñi u ch nh m c nư c thích h p, nên ñ m c nư c nông (5 - 10cm), nh t là sau khi lúa ñ nhánh, n u th y b nh ch m xu t hi n thì có th rút nư c, tháo nư c ñ khô ru ng trong 2 - 3 ngày ñ h n ch s sinh trư ng c a cây. - Có th dùng m t s thu c hoá h c ñ phòng b nh nh m h n ch s phát sinh phát tri n c a b nh b c lá. Có th r c vôi 60 - 80 kg/ha lúc lúa m i ch m b b nh, ho c dùng m t s lo i thu c như Kasuran 0,1 - 0,2%; Sankel 1/200… Ngoài ra, c n ph i ti n hành bi n pháp v sinh ñ ng ru ng d n s ch c d i và ký ch . 2. B NH ð M S C VI KHU N LÁ LÚA [Xanthomonas oryzicola Fang] B nh ph bi n r t r ng nư c ta và các nư c châu Á nhi t ñ i. 2.1. Tri u ch ng b nh Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------ 138
B nh xu t hi n trên lá là nh ng s c nh ng n khác nhau, ch y d c gi a các gân lá, lúc ñ u v t s c xanh trong gi t d u, d n d n chuy n màu nâu, t o thành các s c nâu h p, xung quanh s c nâu có th có qu ng vàng nh trên các gi ng r t m n c m b nh. Trong ñi u ki n m ư t v bu i sáng trên b m t s c nâu ti t ra nh ng gi t d ch nh , tròn, màu vàng ñ c, v sau khô r n thành viên keo vi khu n trong như h t tr ng cá, d dàng rơi kh i m t lá xu ng nư c ru ng ho c d dàng nh mưa ñưa ñi xa truy n lan b nh. Cu i cùng lá b nh khô táp tương t như b nh b c lá vi khu n. 2.2. Nguyên nhân gây b nh Vi khu n gây b nh X. oryzicola Fang. Là lo i hình g y ng n có kích thư c 0,4 - 0,6 x 1 - 2,5 µm. Chuy n ñ ng có lông roi 1 ñ u. Gram âm, khu n l c tròn nh 1mm màu vàng nh t, nh n bóng. Có kh năng thu phân tinh b t. Không kh nitrat. ð c ñi m khác bi t v i X. oryzae là X. oryzicola có th sinh trư ng trên môi trư ng có alanin và không sinh trư ng ñư c khi có 0,001% CuNO3 còn X. oryzae thì ngư c l i. 2.3. ð c ñi m phát sinh, phát tri n b nh B nh phát sinh các vùng ñ ng b ng, trung du, song ph bi n các vùng ñ ng b ng, ven bi n. B nh phát tri n m nh trong ñi u ki n nóng m, nhi t ñ cao, thích h p nh t 300C, m ñ cao 80%. Vi khu n xâm nhi m vào cây qua l khí kh ng và qua v t thương cơ gi i, phát tri n trong nhu mô lá. B nh truy n lan trên ñ ng ru ng ch y u nh nư c tư i, mưa, gió và ti p xúc c sát gi a các lá, các cây trong ru ng. Ngu n b nh vi khu n b o t n, truy n qua h t gi ng, tàn dư lá b nh và nư c. Vi khu n cũng có th gây b nh, lưu t n trên cây d i như lúa d i Oryza perennis. 2.4. Bi n pháp phòng tr Xu t phát t các cơ s v ñ c ñi m sinh h c c a vi khu n gây b nh, ngư i ta ñã ñ ra nh ng bi n pháp phòng tr t ng h p. - S d ng các gi ng lúa ch ng b nh, ch u b nh ñ gieo tr ng là bi n pháp ch ñ o trong phòng tr b nh ñ m s c vi khu n. - X lý h t gi ng trư c khi gieo n u lô h t b nhi m. - ði u khi n s sinh trư ng c a cây tránh giai ño n lúa làm ñòng - tr trùng v i nh ng ñi u ki n thu n l i cho b nh phát tri n. Bón phân ñúng k thu t, ñúng giai ño n, bón ñ m n ng ñ u nh cu i, bón thúc s m cân ñ i v i kali theo t l nh t ñ nh (1:1). - Ru ng lúa c n ñi u ch nh m c nư c thích h p, nên ñ m c nư c nông (5 - 10cm), nh t là sau khi lúa ñ nhánh, n u th y b nh ch m xu t hi n thì có th rút nư c, tháo nư c ñ khô ru ng trong 2 - 3 ngày ñ h n ch s sinh trư ng c a cây. - Có th dùng m t s thu c hoá h c ñ phòng b nh nh m h n ch s phát sinh phát tri n c a b nh b c lá. Có th r c vôi 60 - 80 kg/ha lúc lúa m i ch m b b nh, ho c dùng m t s lo i thu c như Kasuran 0,1 - 0,2%; Sankel 1/200… Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------ 139
Ngoài ra, c n ph i ti n hành bi n pháp v sinh ñ ng ru ng d n s ch c d i và ký ch . 3. B NH TH I ðEN LÉP H T LÚA [Pseudomonas glumae] B nh th i ñen h t lúa là m t trong nh ng b nh h i ph bi n kh p các vùng tr ng lúa nư c trên th gi i. Năm 1950, Goto và Ohata ñã phát hi n ra b nh th i ñen h t lúa ñ u tiên vùng Kyushu - Nh t B n. ð n năm 1988, Zeigleu và Alvarez ñã phát hi n b nh này châu M La tinh. Năm 1983, Chien và Chang Liao ñã tìm th y b nh th i ñen ðài Loan. Nh ng năm sau ñó, các k t qu nghiên c u c a nhi u nhà khoa h c ñã phát hi n và xác ñ nh b nh th i ñen h t lúa ph bi n các vùng tr ng lúa nư c. nư c ta, b nh th i ñen h t m i ñư c ñi u tra, phát hi n vào nh ng năm 1990 - 1991 khi mà b nh gây h i ñáng k v lúa hè thu và lúa mùa m t s t nh mi n B c và mi n Trung. Trong nh ng năm v a qua, di n tích lúa b b nh th i ñen lép h t ñã lên t i hàng trăm nghìn hécta (Hà Minh Trung, 1994). m t s vùng nhi m b nh n ng, có th gây nên hi n tư ng h t lép l ng, th i h ng, làm gi m năng su t, ph m ch t h t lúa m t cách ñáng k . 3.1. Tri u ch ng b nh Vi khu n gây b nh có th xâm nhi m gây h i trên h t và cây m non, tri u ch ng b nh th hi n như sau: giai ño n lúa m i tr ñư c 5 ngày bi u hi n tri u ch ng chưa rõ ràng. V sau v t b nh m i th hi n, lúc ñ u ph n v tr u c a phôi h t lúa bi n màu ho c có màu vàng nh t; bên ngoài v , v t b nh nhanh chóng lan ra trên toàn b v tr u. H t lúa chuy n t màu tr ng kem sang màu nâu, màu nâu vàng nh t hay màu nâu ñ nh t. Nh ng h t b b nh có th nhìn rõ ranh gi i gi a mô kho và mô b nh là m t ñư ng màu nâu c t ngang trên v h t. N u h t b b nh n ng thì v tr u có màu vàng nh t, h t lép hoàn toàn, ph n phôi h t có màu nâu, h t g o không ñ y, phôi m n, d gãy có màu tr ng ñ c - nâu xám - ñen. Trư ng h p c bông lúa b b nh, s th y bông lúa ñ ng th ng trông như sâu ñ c thân phá h i, nhưng ch khác là v tr u c a nó có màu vàng nh t. B nh còn có th gây h i giai ño n cây m : b c a cây m non xu t hi n ch m màu nâu, r i chuy n sang màu nâu ñ m, v t b nh lan r ng xu ng g c, không có hình thù ñ c trưng. V cu i giai ño n phát tri n c a b nh, v t b nh ñó s b th i nhũn. Trên toàn b b lá, v t b nh có màu nâu ñ m, sau chuy n sang màu nâu ñen và gây th i m . Nhìn chung, tri u ch ng b nh th i ñen trên cây m non th hi n cây non b l i ñi không phát tri n, lá m b úa vàng ph n lá phía dư i, lá chuy n t màu nâu sang màu nâu ñ m. 3.2. Nguyên nhân gây b nh Vi khu n có tính gây b nh trên cây lúa trong nh ng ñi u ki n nh t ñinh, tuy nhiên loài vi khu n này còn là lo i vi khu n ñ i kháng v i m t s vi sinh v t gây b nh cây. Nhi t ñ thích h p ñ i v i vi khu n sinh trư ng phát tri n, xâm nhi m gây h i t 25 0 - 32 C m ñ cao, th i kỳ nóng m nhi u. B nh truy n lan trên ñ ng ru ng ch y u nh nư c mưa, nư c tư i, nh không khí,... Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------ 140
Ngu n b nh t n t i ch y u trên h t lúa nhi m b nh, là ngu n duy nh t ñ truy n b nh t v này sang v khác. Ngoài ra, ngu n b nh có th t n t i trong tàn dư cây b nh trong ñ t, trên cây lúa ch t. 3.3. ð c ñi m phát sinh phát tri n b nh Trong nh ng năm g n ñây, b nh th i ñen h t lúa ñã phát sinh phát tri n trên m t di n tích l n, b nh có xu th ngày càng tăng lên, nguy cơ tr thành m t lo i b nh nguy hi m ñ i v i các vùng tr ng lúa trong c nư c. Theo k t qu ñi u tra nghiên c u c a Vi n B o v th c v t ñã cho bi t: b nh th i ñen h t lúa phát sinh gây h i t t c các th i v tr ng như v chiêm xuân, hè thu và v lúa mùa. mi n B c, b nh thư ng gây h i nhi u hơn trong v lúa mùa, ñ c bi t trà lúa mùa s m lúa tr vào cu i tháng 8, ñ u tháng 9 trùng h p v i nh ng ñi u ki n th i ti t thu n l i cho quá trình xâm nhi m gây b nh. V mùa mu n thư ng t l nhi m b nh th p nh t. Còn các t nh mi n Trung và Nam b , b nh thư ng phát tri n m nh trên v lúa hè thu. Trong v lúa ñông xuân, b nh có xu th phát sinh gây h i nh hơn. B nh phát sinh phát tri n thu n l i trong ñi u ki n nhi t ñ cao, m ñ cao, b nh thư ng xu t hi n rõ vào giai ño n chín s a, nhưng n u b b nh s m vào giai ño n sau tr kho ng 5 ngày thì m c ñ tác h i c a b nh s n ng hơn. B nh phát sinh phát tri n trong vòng 20 - 25 ngày k t khi lúa tr , nhưng ñ n giai ño n chín sáp, kh năng gây b nh c a vi khu n ch m hơn ho c g n như không phát tri n. Th i kỳ b nh th i ñen h t kho ng 5 - 7 ngày. Các chân ru ng cao, ho c ru ng h u, trũng thì b nh gây h i n ng hơn chân ru ng vàn, ru ng cao. N u bón ñ m quá mu n, v i li u lư ng cao (120 kg N/ha), bón không cân ñ i v i lân, kali thì kh năng nhi m b nh càng n ng. Ngoài ra, th i kỳ bón và k thu t bón phân cũng có nh hư ng t i s phát sinh phát tri n c a b nh. N u bón k t h p N, P, K t p trung vào th i kỳ bón lót và làm c ñ t 1 thì t l b nh th i ñen s gi m rõ r t so v i bón ñ m vào th i kỳ lúa phân hoá ñòng mà không k t h p v i bón kali. Các gi ng lúa khác nhau có m c ñ nhi m b nh th i ñen cũng khác nhau. H u như t t c các gi ng lúa tr ng ñ i trà hi n nay ñ u có th nhi m b nh. Gi ng m n c m nh t v i b nh th i ñen h t là gi ng CR203 (Vi n B o v th c v t, 1993-1994). Các gi ng lúa mùa dài ngày thư ng b b nh nh hơn. 3.4. Bi n pháp phòng tr X lý h t gi ng trư c khi gieo c y ñ gi m ngu n b nh trong h t b ng cách s y khô h t nhi t ñ 650C trong 6 ngày ho c x lý h t b ng thu c hoá h c như : thu c Starner 20WP n ng ñ 0,2% ho c Batocide v i n ng ñ 0,15% ñ ngâm h t trong th i gian 24 gi , sau r a ñãi s ch và ti p t c ngâm theo yêu c u k thu t. Ch n l c và s d ng h t gi ng kh e, l y h t nh ng ru ng không nhi m b nh ñ làm gi ng, s d ng nh ng gi ng lúa có kh năng ch ng ch u v i b nh phù h p v i m i th i v và t ng vùng sinh thái. C n ñi u ch nh th i v gieo c y, tránh giai ño n lúa tr trùng v i th i kỳ nóng, mưa m nhi u. Bón lư ng phân cân ñ i N, P, K, phù h p v i giai ño n sinh trư ng c a cây lúa, Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------ 141
không nên bón ñ m mu n vào th i kỳ lúa trư c và sau tr bông t 5-10 ngày nh m gi m m c ñ nhi m b nh. 4. B NH HÉO XANH VI KHU N H I CÀ CHUA, KHOAI TÂY Pseudomonas solanacearum (Smith) E.F. Smith = Ralstonia solanacearum = Burkholderia solanacearum (E.F Smith) Yabuuchi B nh héo xanh vi khu n do Pseudomonas solanacearum ñư c Ervin Smith phát hi n ñ u tiên trên cây h cà M vào năm 1896. Cho ñ n nay, b nh ph bi n r t r ng h u h t các châu Á, Phi, M , Úc, b nh b t ñ u xu t hi n châu Âu (B , Th y ði n…) gây h i nghiêm tr ng ch y u các nư c vùng nhi t ñ i, c n nhi t ñ i có khí h u nóng, m. B nh gây h i trên 278 loài cây thu c trên 44 h th c v t khác nhau, trong ñó ñáng chú ý nh t là các cây có ý nghĩa kinh t cao như cà chua, khoai tây, thu c lá, t, cà, l c, v ng, h tiêu, ñ u tương, dâu t m, chu i…. B nh gây thi t h i kinh t l n, gi m năng su t t 5 - 100% tuỳ theo loài cây, gi ng cây, vùng ñ a lý và nhi u y u t khác. 4.1. Tri u ch ng b nh B nh xu t hi n trên cây con và cây l n ra hoa ñ n thu ho ch. Khi cây còn non (khoai tây, l c…) toàn b lá héo rũ nhanh chóng ñ t ng t, lá tái xanh và cây khô ch t. Trên cây ñã l n thư ng d phát hi n trên ñ ng ru ng v i các tri u ch ng rõ r t: m t hai cành, nhánh có lá b héo rũ xu ng, tái xanh, sau 2 - 5 ngày toàn cây héo xanh, trên thân v v n còn xanh ho c xu t hi n nh ng s c nâu, v thân phía g c sù sì, thân v n r n ñ c. C t ngang thân, cành nhìn rõ vòng bó m ch d n, mô xylem có màu nâu s m, bên trong bó m ch ch a ñ y d ch nh n vi khu n, n nh vào ño n c t ho c ngâm ño n c t thân có m ch d n màu nâu vào c c nư c có th th y d ch vi khu n trong ñùn ch y qua mi ng c t ra ngoài. ð c ñi m này ñư c coi là m t cách ch n ñoán nhanh b nh héo do vi khu n. Khi cây ñã héo, nh lên th y r b thâm ñen, th i h ng. ð i v i khoai tây, c cũng nhi m b nh ngoài ñ ng cho t i kho b o qu n. C t ñôi c b nh th y các vòng m ch d n nâu ñen có gi t d ch vi khu n màu tr ng ñ c ti t ra trên b m t lát c t bó m ch. ðây là lo i b nh thu c ki u h i bó m ch xylem, t c m ch d n gây hi n tư ng ch t héo cây, d nh m l n v i các b nh héo do n m ho c các nguyên nhân khác gây ra song v n có th phân bi t ñư c. 4.2. Nguyên nhân gây b nh Vi khu n gây b nh là lo i vi khu n ñ t kí sinh th c v t thu c h Pseudomonadacea, thu c b Pseudomonadales. Vi khu n hình g y 0,5 × 1,5 µm, háo khí, chuy n ñ ng có lông roi (1 - 3) ñ u. Nhu m gram âm. Trên môi trư ng Kelman (1954) khu n l c màu tr ng kem nh n bóng, nh n (vi khu n có tính ñ c gây b nh). N u khu n l c chuy n sang Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------ 142
ki u khu n l c nâu, răn reo là isolate vi khu n m t tính ñ c (như c ñ c). ð phát hi n dòng vi khu n có tính ñ c thư ng dùng môi trư ng ch n l c TZC. Trên môi trư ng này isolate vi khu n có tính ñ c s có khu n l c gi a màu h ng, rìa tr ng. Nói chung loài Pseudomonas solanacearum có kh năng phân gi i làm l ng gelatin, có dòng có kh năng thu phân tinh b t, esculin, có kh năng t o ra axit khi phân gi i m t s lo i ñư ng, h p ch t cacbon… Vi khu n phát tri n thích h p pH 7 - 7,2. Nhi t ñ thích h p 25 - 300C nh t là 30 C, nhi t ñ t i thi u 100C, t i ña 410C. Nhi t ñ gây ch t 520C. 0 Loài vi khu n Pseudomonas solanacearum phân hoá thành nhi u races, biovars khác nhau tuỳ theo loài cây ký ch , vùng ñ a lý, ñ c ñi m sinh hoá tính ñ c, tính gây b nh. Cho ñ n nay d a theo hai cơ s phân lo i khác nhau ñ phân lo i chúng: - Các pathovars, các races (ch ng, nhóm nòi) phân ñ nh trên cơ s ph ký ch c a chúng và vùng ñ a lý phân b (Buddenhagen, 1962): + Race 1: Có ph ký ch r ng, các cây h Cà (cà chua, khoai tây, thu c lá, cà bát…), h ð u (l c,…) phân b các vùng ñ t th p, nhi t ñ i c n nhi t ñ i. (Biovar 1, 3 và 4) + Race 2: Gây b nh trên chu i (tam b i): Heliconia, phân b vùng nhi t ñ i châu M , châu Á. (Biovar 3 và 2) + Race 3: Ch y u h i khoai tây (cà chua), phân b vùng nhi t ñ th p hơn, vùng ñ t núi cao nhi t ñ i, c n nhi t ñ i (Biovar 2) + Race 4: H i trên cây g ng (Philippines) (Biovar 4) + Race 5: H i trên cây dâu t m (Trung Qu c) (Biovar 5) - Các biovars phân ñ nh trên cơ s ñ c tính sinh hoá (oxy hoá các ngu n hydrate cacbon g m 3 lo i ñư ng lactose, maltose, cellobiose và 3 lo i rư u mannitol, dulcitol, sorbitol) (Hayward, 1964) ñã xác ñ nh có 5 biovars các vùng trên th gi i là các biovar 1, 2, 3, 4 và 5. mi n B c Vi t Nam, nh ng nghiên c u g n ñây ñã xác ñ nh ch y u t n t i race 1 (biovar 3 và 4) h i trên l c, cà chua, khoai tây…Biovar 3 có ñ c tính t o ra axit oxy hoá c 6 lo i lactose, maltose, cellobiose, dulcitol, manitol và sorbitol. Biovar 4 ch oxy hoá (ph n ng +) ba lo i dulcitol, manitol và sorbitol. 4.3. ð c ñi m xâm nhi m và phát tri n b nh Nghiên c u v m t sinh h c phân t cho th y tính gây b nh c a các dòng vi khu n có ñ c tính Ps. solanacearum quy t ñ nh b i các gen ñ c HRP. Nh ng vi khu n này xâm nhi m vào r , thân cu ng lá qua các v t thương cơ gi i do nh cây con gi ng ñem v tr ng (cà chua) do côn trùng ho c tuy n trùng t o ra, do chăm sóc chăm sóc vun tr ng…Vi khu n cũng có th xâm nh p vào qua các l h t nhiên, qua bì kh ng trên c (khoai tây). Sau khi ñã xâm nh p vào r lan t i các bó m ch d n xylem, sinh s n phát tri n Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------ 143
trong ñó. S n sinh ra các men pectinaza và cellulaza ñ phân hu mô, sinh ra các ñ c t d ng exopolysaccarit (EPS) và lipopolysacrit (LPS) vít t c m ch d n c n tr s v n chuy n nư c và nh a trong cây, d n t i cây héo nhanh chóng. EPS ñư c t ng h p ra nh có nhóm gen eps.A, eps.B và OPS (Cook, Sequeira, 1991). B nh truy n lan t cây này sang cây khác trên ñ ng ru ng nh nư c tư i, nư c mưa, gió b i, ñ t bám dính các d ng c dùng ñ vun s i, chăm sóc cây. Vai trò c a tuy n trùng n t sưng Meloidogyne incognita và các loài tuy n trùng khác ho t ñ ng trong ñ t, t o v t thương cho vi khu n truy n lan, lây b nh h n h p r t ñáng chú ý ñ ngăn ng a. B nh phát tri n m nh và nhanh trong ñi u ki n nhi t ñ cao, mưa gió, nh t là trên ñ t cát pha, th t nh ho c ñ t ñã nhi m vi khu n, tr ng các gi ng m n b nh t trư c. Nhi t ñ là y u t quan tr ng nh hư ng t i s phát sinh phát tri n c a b nh. Nhi t ñ thích h p nh t là l n hơn 300C. Tri u ch ng xu t hi n rõ trên cây khi mà nhi t ñ ít nh t ph i trên 200C và nhi t ñ ñ t ph i > 140C, m ñ cao, tư i nhi u, tư i ng p rãnh ñ u là ñi u ki n t t cho b nh xâm nhi m phát tri n m nh, truy n lan d dàng. ð t khô i ho c ngâm nư c dài ngày (luân canh lúa nư c), bón phân ñ m h u cơ, phân hoai m c v i lư ng cao (thâm canh) ñ u có kh năng làm gi m b nh. ði u ch nh th i v cũng có ý nghĩa. B nh thư ng phát tri n m nh, gây h i l n hơn trong v cà chua tr ng s m (tháng 9) và trong v khoai tây cà chua xuân hè các t nh phía B c. Ngu n b nh vi khu n ñ u tiên lưu truy n qua v qua năm là ñ t, tàn dư cây b nh và c gi ng (khoai tây). trong ñ t vi khu n có th b o t n s c s ng lâu dài t i 5 - 6 năm ho c 6 - 7 tháng tuỳ thu c vào nh hư ng c a nhi t ñ , ñ m, lo i ñ t, các y u t sinh v t và các y u t khác. C gi ng khoai tây nhi m b nh th m chí b nh n (không có tri u ch ng) là ngu n lây b nh ñi các nơi xa. Các gi ng khoai tây có tính ch ng ch u b nh khác nhau. Hi n nay, ngư i ta ñã ch n t o nhi u gi ng khoai tây kháng b nh héo xanh có năng su t, ph m ch t t t như t p ñoàn gi ng khoai tây kháng b nh c a Trung tâm Khoai tây Qu c t (CIP). M t s gi ng kháng b nh có năng su t cao trong ñi u ki n th nghi m m t s t nh phía B c nư c ta như gi ng khoai tây KT1, KT3, VT2, Diamant…ð i v i cà chua, h u như các gi ng tr ng trong s n xu t c a nư c ta ñ u nhi m. Trên th c t có r t ít các gi ng cà chua t t kháng vi khu n héo xanh, m c dù m t s gen kháng ñã ñư c phát hi n n m nhi m s c th s 6. Các gi ng cà chua kháng b nh như CRA.66, Hawai 7996, Caraido và các gi ng cà chua có gen kháng Lycopersicon pempinellifolium, L.peruvianum làm v t li u lai t o cung c p ngu n gen kháng. 4.4. Bi n pháp phòng tr Phòng ch ng b nh héo xanh vi khu n hi n nay còn r t khó khăn ph c t p, là v n ñ t n t i chung trên th gi i. Kh năng t t nh t là ph i áp d ng các bi n pháp phòng tr t ng h p, ch ñ ng s m: - Ch n l c s d ng tr ng các gi ng ch ng b nh, có năng su t, ñ c bi t c n thi t cho các vùng màu vùng có áp l c b nh n ng hàng năm. S d ng cà chua ghép trên g c cà kháng b nh . Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------ 144
- Cây gi ng c gi ng (cà chua, khoai tây) kho s ch b nh l y gi ng các vùng, các ru ng không nhi m b nh. Ki m tra lo i b c gi ng nhi m b nh trong kho trư c khi ñem tr ng. - Tiêu hu tàn dư cây b nh. Tiêu di t các loài c d i ñ c bi t các loài c d i là ký ch c a b nh Ageratum conyzoides, Solanum nigrum, Eupatorium odoratum… Ngâm nư c ru ng trong 15-30 ngày, ho c cày ñ t phơi i khô h n ch ngu n b nh vi khu n và tuy n trùng trong ñ t. Chúng m n c m v i ñi u ki n ng p nư c và khô khan. - Luân canh v i lúa nư c ho c các loài cây phi ký ch như ngô, mía, bông. - Tăng cư ng bón phân h u cơ, phân hoai m c và bón vôi. - Bi n pháp sinh h c: S d ng ch ph m vi sinh v t ñ i kháng, t o ñi u ki n cho ñ t tơi x p, nhi u ch t h u cơ ñ tăng cư ng s lư ng và ho t tính ñ i kháng c a các vi sinh v t ñ i kháng trong ñ t như Pseudomonas fluorescens, Bacillus polymyxa, Bacillus subtilis… 5. B NH ð M ðEN VI KHU N H I CÀ CHUA [Xanthomonas vesicatoria (Doidg) Dowson] 5.1. Tri u ch ng b nh B nh h i ch y u lá và qu , có khi v t b nh xu t hi n trên c cu ng lá, thân cây. B nh xu t hi n t th i kì cây con cho ñ n cây có qu chín. Trên lá, v t b nh là nh ng ch m nh 1 – 2 mm xanh trong gi t d u, thâm qu ng v sau gi a v t b nh chuy n màu ñen, xung quanh ñ m ñen có qu ng vàng (mô xung quanh vàng nh t). Trên qu , nhi u v t ñ m ñen, hơi n i lên trên v qu , gi a v t b nh mô ch t có th rách nát nên trông gi ng như v t l loét, xung quanh v t ñ m có qu ng ng nư c (xanh) ho c không xu t hi n. V t b nh trên qu có khi r ng t i 6 – 8 mm. Trên cu ng lá và thân cành xu t hi n v t b nh kéo dài, màu ñen. 5.2. Nguyên nhân gây b nh Vi khu n gây b nh Xanthomonas vesicatoria hình g y ng n 0,6 - 0,7 x 1 - 1,5 µm. Chuy n ñ ng có m t lông roi 1 ñ u, có v nh n. Trên môi trư ng ñ c, khu n l c có màu vàng, nh y ư t. Phân gi i gelatin, làm ñông váng s a, phân gi i y u tinh b t, phân gi i ñư ng glucose, lactose, maltose, saccharose t o axit, không sinh ra khí. Có kh năng kh nitrat, không t o ra indol. 5.3. ð c ñi m phát sinh phát tri n b nh Ngu n b nh ch y u lưu truy n theo tàn dư cây b nh, trong tàn dư thân lá qu b nh, vi khu n b o t n sinh s ng t i 2 năm. Cho nên tr ng cà chua ñ c canh trên ñ t cũ, vi khu n t tàn dư truy n b nh cho cây con và cây s n xu t trên ru ng. Tàn dư cây có th b nư c sông cu n ñi xa t i các bãi ven sông ñ lan truy n b nh trên cà chua m i tr ng ñó. Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------ 145
Ngu n b nh vi khu n có th b o t n trong h t gi ng t i 16 tháng, song là th y u, nó ch có ý nghĩa ñ i v i vùng ñ t m i tr ng cà chua l n ñ u. Vi khu n không b o t n trong ñ t và ch t nhanh trong 2 ñ n 3 ngày sau khi tàn dư hoai m c, gi i phóng vi khu n tr c ti p vào trong ñ t. B nh lây lan trên ñ ng ru ng t cây này sang cây khác nh mưa, gió và trong quá trình chăm sóc vun s i. Vi khu n xâm nh p vào cây ch y u qua l khí kh ng, qua v t thương qu , lá. Nhi t ñ t i thích cho s phát tri n c a vi khu n là 25 - 300C, nhi t ñ gây ch t cho vi khu n 560C. Vì v y, b nh ñ m ñen phát tri n m nh trên ñ ng ru ng trong ñi u ki n nhi t ñ tương ñ i cao 23 - 300C và trong ñi u ki n m ñ không khí cao ñ c bi t lá cây m ư t, trong th i kỳ mưa gió thư ng x y ra liên t c. Trong nh ng ñi u ki n thu n l i th i kỳ ti m d c c a b nh là 3 - 6 ngày. nh ng nhi t ñ cho phép càng th p, th i kỳ ti m d c c a b nh càng kéo dài. Vi khu n gây b nh ñ m ñen cà chua có tính chuyên hoá h p, ch y u gây h i trên cây cà chua. Trong nh ng ñi u ki n nh t ñ nh có th gây b nh trên t (cây cùng h cà). 5.4. Bi n pháp phòng tr - Bi n pháp ch y u là v sinh, tiêu di t tàn dư cây b nh trên ñ t ru ng, c y l t vùi l p tàn dư sau thu ho ch. - Luân canh cây cà chua v i cây tr ng nư c (lúa) ho c các cây tr ng c n không là ký ch như dưa chu t, ngô v.v. - Gieo h t gi ng kho , s ch b nh. X lý h t gi ng. m t s nư c (M , Nga, v.v...) thí nghi m phòng tr có k t qu khi b xung phun thu c trên ñ ng ru ng b ng dung d ch Boocñô 1% ho c thu c kháng sinh Agrimycin (h n h p Streptomycin và Teramycin). Tuy nhiên, bi n pháp này s d ng r t h n ch do còn có m t s như c ñi m c n kh c ph c. 6. B NH TH I Ư T C KHOAI TÂY [do vi khu n Erwinia carotovora] 6.1. Tri u ch ng b nh nh ng c b b nh th i ư t v thư ng chuy n màu nâu, nâu s m, c m m. Trên b m t c b nh, ph n mô b nh ñôi khi th y có b t nư c màu vàng, mùi th i khó ng i. N u c t c b nh s th y th t c b th i nát, có màu vàng nâu. Trong ñi u ki n b o qu n không ñúng k thu t như quá m, thi u ánh sáng, nhi t ñ tương ñ i cao thì b nh th i ư t s phát sinh phát tri n m nh. ð ng th i, trong ñi u ki n ngo i c nh ñó b nh th i khô do n m Fusarium cùng xâm nh p gây b nh. 6.2. Nguyên nhân gây b nh - ð c ñi m phát sinh phát tri n b nh B nh th i ư t c khoai tây do vi khu n Erwinia sp gây h i. ðây là lo i b nh ph bi n và gây thi t nghiêm tr ng ñ i v i khoai tây trong quá trình b o qu n, c t gi , chuyên ch và xu t nh p kh u. Vi c nghiên c u v ñ c ñi m sinh h c, xác ñ nh loài và d ng chuyên hoá c a vi khu n gây th i ư t c khoai tây ñã ñư c ti n hành nhiêù nư c trên Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------ 146
th gi i như Pháp, Anh, M , Hà Lan, ð c, ... Hi n nay, theo nh ng k t qu c a các nhà khoa h c b nh cây N.W. Schao (1989), Perenbelem (1988) công b và k t lu n r ng: vi khu n gây th i ư t c khoai tây c khoai tây có ba d ng : Erwinia carotovora p.v. cardovora; Erwinia carotovora p.v. atroseptica và Erwinia carotovora p.v. chrysanthemi (Jones) Dye. Vi khu n gây b nh là loài ña th c, ký sinh và gây h i trên nhi u lo i cây tr ng khác nhau. Vi khu n hình g y, hai ñ u hơi tròn, có 2 - 8 lông roi bao quanh mình. Nuôi c y trên môi trư ng pepton saccaro, khoai tây - agar khu n l c có màu tr ng xám, hình tròn ho c hình b u d c không ñ u, b m t khu n l c ư t. Vi khu n không có v nh n, nhu m gram âm, háo khí, d ch hoá gelatin, t o H2S, thu phân tinh b t, không t o NH3. Trên môi trư ng có TZC khu n l c c a vi khu n có màu ñ gi a, rìa ngoài màu tr ng ñó là ñ c trưng ñ nh n bi t loài Erwinia sp. Vi khu n phát tri n thu n l i trong ph m vi nhi t ñ khá r ng, nhi t ñ thích h p nh t là 27 - 320C, nhi t ñ t i h n ch t là 500C; ph m vi pH cũng khá r ng t 5,3 - 9,2, thích h p nh t là pH 7,2. Vi khu n có th b ch t trong ñi u ki n khô và dư i ánh n ng. Vi khu n xâm nh p ch y u qua v t thương, qua m t c . Vi khu n t n t i trong ñ t, trong tàn dư c khoai tây. Vi khu n lan truy n b ng d ch c b nh trong quá trình b o qu n, c t tr . Trên ñ ng ru ng vi khu n lan truy n ch y u nh nư c, gây hi n tư ng th i ñen chân cây khoai tây. B nh th i ư t c khoai tây phát sinh phát tri n m nh trong ñi u ki n nhi t ñ cao và m ñ cao. Trong quá trình b o qu n, c t tr trên giàn, trong kho b nh th i ư t có th phát sinh; m c ñ b b nh n ng hay nh ph thu c vào nhi u y u t , trong ñó y u t nhi t ñ , m ñ và ch t lư ng c gi vai trò quy t ñ nh. B nh có th phát sinh ngay t khi khoai tây m i thu ho ch và kéo dài trong th i gian b o qu n. Nhìn chung, b nh th i ư t c khoai tây xu t hi n v i t l th p tháng 1 ñ n tháng 3 b i vì giai ño n này nhi t ñ th p không thu n l i cho vi khu n xâm nhi m gây b nh. Khi nhi t ñ tăng d n, m ñ cao b nh xu t hi n và phát sinh gây h i c . Trong nh ng tháng mùa hè b nh th i ư t c phát tri n m nh nh t, cao ñi m c a b nh vào các tháng 6, 7, 8. B nh ti p t c phát sinh gây h i và m c ñ b nh gi m d n khi ñi u ki n ngo i c nh không thu n l i cho vi khu n gây th i ư t c khoai tây (tháng 10 - 12). Di n bi n b nh th i ư t c khoai tây trong b o qu n ph thu c vào các gi ng khoai tây khác nhau. H u h t các gi ng ñ u b b nh th i ư t phát sinh gây h i, tuy nhiên m c ñ b b nh có s khác nhau. Các gi ng khoai tây b thoái hoá, ch t lư ng c th p, hàm lư ng nư c cao b nhi m b nh n ng: ñi n hình là các gi ng khoai tây Thư ng Tín, v.v.... Ngư c l i, các gi ng khoai tây m i nh p n i nguyên ch ng, gi ng c p 1, do ch t lư ng gi ng t t, m c ñ b b nh th p như gi ng Diamon, Nicola, v.v... Gi ng khoai tây c a Trung Qu c ñư c nh p g n ñây m t s vùng b nh th i ư t c phát sinh phát tri n tương ñ i cao. Ch t lư ng c và k thu t b o qu n có quan h ch t ch t i b nh th i ư t. N u c khoai tây ñư c ch n ñ tiêu chu n: v ñ l n, ñ ng ñ u, không sây sát v , l y c nh ng ru ng ít ho c không b b nh ñen chân và các lo i b nh khác thì m c ñ b b nh th i ư t v sau thư ng nh . M t khác ñi u ki n b o qu n t t như kho ph i thông thoáng, có ánh sáng, giàn ñúng k thu t, khoai x p thành t ng l p m ng s h n ch b nh phát sinh và t l c th i s gi m rõ r t. T t nh t b o qu n c gi ng trong kho l nh, nhi t ñ th p. Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------ 147
Ngoài ra, k thu t chăm sóc, bón phân cho cây khoai tây, ñ c bi t là kali cũng có nh hư ng ñáng k ñ n ch t lư ng c trong b o qu n và ñ n s phát sinh và gây h i c a b nh th i ư t trong b o qu n. 6.3. Bi n pháp phòng tr Vi khu n gây th i ư t là loài ña th c, phá h i xâm nhi m nhi u lo i cây tr ng khác nhau. Vì v y, bi n pháp phòng ch ng b nh th i ư t trong b o qu n c n ph i th c hi n các khâu sau ñây : - Ch n l c c ñ tiêu chu n, c kho không b sây sát trư c khi b o qu n. - Trư c khi b o qu n không ñ khoai tây thành ñ ng c , c n ph i giàn thành t ng l p, hong nh dư i ánh sáng tán x ñ gi m b t lư ng nư c, v c khô và d n chuy n thành màu hơi xanh. - Khoai b o qu n trong kho l nh. N u b o qu n trong kho thông thư ng thì c gi ng ñư c giàn thành t ng l p trên giàn b o qu n, ñúng k thu t. Kho thông thoáng, ñ ánh sáng, nên có h th ng qu t thông gió ñ gi m b t ñ m trong kho, t o ñi u ki n ngo i c nh không thu n l i cho b nh phát sinh phát tri n, nh t là các tháng mùa hè. - Thư ng xuyên ki m tra, phát hi n s xu t hi n m m m ng b nh, lo i b c th i k p th i. Ngoài ra, c n có các bi n pháp phòng tr gián, chu t, r p và các ñ i tư ng gây h i khác ñ h n ch con ñư ng lan truy n qua các v t thương cơ gi i. - Bi n pháp hi u qu nh t là b o qu n khoai tây trong kho l nh cho phép gi m t i m c th p nh t b nh th i ư t c . Tuy nhiên, trong ñi u ki n kinh t hi n nay bi n pháp này ít ñư c áp d ng. 7. B NH TH I Ư T C HÀNH TÂY [Erwinia carotovora (Jones) Holland] 7.1. Tri u ch ng b nh Trong vư n ươm : B nh xâm nh p qua r cây hành con sau khi gieo kho ng 10 - 15 ngày, ho c xâm nh p qua v t thương c r , g c. V t b nh ñ u tiên trên r có d ng d u trong, kéo dài theo r , thân gi làm cho cây con b úa vàng, n u nh cây con có hi n tư ng r non b chóc v . Cây b héo, bóp nh trên thân cây m m nhũn có th xu t hi n d ch nh y vi khu n và có mùi. Cùng v i các b nh khác như th i c r do n m Fusarium spp. và ch t róc do ng p nư c, b nh th i c gây ra hi n tư ng ch t r p r t ph bi n trong vư n ươm vào ñ u tháng 9 hàng năm, nh t là nh ng năm có nhi u mưa bão. Trên ru ng s n xu t và trên giàn b o qu n : B nh xu t hi n khi cây hành b t ñ u hình thành c sau tr ng 45 - 50 ngày, vi khu n xâm nh p ch y u t r lên c và t ng n xu ng c do các v t c n phá c a sâu khoang trên ru ng ho c do gián, chu t g m nh m trên giàn b o qu n. V t b nh ban ñ u có d ng gi t d u n m trong mô c hành, sau ñó kéo dài ra ăn sâu vào th t c và b lá. N u b s m cây hành, lá hành vàng úa gi ng như b ng p nư c, cây còi c c. N u c t ngang c s th y các v t thâm ñen có ñư ng ñ ng tâm theo thân gi , bóp nh s th y các gi t d ch vi khu n màu kem. N u c t d c c s th y v t b nh xâm nh p vào nõn t o ra các ñư ng màu thâm ñen ch y d c mô c . Mô c b th i r a, Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------ 148
m m nhũn, lá héo, r thâm ñen, n u tr i m ch c n lay nh cây có th b ñ g c và có mùi th i. 7.2. Nguyên nhân gây b nh - ð c ñi m phát sinh phát tri n b nh B nh th i c hành tây do vi khu n E. carotovora (Jones) Holland gây ra. Vi khu n hình g y, có nhi u lông roi bao quanh, gram âm, háo khí, có kh năng phân gi i gelatin, t o NH3, indol, không t o bào t . Vi khu n phát tri n t t trên môi trư ng P.P.S.A. Khu n l c có màu tr ng kem, rìa nh n. Vi khu n thu c nhóm ña th c, phá ho i trên 50 lo i cây tr ng như khoai tây, c i b p, súp lơ, dưa, cà r t, cà chua, ...Các loài cây trong h Alliaceae m c ñ nhi m b nh r t khác nhau: n ng nh t là hành tây và hành c , các gi ng khác như t i ta, ki u, hành ta nhi m nh hơn, có th do hàm lư ng nư c th p hơn và hàm lư ng Fitonxit c a nhóm này nhi u hơn. Vi khu n phát tri n ñư c trong kho ng nhi t ñ t 5 - 400C. Nhi t ñ t i thích 22 - 280C, th i kỳ ti m d c 4 - 6 ngày. Ngu n b nh t n t i ch y u trong c và tàn dư lá b nh, trong ñ t. Trong ñi u ki n khô h n vi khu n có th t n t i ñ n 24 tháng. Vi khu n E. carotovora r t m n c m v i lư ng ñ m t do trong thân, c hành tây. Vì v y, giai ño n phát sinh ch y u c a b nh t p trung vào giai ño n cây hành tây xu ng d c hình thành c . Trong ñi u ki n nóng m, hành tây còn non bón nhi u ñ m, khi thu ho ch và b o qu n c vào tháng 4, 5, 6 và 7 thì b nh phát sinh và phá h i n ng n , gây t n th t nghiêm tr ng. 7.3. Bi n pháp phòng tr Trong giai ño n vư n ươm : C n gieo h t ñúng th i v , ñ t thoát nư c, bón ch y u là phân chu ng hoai m c, h n ch dùng phân ñ m urê, sunfat. Bón vôi kh trùng ñ t v i lư ng 40 -50kg/sào. C n dùng cót ho c v i tr ng ñ che ánh n ng tr c x trong v s m và c t r , rơm nh ñ t lu ng. Trong giai ño n ru ng s n xu t : Ch n cây con kho , không b nhi m b nh, tr ng ñúng m t ñ , kho ng cách 10 -15 x 25 -30cm. ðúng tu i cây: 30 - 45 ngày tu i. Bón phân ñ h n ch b nh là y u t quy t ñ nh ñ phòng ch ng, vì v y nên bón theo công th c: 2,5 t n phân chu ng + 600 kg lân + 60 kg kali + 150 kg urê/ha. Cách bón theo phương châm "n ng ñ u nh cu i". Bón lót t t c phân chu ng, phân lân, phân kali và 3/4 lư ng ñ m urê. Lư ng urê còn l i nên bón thúc l n 1 sau khi tr ng 20 - 30 ngày. K p th i phát hi n nh b và dùng vôi b t x lý nh ng cây b b nh ñ tránh lây lan. 8. B NH ð M GÓC DƯA CHU T [Pseudomonas lachrymans (Smith et Bryan) Carsner] B nh ñ m góc dưa chu t r t ph bi n các nư c, gây thi t h i n ng, năng su t gi m t 30 – 50%, nh t là ñ i v i ru ng s n xu t dưa chu t làm gi ng. B nh làm ch t cây con, gi m ch t lư ng qu . B nh ñư c phát hi n năm vào năm 1931 do Burgeri M và ñư c mô t , xác ñ nh nguyên nhân là Bacterium lachrymans vào năm 1915 do Smith và Bryan, Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------ 149
Cho ñ n nay ñ i thành Pseudomonas lachrymans. Ph m vi ký ch ñã phát hi n là dưa chu t (Cucumis sativus), dưa mơ lông (Cucumis melon), bí ñao (Cucurbita maxima; C . pepo) và nhi u lo i cây trong h b u bí tuỳ theo ch ng khác nhau c a vi khu n. 8.1. Tri u ch ng b nh: B nh h i lá sò, lá th t, hoa và qu dưa chu t. Lá sò b b nh là do t h t gi ng b nhi m b nh ban ñ u. Trê lá sò có nh ng v t b nh màu nâu nh t rìa mép lá ho c trên phi n lá. Lá sò bé nh hơn và chuy n thành màu nâu nh t, cây con b ch t. Khi m m non m i m c ra trong ñ t và nhi m b nh có màu nâu, teo ch t s m. Trên lá th t,v t b nh ñ c trưng là nh ng v t ñ m có góc c nh (gi i h n b i m ng gân lá), trong gi t d u th i ti t m ư t sau ñó chuy n sang màu xám s m, nâu ñ . Nhi u v t b nh khô giòn bong tách ra ñ l i nh ng l th ng l ch trên phi n lá. Trên qu b b nh xu t hi n nhi u v t ñ m hình tròn, màu nâu vàng, lõm vào th t qu . Trong ñi u ki n m ư t, trên v t lõm ti t ra nh ng gi t d ch vi khu n. 8.2. Nguyên nhân gây b nh: Loài vi khu n gây b nh Ps. lachrymans phân hoá thành các pathotype (các d ng) có tính chuyên hoá h p. Có d ng ch gây h i trên cây dưa chu t mà không lây nhi m ñư c trên các loài cây khác g i là Pseudomonas lachrymans f. cucumis Gorl. Có d ng chuyên hoá ch gây h i trên dưa mơ lông g i là Ps. lachrymans f. melonis Gorl., v.v.... D ng vi khu n gây b nh trên dưa chu t có ñ c tính chung như sau: hình g y ng n, kích thư c 0,8 x 1 – 1,2 µm. Chuy n ñ ng nh có lông roi m t ñ u, có v nh n, gram âm, háo khí. Khu n l c hình tròn, màu tr ng, nh n bóng. Có kh năng phân gi i gelatin (y u), t o indol, thu phân tinh b t, phân gi i ñư ng glucose, saccharose t o ra axit, không sinh khí, phân gi i ñư ng lactose và glycerin không sinh ra axit. Vi khu n không có kh năng kh nitrat, không t o H2S, không làm ñông váng s a,.... 8.3. ð c ñi m phát sinh phát tri n: Ngu n b nh vi khu n truy n qua h t gi ng, qua tàn dư cây b nh chưa b hoai m c trong ñ t. ðó là ngu n vi khu n xâm nhi m ñ u tiên. H t gi ng nhi m vi khu n b m t và bên trong h t. T h t nhi m b nh sau khi gieo, b nh xu t hi n trên lá sò. Nh ng lá sò b b nh ñ u tiên khô r ng, nh mưa gió vi khu n ñó truy n lan gây b nh trên các lá th t và qu non. Vi khu n có th truy n lan qua côn trùng Diabrrotica vittita. Vi khu n xâm nhi m vào lá qu thông qua v t thương. B nh phát tri n m nh trong ñi u ki n th i ti t nóng m và nhi t ñ cao, mưa gió nhi u. Nhi t ñ thích h p cho vi khu n phát tri n 23 – 270C. Trên v t b nh v qu dưa chu t có khi m c ra l p n m Scolecotrichum melophthorum ho c Cladosporium herbarum. M i quan h gi a chúng và vi khu n còn chưa ñư c xác ñ nh rõ. 8.4. Bi n pháp phòng tr : Phòng tr b nh ñ m góc vi khu n trên cơ s : Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------ 150
- Các bi n pháp canh tác phòng ng a b nh như luân canh (2 năm), làm ñ t k , cày l t vùi l p tàn dư b nh. Bón phân h u cơ. - Dùng h t gi ng kho , s ch b nh. Có th x lý h t gi ng b ng thu c hoá h c trư c khi gieo. Phun thu c hoá h c (g c ñ ng) có tác d ng h n ch b nh trong th i kỳ sinh trư ng. - Ch n t o các gi ng dưa chu t ch ng ch u b nh. 9. B NH ðEN GÂN ...........[Xanthomonas campestris (Pammel) Dowson] B nh ñư c phát hi n ñ u tiên do Harman M vào năm 1889. B nh ñen gân lá còn g i là b nh t c m ch r t ph bi n châu Âu, Á, Phi, M . B nh làm ch t cây c i b p, gi m năng su t thu ho ch, gi m ch t lư ng giá tr s n ph m. Lá b p c i b b nh làm hàm lư ng ñư ng ñơn gi m 36 – 49%. B nh h i cây thu c h hoa th p t , ch y u trên c i b p, c i súp lơ, su hào và nhi u lo i cây thu c h Brassiceae, Rhaphanus và m t s thu c h Nyctaginaceae. 9.1. Tri u ch ng b nh: Tri u ch ng ñi n hình nh t c a b nh là các gân lá b ñen, mô lá ñ m vàng, c t ngang thân bó m ch th y b thâm ñen thành vòng ho c ñ t quãng, có d ch nh y vi khu n ñùn ra trên lát c t nhưng không gây ra hi n tư ng th i nhũn. Gân lá b thâm ñen thư ng b t rìa lá vào trong, lá vàng d n, giòn khô, cây con b b nh có th ch t sau vài tu n l ho c sinh trư ng phát tri n không ñ u, không cu n b p. Su hào b b nh có hi n tư ng thân b r ng, lá r ng do các bó m ch thân, lá b b nh làm vít t c bó m ch d n nên nh hư ng l n t i s v n chuy n, cân b ng ch ñ nư c trong cây, làm cây héo, úa vàng. 9.2. Nguyên nhân gây b nh: Vi khu n gây b nh Xanthomonas campestris có d ng hình g y ng n, kích thư c 0,4 – 0,5 x 0,7 - 3 µm, có m t lông roi ñ u, có v nh n, háo khí, khu n l c màu vàng, phân gi i r t ch m gelatin, phân gi i ñư ng glucose, lactose, saccharose t o ra axit (y u), phân gi i tinh b t, không có kh năng kh nitrat, có kh năng t o indol, H2S và NH3. 9.3. ð c ñi m xâm nhi m và phát tri n: Ngu n b nh vi khu n truy n qua h t và tàn dư cây b nh ñ t. Vi khu n xâm nhi m vào cây qua v t thương, thu kh ng và l h t nhiên trong các giai ño n sinh trư ng t cây con ñ n thu ho ch. Sau khi xâm nh p qua l h vào cây, vi khu n di chuy n theo gian bào, xâm nh p vào các m ch d n t i phôi h t. Th i kỳ ti m d c ( b nh) ph thu c vào gi ng và v trí lây b nh, ñi u ki n nhi t ñ , m ñ . Nói chung, th i kỳ ti m d c kéo dài t 10 – 15 ngày. Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------ 151
B nh truy n lan nh côn trùng, c sên, gió, mưa và phát tri n m nh trong ñi u ki n mưa, m ư t, nhi t ñ > 200C. 9.4. Bi n pháp phòng tr : - V sinh, thu d n s ch tàn dư cây b nh, c y l t g c c i b p sau khi thu ho ch. - Tiêu di t c d i h hoa th p t vì ñây là m t trong nh ng ngu n b nh lây nhi m cho cây tr ng. - Luân canh dài h n. - Gieo tr ng b ng h t gi ng kho , s ch b nh; l y h t gi ng nh ng cây kho , lo i b cây b nh trong ru ng làm gi ng, x lý h t gi ng b ng thu c hoá h c ho c b ng nư c nóng 500C trong 15 – 30 phút. - Ch n l c, s d ng m t s gi ng c i b p ch ng ch u. Bón phân kali làm tăng s c ch ng ch u b nh. h n ch b nh h i. - Phòng ch ng côn trùng môi gi i truy n lan b nh trên ñ ng ru ng. Trư ng ñ i h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa------------------------------------------------ 152