Cây gối hạc trị thấp khớp
Cây gối hạc còn nhiều tên gọi như kim lê, bí đại,
gối hạc, đơn gối hạc, củ rối, cây mũn, gối hạc đen,
củ rối ấn, cây gây bụt phỉ tử, may chia (thổ), tên
khoa học Leea rubra Blunne, thuộc họ Gối
hạc Leeaceae. Tại nước ta thường thấy sinh
trưởng ở những chỗ râm mát, trên các khe đồi,
hoặc gần suối trong rừng, chịu được ánh nắng, dễ
trồng và trồng được bằng cành.
Cây gối hạc xuất hiện rộng khắp trong những cánh
rừng từ Tây Bắc đến Tây Nguyên, cây mọc dọc
đường đi trong rừng khu vực núi đá Hoà Bình, Hà
Tây, Ninh Bình, Lạng Sơn, Quảng Ninh qua các tỉnh
miền Trung đến tận Kiên Giang (Ðảo Phú
Quốc). Tiêu biểu nhất là vùng Thái Nguyên, Di Linh
(Lâm Đồng), An Giang...Tại các nước như Ấn Độ,
Trung Quốc, Malaixia, mọc hoang ở chỗ râm mát
trên các đồi ven rừng, chân núi và cũng trồng bằng
cách giâm cành.
Là loại cây nhỏ, mọc thành bụi dày, thường cao
khoảng 1 – 2m, có khi hơn. Thân có rãnh dọc và
phình lên ở các mấu giống như gối con chim hạc nên
mới có tên gọi là gối hạc. Rễ có vỏ ngoài màu hồng,
lõi có màu hồng, trắng hay vàng. Lá kép lông chim 3
lần, các lá phía trên kép lông chim 2 lần, mọc so le;
các lá chét khía răng cưa thô, to dài khoảng 5 – 11cm,
rộng 25 – 60mm, gần như không cuống. Hoa nhỏ,
màu hồng, mọc thành ngù ở ngọn cành. Quả có
đường kính từ 6 – 7mm, chín có màu đen. Hạt có từ 4
– 6, dài 4mm. Mùa hoa quả vào tháng 5 – 10 hằng
năm.
Bộ phận dùng làm thuốc là rễ (Radix Leeae Rubrae),
được thu hái rễ vào mùa hè thu. Ðào về, rửa sạch,
thái lát, phơi hay sấy khô.
Đông y cho rằng: Rễ gối hạc có vị đắng ngọt, tính
mát, có tác dụng tiêu sưng, thông huyết. Do có tác
dụng này như vị xích thược nên người ta gọi là nam
xích thược, do đó thường được sử dụng chữa sưng
tấy, đơn bắp chuối hay phong thấp sưng đầu gối và
chữa đau bụng, rong kinh. Hạt thường được dùng trị
giun đũa, giun kim và sán xơ mít. Liều thông thường
15 – 20g rễ, dùng riêng tán bột hay sắc uống hoặc
ngâm rượu uống. Phụ nữ khi sinh đẻ thường lấy rễ
gối hạc sắc uống cho khoẻ người, ăn uống ngon
miệng, đỡ đau mình mẩy.
Ngoài cây gối hạc (Leea rubra Blunne), người ta còn
sử dùng cây Leea sambuciana cây này cũng giống
cây trên, nhưng lá kép sẻ lông chim hai lần, cụm hoa
lớn hình ngù, hoa trắng vàng, nhỏ bé, quả đen, lá khô
đen ở mặt trên cùng một công dụng với gối hạc.
Còn có thông tin là cây gối hạc chính là sâm Ngọc
Linh là sai vì giữa chúng không cùng họ. Một là họ
Nhân sâm Panax vietnamensis, họ Cam tùng
(Araliaceae), một là họ Gối hạc Leeaceae. Song hai
loại này có dược tính và công dụng khác nhau: Sâm
Ngọc Linh giải độc và bảo vệ gan, kích thích nội tiết
sinh dục, điều hòa tim mạch, chống xơ vữa động
mạch, giảm đường huyết...; còn gối hạc chữa sưng
tấy, sưng đầu gối, phong thấp, giun đũa, giun kim,
sán xơ mít...
Dưới đây là gợi ý cách dùng tiêu biểu: Chữa sưng
tấy, đau bắp chuối hay phong thấp sưng đầu gối: Lấy
rễ gối hạc 40 – 50g sắc uống mỗi ngày. Hoặc phối
hợp với các vị thuốc khác: Rễ gối hạc 30g, cỏ xước
hay ngưu tất, rễ gấc, tỳ giải, mỗi vị 15g, cũng sắc
uống ngày 1 thang, chia 3.
