Di sản địa danh biển đảo Việt Nam: Nhận diện quá trình thành tạo và giá trị của chúng từ một số thuyết lý địa danh hiện đại

Nghiên cứu - Trao đổi<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> DI SẢN ĐỊA DANH BIỂN ĐẢO VIỆT NAM:<br /> NHẬN DIỆN QUÁ TRÌNH THÀNH TẠO VÀ GIÁ TRỊ CỦA CHÚNG<br /> TỪ MỘT SỐ THUYẾT LÝ ĐỊA DANH HIỆN ĐẠI<br /> ? CAO CHƯ *<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Đ<br /> ịa danh là cái mà mỗi người chúng ta<br /> sử dụng hằng ngày, trong rất nhiều<br /> trường hợp khác nhau, trong đó<br /> có nhiều địa danh về biển đảo, bởi<br /> lẽ Việt Nam là một quốc gia biển đảo. Đã có nhiều<br /> người nghiên cứu địa danh trong nước cố gắng<br /> “giải mã” ý nghĩa của từng địa danh cụ thể, chủ yếu<br /> theo phương pháp từ nguyên học (etymology), nặng<br /> tính kinh nghiệm (empirical) trong các chiều hướng<br /> nghiên cứu truyền thống, cơ bản theo các lý thuyết<br /> của nước Nga thời kỳ Xô-viết, mà chưa phải tiếp cận<br /> theo thuyết lý địa danh học hiện đại.1 Mặt khác, ở ta<br /> cũng chỉ tập trung vào địa danh chung của cả nước<br /> hoặc địa danh của một thực thể hành chính cụ thể thức đó. Nếu như sự định vị trước kia không khác các<br /> (tỉnh, huyện) mà chưa thực sự nghiên cứu riêng về địa loài động vật khác, chỉ dựa vào bản năng sinh tồn<br /> danh biển đảo, tiếp cận theo phương pháp tổng thể. thuần túy, thì đến đây loài người dùng phương thức<br /> Trong bối cảnh nổi lên những vấn đề lớn của vùng mới, là tín hiệu ngôn ngữ để định vị các không gian<br /> biển đảo hiện nay, bài viết này sẽ vận dụng một số lý khác nhau trên bề mặt trái đất. Nói cách khác, có con<br /> thuyết về địa danh hiện đại, xác định địa danh như là người, có ngôn ngữ là có địa danh. Địa danh xuất hiện<br /> một di sản, nhận diện quá trình thành tạo và giá trị từ trước khi có nhà nước và có văn tự rất xa, và chắc<br /> của di sản địa danh biển đảo Việt Nam ở những khía chắn xa gấp nhiều lần khoảng thời gian từ khi có nhà<br /> cạnh mà người nghiên cứu cho là thiết yếu nhất. nước và có văn tự đến nay. Các địa danh tiếp tục xuất<br /> I. Nhận diện quá trình thành tạo hiện, gắn với quá trình phát triển tư duy, nhận thức<br /> của loài người, với thế giới quan và nhân sinh quan.<br /> 1. Hai thời kỳ (phương thức) thành tạo Từ khi có nhà nước hoạch định các đơn vị hành chính<br /> Quá trình thành tạo, hay nói cụ thể hơn, đó là vấn trong lãnh thổ của một đất nước, gắn liền với nó là<br /> đề địa danh biển đảo Việt Nam đã hình thành như thế yêu cầu định danh các đơn vị hành chính đó, thì các<br /> nào, là một vấn đề rất căn cốt trước khi nhận diện ra tên địa danh chính thống (official place names) ra đời.<br /> giá trị của chúng. Tôi cho rằng địa danh nói chung Trong khi đó, địa danh dân gian, cái mà các nhà địa<br /> hình thành từ khi loài người kết thành xã hội, bắt đầu danh học thế giới hiện đại gọi là địa danh phi chính<br /> xuất hiện nhận thức, có ngôn ngữ để biểu đạt nhận thống (unofficial place names) tiếp tục tồn tại và sản<br /> <br /> * Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Quảng Ngãi.<br /> <br /> Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br /> 47<br /> Nghiên cứu - Trao đổi<br /> <br /> <br /> sinh, lưu hành song song với địa danh chính thống.2 Cần lưu ý rằng Việt Nam là một quốc gia đa dân<br /> Địa danh chính thống là loại địa danh do nhà nước tộc, trong đó dân tộc Việt là dân tộc đa số, là chủ thể<br /> đặt ra hoặc thừa nhận, thể hiện bằng văn tự, gắn liền chính của tiến trình lịch sử dựng nước và giữ nước.<br /> với một thực thể hành chính xác định rõ ranh giới, Xét riêng vùng biển đảo, dọc ven biển và hải đảo<br /> nhằm phục vụ quản lý đất nước. Còn địa danh dân Việt Nam còn có lớp cư dân Sa Huỳnh, người Chăm<br /> gian là loại địa danh do nhân dân tự đặt và lưu truyền, ở duyên hải Trung Bộ và người Khmer ở duyên hải<br /> chủ yếu bằng truyền khẩu, nhằm phục vụ cho chính Nam Bộ, và một ít dân tộc khác. Người Việt lập quốc<br /> cuộc sống của mình.3 Địa danh dân gian có thể được từ thời Hùng Vương, cách nay ước bốn nghìn năm, đã<br /> chính thống hóa, trở thành địa danh chính thống, chỉ biết đến vùng biển vịnh Bắc Bộ, sau thời kỳ nước Đại<br /> các thực thể hành chính. Lược qua tiến trình chính Việt phục hưng và mở rộng, từ khoảng thế kỷ thứ X,<br /> của địa danh thế giới, theo quan điểm của tôi, để từ nhất là từ thế kỷ XV trở đi, thì người Việt từ khu vực cố<br /> đó xét tình hình cụ thể của địa danh biển đảo Việt hữu Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ lan dần về phương Nam,<br /> Nam sẽ được xem xét cụ thể sau đây. mãi cho đến vùng biển Hà Tiên, Phú Quốc như ngày<br /> nay. Ở duyên hải Trung Bộ và duyên hải Nam Bộ cùng<br /> 2. Địa danh dân gian và địa danh chính thống<br /> thời với nước Văn Lang thời vua Hùng Vương có văn<br /> biển đảo Việt Nam<br /> hóa Sa Huỳnh, văn hóa Óc Eo, có nghĩa là cũng đồng<br /> Nước Việt Nam cong hình chữ S, tựa như cái bao thời có văn minh sớm, và dĩ nhiên về sau các vương<br /> lơn trông ra Thái Bình Dương, đương nhiên có nhiều quốc cổ Champa, Phù Nam cũng kế thừa, nhưng hai<br /> địa danh về biển đảo. Địa danh biển đảo có thể nói vương quốc này không sinh tồn nổi qua thử thách<br /> hình thành từ thời Lạc Long Quân và Âu Cơ chia khắc nghiệt của lịch sử. Chắc chắn là người Chăm đã<br /> 50 người con lên núi, 50 người con xuống biển, có đặt nhiều địa danh tiếng Chăm ở vùng biển đảo miền<br /> nghĩa rằng địa danh biển đảo đã hình thành từ rất Trung và người Khmer cũng đặt nhiều địa danh tiếng<br /> xa xưa. Địa danh biển đảo thuộc địa hạt thủy danh Khmer ở vùng biển đảo Nam Bộ. Người Việt Nam tiến<br /> (hydronyms), nhưng ngoài cái thuật ngữ ấy được đưa theo tuyến biển - với cách hiểu là đi dọc đồng bằng<br /> ra, thì chưa thấy có nhà nghiên cứu địa danh học Việt duyên hải và đi bằng đường biển - và dần dà trở thành<br /> Nam nào nghiên cứu thành chuyên đề riêng. dân tộc đa số ở dải ven biển dài từ Trung đến Nam Bộ<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 48 Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br />  Nghiên cứu - Trao đổi<br /> <br /> <br /> ngày nay. Chính quyền phong kiến Việt Nam dùng có thể là dân gian, sau chính thống hóa, được nhà<br /> chữ Hán làm ngôn ngữ văn tự chính thức, và địa danh nước trong các thời kỳ thừa nhận thành tên gọi chính<br /> gắn liền với hoạch định các đơn vị hành chính cũng thức, bằng văn tự. Địa danh dân gian có thể có gốc<br /> dùng chữ Hán, được chọn đặt theo quan niệm văn tiếng Việt phổ thông, tiếng Chăm, tiếng Khmer, hoặc<br /> hóa phương Đông. Do vậy mà ta có thể hình dung được phổ thông hóa, hoặc hỗn hợp với tiếng Việt.<br /> bức tranh tổng thể về địa danh dân gian và địa danh<br /> Địa danh dân gian và địa danh chính thống bao<br /> chính thống vùng biển đảo Việt Nam như sau:<br /> trùm các vùng biển và hải đảo Việt Nam, thì bên cạnh<br /> - Địa danh dân gian gốc tiếng Việt thời tối cổ: chủ tên gọi các thực thể hành chính (thôn, xã, huyện, tỉnh,<br /> yếu ở vùng biển và duyên hải Bắc Bộ, chủ yếu là ngôn thành phố dọc theo miền duyên hải) trong bờ có tên<br /> ngữ thuần Việt. các vũng vịnh, cửa biển, mũi đất, bãi biển, bên ngoài<br /> biển có tên các đảo, các bãi ngầm, ngoài khơi có tên<br /> - Địa danh dân gian gốc tiếng Chăm thời tối cổ:<br /> hai quần đảo Hoàng Sa, Trường Sa với tên từng đảo.<br /> chủ yếu ở vùng biển Trung Bộ, nhất là từ khoảng<br /> Chúng góp phần làm nên kho tàng địa danh biển đảo<br /> Quảng Bình đến Bình Thuận; sau đó hỗn dung với<br /> Việt Nam.<br /> tiếng Việt và để lại dấu vết đến ngày nay. Như Phan<br /> Rang, Phan Thiết, Cà Ná, gốc tiếng Chăm.4 3. Từ nguyên và biến đổi địa danh biển đảo<br /> - Địa danh dân gian gốc tiếng Khmer thời tối cổ: Từ nguyên (origins) và biến đổi địa danh là những<br /> chủ yếu ở vùng biển và duyên hải từ Bà Rịa Vũng Tàu khái niệm lặp đi lặp lại trong các nhà nghiên cứu địa<br /> đến Hà Tiên ngày nay; sau hỗn dung với tiếng Việt và danh trong nước và trên thế giới. Từ nguyên học được<br /> để lại dấu vết đến ngày nay. Như Cà Mau, gốc tiếng gọi là Etymology, nghiên cứu từ nguyên địa danh là<br /> Khmer.5 lối nghiên cứu truy tầm về hình thái gốc, ngôn ngữ<br /> gốc và ý nghĩa ban đầu của mỗi địa danh cụ thể, nói<br /> - Địa danh chính thống: theo hành trình mở nước<br /> vắn tắt là tầm nguyên.<br /> với các mốc thời gian khác nhau, hoạch định các đơn<br /> vị hành chính mới, chủ yếu bằng chữ Hán là thứ chữ Điều khá bất ngờ nếu bạn đọc tiếp cận với địa<br /> chính thức thời bấy giờ, từ phía Bắc dần loang về danh từ nguyên Hoa Kỳ, một quốc gia mới thành lập<br /> Nam, như Thuận Hóa 順 化, Quảng Nam 廣 南 (tên trong vài ba thế kỷ nay và là một quốc gia giàu có văn<br /> thừa tuyên), Thuận Thành 順 城 (tên phủ), Gia Định 嘉 minh hàng đầu thế giới hiện đại, nhưng tên của nhiều<br /> 定 (tên tỉnh ở Nam Kỳ). Từ đầu thế kỷ XX về sau, chữ bang, tên của nhiều thành phố lại có gốc gác từ tên<br /> Quốc ngữ Latinh thay thế chữ Hán thành chữ chính gọi dân gian, với nhiều gốc tiếng khác nhau, thậm chí<br /> thức của quốc gia, các địa danh chính thống được ghi là tên dân gian của người da đỏ bản địa, là kết quả<br /> bằng chữ Quốc ngữ Latinh. nghiên cứu thấu đáo của các nhà danh học Hoa Kỳ.<br /> <br /> Người Việt vào định cư ở vùng vốn có người Chăm, Tầm nguyên là tìm về gốc gác ban đầu phát sinh<br /> Khmer có thể kế thừa địa danh dân gian Chăm, Khmer của một địa danh. Chẳng hạn để xác định nghĩa hai<br /> sẵn có, cũng có thể đặt địa danh mới theo tiếng Việt, chữ Cù lao (trong Cù lao Ré, Cù lao Xanh, Cù lao Chàm),<br /> hình thành địa danh dân gian tiếng Việt có niên đại một số nhà nghiên cứu nước ta khẳng định nó bắt<br /> muộn. Như Hòn Khói, Hòn Tre (tên các đảo nhỏ tỉnh nguồn từ Pulau, nghĩa là đảo, trong ngôn ngữ Nam<br /> Khánh Hòa), Cửa Việt (tên cửa biển Quảng Trị), Vũng Đảo mà người Chăm xưa đã dùng. Tôi lần tìm thư tịch<br /> Quýt (tên cửa biển tỉnh Quảng Ngãi). cổ và bản đồ cổ thấy các sách báo chữ Hán thấy hai<br /> chữ Cù lao 劬 勞 trong chữ Hán không có nghĩa gì là<br /> Chính quyền phong kiến, nhất là sau này là thực<br /> đảo, và như vậy, nó chỉ dùng theo phương thức phiên<br /> dân, có thể đặt mới, nhưng cũng có thể kế thừa địa<br /> âm, không dùng nghĩa; lại thấy chữ Ré mượn chữ Lý<br /> danh dân gian vốn có, chính thống hóa các địa danh<br /> 哩, cũng có âm là Ré, phiên tiếng Nôm, nên lần tìm<br /> này6, để chỉ các đơn vị hành chính, như trường hợp<br /> rằng chính chữ Lý trong tên đảo Lý Sơn cũng chính là<br /> các địa danh Đà Nẵng, Phan Rang, Phan Thiết, Cà Mau.7<br /> chữ Ré, vốn bắt nguồn từ tên một loài cây mọc nhiều<br /> Tóm lại, tên các thực thể vùng biển và hải đảo ở trên đảo.8 Nói vậy để thấy việc tầm nguyên địa danh<br /> Việt Nam hình thành từ rất lâu đời, từ hai phương thức tuy có nhiều ý nghĩa, nhưng vô cùng khó khăn, và<br /> hay hai thời kỳ, hai nguồn chính là địa danh dân gian, trong nhiều trường hợp không thể tìm ra, hoặc sẽ sai<br /> địa danh chính thống trong lịch sử Việt Nam; ban đầu lầm nếu chủ quan, bởi sự biến đổi của địa danh như<br /> <br /> Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br /> 49<br /> Nghiên cứu - Trao đổi<br /> <br /> <br /> là một ma trận, nhất là các địa danh xuất hiện trong số lượng lớn của chúng, cũng đã là rất đáng quý.<br /> niên đại sớm, thiếu những chứng cứ xác đáng. Từ đó,<br /> 4. Nội danh và ngoại danh biển đảo Việt Nam<br /> một mặt các nhà địa danh học thế giới tiếp tục theo<br /> đuổi việc nghiên cứu địa danh theo lối tầm nguyên, Người Pháp gọi đất nước họ là France, trong khi<br /> để lại những kết quả khá thú vị trong nhiều trường người Việt ta gọi là Pháp, người Anh gọi đất nước họ<br /> hợp (như tên gốc ở Hoa Kỳ), nhưng mặt khác, một số là England, trong khi ta gọi là Anh (cổ hơn thì gọi là<br /> nhà địa danh học có vẻ như chán với cách này. Anh Cát Lợi), người Nga gọi thủ đô của họ là Mockвa,<br /> trong khi người Anh gọi là Moscow. Hiện tượng tương<br /> Ở Việt Nam cũng diễn ra tình trạng tương tự. Như<br /> tự như vậy là phổ biến khắp nơi trên thế giới, các nhà<br /> tên gọi Đồng Nai, hai ông Huỳnh Văn Tới, Phan Đình<br /> địa danh học phương Tây gọi là exonyms (ngoại danh)<br /> Dũng chắc hẳn thấy cần giải mã, nên dành đến gần<br /> và endonyms (nội danh). Nói nôm na, thì nội danh là<br /> 20 trang trong 350 trang sách Đồng Nai góc nhìn văn<br /> địa danh của mình, do mình đặt, chỉ các thực thể ở<br /> hóa để thuyết lý, nói đúng ra là bỏ công thuật lại tỉ<br /> đất nước mình, còn ngoại danh là tên gọi ở bên ngoài<br /> mỉ lối cắt nghĩa của các tác giả khác, rồi cuối cùng<br /> chỉ cho các thực thể của đất nước mình.<br /> kết luận rất khéo là: “Sự lý thú và hấp dẫn về một danh<br /> xưng Đồng Nai vẫn còn là một vấn đề mở cho những ai Nói nội danh và ngoại danh có vẻ lạ lẫm không chỉ<br /> quan tâm”!9 đối với mọi người nói chung và cả với những người<br /> nghiên cứu địa danh Việt Nam nói riêng, nhưng kỳ<br /> Thực ra thì cũng nên thông cảm với hai tác giả.<br /> thực nó rất quan trọng. Trên thế giới có Nhóm Chuyên<br /> Trong địa danh có những biến đổi khá ngoắt ngoéo,<br /> viên về Địa danh của Liên Hiệp Quốc (United Nations<br /> bất ngờ mà những sự suy luận bình thường sẽ không<br /> Group of Experts on Geographical Names - UNGEGN),<br /> lần ra. Chẳng hạn ở quê tôi có cửa biển nay viết là<br /> nhóm này lại có Nhóm Thường trực về Ngoại danh<br /> Dung Quất, thì thực tế xưa kia nó gọi là Vũng Quýt, tức<br /> (Working Group on Exonyms), thành lập từ năm 2002<br /> cái vụng biển có nhiều cây quýt dại mọc, từ thổ âm mà<br /> để chuyên xem xét về nội danh/ngoại danh. Phiên<br /> bị phiên thành như thế (V thành D, Quýt thành Quất);<br /> họp lần thứ 12 gần đây nhất của nhóm (năm 2012)<br /> lại có chuyện như Các Lái (tên bến sông tại Thành phố<br /> đã cho xuất bản tập tài liệu nói về Sự phân chia lớn<br /> Hồ Chí Minh ngày nay, xưa có nhiều lái buôn đường<br /> về địa danh - phản ánh về định nghĩa và cách dùng<br /> biển tụ tập nên gọi như vậy) bị biến thành Cát Lái, bởi<br /> nội danh và ngoại danh, dày đến 300 trang, do Paul<br /> phát âm c và t ở miền Nam không phân biệt; quê tôi<br /> Woodman biên tập, Tổng cục Trắc địa và Đồ bản Ba<br /> có thôn ven biển tên gọi Thạch Than 石 湯, nghĩa là<br /> Lan, NXB Bernadium, Warszawa xuất bản, 2012.10 Tập<br /> bãi đá bày ra khi nước rút, bị viết thành Thạch Thang<br /> tài liệu do nhiều chuyên gia đến từ Vương quốc Anh,<br /> khi chuyển đổi từ Hán tự sang Quốc ngữ Latinh; lại<br /> New Zealand, Ba Lan, Hungary, Tây Ban Nha, Latvia,<br /> có chuyện hai bên cửa biển Sa Kỳ có ba làng đều bắt<br /> Croatia, Cộng hòa Séc, Romania viết, chia thành 4<br /> đầu từ chữ An là An Kỳ, An Vĩnh, An Hải, người Việt gọi<br /> phần: (1) Sự phân chia nội danh/ngoại danh, (2) Phân<br /> gộp vùng này là Ba Làng An, mấy ông thực dân Pháp<br /> tích ngoại danh và cách dùng, (3) Địa danh nhóm<br /> không biết thế nào lại phiên thành Batanggang lên<br /> thiểu số, (4) Nội danh, ngoại danh và một minh họa<br /> bản đồ, rồi ảnh hưởng lại người Việt cứ gọi là Ba Tâng<br /> từ lịch sử. Đây là một tài liệu vô cùng cần thiết và lý<br /> Gâng! Lại ở vùng Vũng Quýt có mũi núi gọi là Cổ Cò,<br /> thú. Chẳng hạn về khái niệm ngoại danh và nội danh,<br /> khi ghi vào bản đồ, thực dân viết là Coco, người Việt<br /> GS. Peter Jordan (Viện Hàn lâm Khoa học Áo) trong<br /> cũng đọc là Co Co!<br /> Nhóm UNGEGN xác định như sau: “Nội danh là các<br /> Các địa danh vùng biển đảo, cũng như các địa tên gọi từ bên trong, như tên được ban ra bởi một cộng<br /> danh ở các vùng khác của Việt Nam và thế giới, có đồng về các nhân tố lãnh thổ của họ. Ngoại danh là<br /> nhiều sự biến đổi trong từng địa danh và trong tổng các tên dùng bởi một cộng đồng, mà tiếp nhận từ các<br /> thể địa danh, với sự tác động của chuyển đổi dân cư và cộng đồng khác đối với các nhân tố lãnh thổ của họ”.<br /> ngôn ngữ, sự thay đổi văn tự, biến đổi do quy luật tự Ông chỉ rõ vai trò trung tâm (the central role) của cộng<br /> thân của ngôn ngữ về ngữ âm và ngữ nghĩa, phương đồng trong tiến trình đặt địa danh, và đặc biệt phân<br /> ngữ, thực sự là một thách thức lớn đối với việc tầm biệt tính chất riêng của ngoại danh và nội danh như<br /> nguyên, tìm về gốc gác khởi thủy của nó. Tình hình sau: “Trái ngược với nội danh, ngoại danh không phải là<br /> ấy cho thấy, không thể truy nguyên và giải mã toàn những biểu trưng của việc chiếm hữu và không biểu lộ<br /> bộ các địa danh biển đảo, tuy nhiên dù rất ít so với các yêu sách, mà chỉ định tầm quan trọng của một nhân<br /> <br /> 50 Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br />  Nghiên cứu - Trao đổi<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> tố đối với cộng đồng này và các mối quan hệ nó đã có - Bản đồ Kochinchine do người Hà Lan vẽ năm<br /> với nhân tố đó”.11 1754.12<br /> Trở lại với trường hợp địa danh biển đảo Việt Nam, - Bản đồ An Nam đại quốc họa đồ của giáo sĩ<br /> ta thấy các kiến thức về nội danh và ngoại danh rất Taberd vẽ xuất bản năm 1838.<br /> quan trọng. Trở lên, có thể hiểu tất cả những địa danh<br /> Tất nhiên bên cạnh bản đồ còn nhiều sách và tài<br /> biển và hải đảo trong vùng lãnh hải và thuộc chủ<br /> liệu khác, bằng nhiều thứ tiếng khác nhau, như Tây<br /> quyền của Việt Nam, do Việt Nam đặt, chính là nội<br /> Ban Nha, Bồ Đào Nha, Pháp, Hà Lan. Chắc chắn đối<br /> danh. Nếu như tên gọi Biển Đông của Việt Nam là một<br /> với Việt Nam, thì ngoại danh còn có thể là tên gọi từ<br /> nội danh, thì vùng biển đảo nước ta cũng có những<br /> phía các nước chung quanh khu vực, như Philippines,<br /> ngoại danh. Vùng biển này phương Tây thường ghi<br /> Malaysia, Indonesia, Trung Quốc và nhiều nước khác<br /> là South China Sea (biển Nam Trung Hoa), quần đảo<br /> Hoàng Sa phương Tây gọi là Paracel Islands, quần đảo đối với các thực thể địa lý thuộc chủ quyền của Việt<br /> Trường Sa gọi là Spratly Islands, vịnh Bắc Bộ gọi là Guft Nam trên vùng biển đảo đang bị chiếm đóng hoặc<br /> of Tonkin, Đà Nẵng gọi là Tourane, Hội An gọi là Faifo, không bị chiếm đóng.<br /> Lý Sơn gọi là Pullo Canton. Những nội danh và ngoại danh trên vùng biển<br /> Xét vùng biển đảo Việt Nam theo chiều lịch đại đảo nước ta có thể xem là bình thường, nếu như nó<br /> lại có những ngoại danh thể hiện rõ trên các bản đồ không liên quan đến tranh chấp chủ quyền và ý đồ<br /> phương Tây như sau: thôn tính. Nhưng rất tiếc là đã xảy ra như vậy, nên việc<br /> tìm hiểu về nội danh và ngoại danh càng cần được<br /> - Bản đồ India Orientalis vẽ về Đông Nam Á năm<br /> chú ý.<br /> 1606.<br /> Nội danh và ngoại danh vùng biển đảo trong thời<br /> - Bản đồ do Jean-Baptiste Nolin (1657 - 1708) vẽ<br /> đại ngày nay là một vấn đề rất nhạy cảm, đã từng xảy<br /> năm 1687.<br /> ra ở nhiều vùng biển, như vùng biển giữa Nhật Bản<br /> - Bản đồ của Joachim Ottens (1663 - 1719) vẽ năm và Triều Tiên. GS. Peter Jordan cũng thừa nhận: “Cũng<br /> 1710. có sự thật là việc dùng ngoại danh đôi khi bị hiểu như là<br /> <br /> Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br /> 51<br /> Nghiên cứu - Trao đổi<br /> <br /> <br /> các yêu sách, nhất là khi các ngoại danh tương thích với là những nét quan trọng của quốc gia và diện mạo lãnh<br /> nội danh lịch sử (historical endonyms)”.13 Để giải quyết thổ”.17 Keith H. Basso viết: “Do sự kết dính không thể<br /> các vấn đề nhập nhằng và nhạy cảm giữa nội danh tách rời của chúng đối với nơi chốn riêng biệt, địa danh<br /> và ngoại danh trên các biển tiếp giáp (ngoại danh có thể được dùng để gọi ra một loạt những liên tưởng<br /> bị hiểu như nội danh, gắn với yêu sách chủ quyền), giàu cảm xúc và trí tuệ khổng lồ - những liên tưởng về<br /> Philip W. Matthews, một nhà nghiên cứu độc lập của thời gian và không gian, về lịch sử và các sự kiện, về các<br /> New Zealand có bài “Nội danh, ngoại danh và các nhân vật và các hoạt động xã hội, về tự thân một người<br /> vùng biển”, nêu ra các giải pháp có thể cân nhắc.14 và các chặng của đời sống một người”.18<br /> II. Giá trị nhìn từ thuyết lý địa danh hiện đại Còn rất nhiều ý kiến đánh giá khác về địa danh,<br /> nhưng điểm qua một số ý kiến như trên để thấy rằng<br /> 1. Địa danh biển đảo là một di sản<br /> trên thế giới có rất nhiều ý kiến đánh giá rất cao, rất<br /> Nếu như địa danh học truyền thống được ví như sâu sắc về địa danh. Việt Nam là một quốc gia biển<br /> sưu tập vật mẫu, chú tâm vào việc sưu tập, phân loại, đảo, và dĩ nhiên khối lượng địa danh biển đảo chiếm<br /> tầm nguyên địa danh, giải mã nó, đề cập ý nghĩa của một phần quan trọng trong kho tàng địa danh vô<br /> nó, thì đến thời hiện đại, địa danh học mở rộng bằng cùng phong phú của cả quốc gia. Không chỉ là “những<br /> một cuộc “đảo chiều phê phán” (critical turn), thành tấm bia”, địa danh biển đảo Việt Nam là sự “kết nối với<br /> địa danh học phê phán (critical toponymies), mở rộng quá khứ”, là những biểu hiện của “biểu tượng lâu bền<br /> các khái niệm về ý nghĩa văn hóa (cultural meaning) nhất của đất nước”, là “những liên tưởng giàu cảm<br /> và quyền lực xã hội (social power), nhấn mạnh đến vai xúc và trí tuệ khổng lồ” như các nhà nghiên cứu trên<br /> trò chính trị (political role) và vai trò kinh tế (economic thế giới đã nói. Có những địa danh ta không thể truy<br /> role) của địa danh. Người ta cũng phải tìm đến với nguyên, không thể giải mã, có giải mã được đôi khi<br /> nhà triết học cổ đại Platon, các nhà triết học hiện đại cũng không quan trọng với những nghĩa trực tiếp,<br /> như Derrida, Bertrand Russell, Foucault, Albert Camus mà quan trọng hơn, là những “siêu nghĩa” như trên<br /> để tìm các khái niệm về không gian, về nơi chốn, về ý của địa danh.<br /> niệm tên riêng, sự xuất hiện và ý nghĩa của nó. Điều<br /> Địa danh chỉ là những cái tên, không phải những<br /> này diễn ra như một trào lưu trên thế giới, nhưng chưa<br /> thực thể địa lý, nhưng cái độc đáo là nó tạo nên trong<br /> thấy có người nghiên cứu địa danh Việt Nam nào đả<br /> lòng người những giá trị rất lớn. Không chỉ là những<br /> động. Những người nghiên cứu địa danh Việt Nam<br /> cái tên thuần túy, cần xem địa danh biển đảo Việt<br /> phần lớn lặp đi lặp lại ý tưởng “những tấm bia lịch sử -<br /> Nam thực sự là một di sản - thậm chí một di sản vô<br /> văn hóa của đất nước”, như PGS. Lê Trung Hoa đã nói.15<br /> giá không đo đếm được - của quá trình chinh phục<br /> Tôi cho rằng ý nghĩa ẩn tàng của địa danh còn lớn<br /> của các dân tộc Việt Nam trên vùng biển đảo xưa nay.<br /> hơn nhiều. Nhiều nhà địa danh học hiện đại cũng tiếp<br /> tục đào sâu các ý nghĩa kỳ diệu của địa danh. Botolv 2. Giá trị lịch sử - văn hóa của di sản địa danh<br /> Helleland ở Đại học Oslo (Na Uy) sau khi đặt vấn đề biển đảo<br /> một địa danh chỉ mang tính chỉ xuất (reference) mà<br /> Di sản địa danh biển đảo Việt Nam chắc chắn là<br /> rỗng tuếch ý nghĩa, hay đổ đầy ý nghĩa (nghĩa rộng)<br /> một sự trầm tích của lịch sử và văn hóa Việt Nam trên<br /> (brimful of (connotive) meaning), ông khẳng định: “Địa<br /> vùng biển đảo của Tổ quốc. Nói giá trị lịch sử là những<br /> danh có thể được đề cập để đại diện cho phần đời sống<br /> cổ xưa nhất của di sản văn hóa nhân loại, trong cái bối<br /> cảnh mà chúng được truyền lại bằng tiếng nói từ thế hệ<br /> này sang thế hệ khác trong hàng trăm hàng ngàn năm<br /> ở cái nơi mà chúng được đặt ra. Chúng là một phần đặc<br /> biệt trong di sản văn hóa của chúng ta ở chỗ chúng nói<br /> với chúng ta một điều gì đó về cái nơi chúng chỉ, và về<br /> những người đã ấn định cái tên. Bởi vậy chúng cung<br /> cấp những dữ liệu quan trọng về lịch sử và nơi chốn mà<br /> người ta đã định cư, là một sợi dây nối với quá khứ”.16<br /> Còn Arseny Saparov cho rằng địa danh “nằm trong số<br /> những biểu tượng lâu bền nhất của đất nước… [chúng]<br /> <br /> 52 Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br />  Nghiên cứu - Trao đổi<br /> <br /> <br /> giá trị của địa danh đánh dấu mốc lịch sử, hoặc đẻ ra nhà địa danh học phương Tây đã nói, nó là những nét<br /> từ một sự kiện lịch sử. quan trọng của đất nước, là yếu tố lâu bền của quốc<br /> gia, là sợi dây nối với quá khứ, nó tạo ra những xúc<br /> Là dấu vết của lịch sử, chẳng hạn ở thành phố Hạ<br /> cảm và trí tuệ khổng lồ.<br /> Long tỉnh Quảng Ninh có tên núi Bài Thơ là bởi ở nơi<br /> đây có bài thơ của vua Lê Thánh Tông trong một lần 3. Giá trị kinh tế của địa danh biển đảo<br /> tuần du đã đề lên núi đá. Hang Đầu Gỗ tương truyền<br /> Hàng hóa hóa, thương mại hóa địa danh là việc<br /> là sản phẩm của việc chứa gỗ cắm cọc đánh giặc ở<br /> biến địa danh trở thành một thứ hàng hóa. Trên thực<br /> Vân Đồn. Tại Lý Sơn, ở đảo Bé có hang gọi là hang Kẻ<br /> tế, địa danh thuộc địa hạt ngôn ngữ, trong phạm trù<br /> Cướp, là nơi xưa kia bọn hải tặc thường làm nơi trú ẩn.<br /> tư duy, khác với tồn tại vật chất hữu hình, thì việc<br /> Ở vùng biển Tây có đảo tên là Hải Tặc với lý do tương<br /> hàng hóa hóa, thương mại hóa rất khó hình dung,<br /> tự. Quần đảo Hoàng Sa, tên Nôm là bãi Cát Vàng, và<br /> nhưng nó đã hiện thực hóa trong thực tế trên phạm<br /> quần đảo Trường Sa, đảo Hữu Nhật, đảo Quang Ảnh là<br /> vi thế giới.<br /> lấy tên các vị cai đội ra thực hiện chủ quyền, đo đạc<br /> hải trình và khai thác sản vật từ các thế kỷ trước. Địa Địa danh được coi là hàng hóa hóa là sự xuất hiện<br /> danh biển đảo chứa những thông tin về lịch sử, do vai trò kinh tế (economic role) trong các địa danh đô<br /> vậy mà nó có những giá trị lịch sử thật quý giá. Nếu thị hiện đại, là hàng hóa hóa quyền đặt địa danh<br /> không có những thông tin đó gắn liền với thực thể (commodification of place-naming), ở đó địa danh<br /> địa lý, chắc chắn chúng ta sẽ mất mát rất nhiều. như là các món hàng hóa (commodities). Đơn cử, hai<br /> tác giả Craig Young (Tổng Giám mục Manchester) và<br /> Xét về văn hóa, thì chính sự đặt tên địa danh, ý Duncan Light (Đại học Bournemouth) nước Anh có<br /> nghĩa của địa danh chính là văn hóa, vô cùng phong bài “Địa danh như hàng hóa: khám phá các chiều kích<br /> phú và đa dạng. Vùng biển, có nhiều nước nên nhiều kinh tế của địa danh đô thị” đăng ở tạp chí quốc tế<br /> địa danh có chữ Hải, chữ Dương (như Hải Phòng, Hải Nghiên cứu Đô thị và Địa phương số 39 (3) năm 2014<br /> Dương), nhiều địa danh mang chữ Nước Mặn, Nước đề cập đến vấn đề này: “Trong những năm gần đây,<br /> Ngọt, nhiều địa danh mang chữ Diêm (làm muối) như việc nghiên cứu địa danh đô thị được tiếp thêm sức sống<br /> Tân Diêm, Tuyết Diêm, Diêm Điền, lại mang chữ Hàm bằng sự nổi lên của một cách tiếp cận “địa danh học phê<br /> (mặn) như Hàm Tân; mặt biển là mặt bố phòng nên phán”. Các mục tiêu này của chính trị học văn hóa về<br /> xưa kia có cơ quan hải phòng, sau này đặt luôn thành đặt tên địa danh và những quyết định kéo theo thuộc<br /> tên một thành phố, có sự cầu cho bình yên nên có tính địa danh đối với bối cảnh đô thị. Tuy nhiên trong<br /> chữ Ninh, như Ninh Chử (bến bình yên). Người xưa lại địa danh các thành phố hiện đại có một vai trò kinh tế<br /> căn cứ vào đặc điểm của từng thực thể biển đảo cụ (economic role) bên cạnh vai trò chính trị (political role)<br /> thể mà đặt tên, như đảo có nhiều cây ré thì gọi là Cù của chúng. Đặc biệt có những yêu cầu gần đây về vấn<br /> lao Ré, vũng có nhiều cây quýt thì gọi là vũng Quýt, đề gọi tên địa danh đô thị như là các hàng hóa.”19<br /> phá có ba con sông chảy ra thì gọi là phá Tam Giang,<br /> núi giống cái chóp chài thì gọi là núi Chóp Chài; bến Thế nhưng tại nước ta, tôi chưa hề thấy một người<br /> có nhiều lái buôn tụ tập thì gọi là Các Lái (sau biến nghiên cứu địa danh nào đề cập đến điều này. Vậy có<br /> âm thành Cát Lái), nơi có nhiều bè thì gọi Nhà Bè. Lại phải địa danh Việt Nam nói chung, địa danh biển đảo<br /> có những tên gọi nhuốm màu huyền thoại như Hạ nói riêng chưa xuất hiện hiện tượng này? Không phải.<br /> Long, Tiên Sa, Ngũ Hành Sơn. Người Việt, cũng như Ta có thể thấy giá trị kinh tế hay thương mại hóa,<br /> người ở nhiều nước, khi đi xa bèn mang theo bên hàng hóa hóa địa danh biển đảo Việt Nam qua các<br /> mình tên gọi quê cũ, để tạo cảm giác thiết thân, nên khía cạnh sau đây.<br /> trên hai quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa, có những<br /> 3.1. Các đặc sản gắn với địa danh thành một<br /> đảo mang địa danh “di thực” tên từ đất liền ra, như<br /> thương hiệu<br /> Bình Sơn, Tư Nghĩa, Nghĩa Hành. Dấu ấn văn hóa của<br /> ông cha trong hành trình chinh phục biển đảo để Các đặc sản vốn có gốc từ truyền thống của một<br /> lại những địa danh vô cùng phong phú, chờ người số vùng biển đảo nước ta đã gắn liền với địa danh sản<br /> nghiên cứu khai thác, trong từng địa danh cụ thể, sinh ra nó, mà nếu không có địa danh đó, chắc chắn<br /> cũng như tổng thể địa danh. Trong bài viết này tôi chỉ là sẽ kém hấp dẫn. Rất rõ là các thương hiệu tiêu biểu<br /> có thể điểm qua, và xin nhấn mạnh lại điều mà các sau đây:<br /> <br /> Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br /> 53<br /> Nghiên cứu - Trao đổi<br /> <br /> <br /> - Hạ Long: Là tên một vũng vịnh ở vùng Đông Bắc, Đèo Lũng Lô anh hò chị hát”. Và chắc chắn còn nhiều<br /> sau lấy tên cho thành phố tỉnh lỵ tỉnh Quảng Ninh. Hạ trường hợp khác nữa. Có lẽ dùng những địa danh như<br /> Long là kỳ quan thiên nhiên thế giới, thu hút nhiều vậy, các doanh nghiệp dễ neo vào ấn tượng khách<br /> khách du lịch thế giới. hàng của mình, giữa một “rừng” thương hiệu khác<br /> trong thời cạnh tranh kinh tế theo cơ chế thị trường.<br /> - Lý Sơn: nổi tiếng với sản phẩm hành tỏi và các<br /> Trong các địa danh trên, thì địa danh Mường Thanh,<br /> di tích lịch sử gắn liền với hai quần đảo Hoàng Sa và<br /> Pha Đin vốn xuất phát ở vùng đầu non, nhưng nó đã<br /> Trường Sa ngoài khơi.<br /> “di thực” rất mạnh ở vùng biển đảo nên xin kể ở đây.<br /> - Nha Trang: là vịnh biển đẹp, thành phố du lịch Cũng như vậy là tập đoàn Him Lam Land “di thực” vào<br /> biển nổi tiếng. Nam bên bờ sông Sài Gòn để có dự án địa ốc Him Lam<br /> - Phan Thiết: là nơi có loại nước mắm sản xuất ở Riverside.<br /> vùng “góc lồi” của biển Đông, nơi có hai dòng hải lưu 3.3. Mua quyền đặt địa danh<br /> tiếp giáp nhau của biển Đông và biển Tây, người dân<br /> có truyền thống đi biển và đánh bắt, chế biến hải sản Quyền đặt địa danh (place naming rights) là cái<br /> rất nổi bật, đặc biệt là nước mắm. Nước mắm Phan mà nhiều nhà địa danh học phương Tây hiện đại hay<br /> Thiết thương hiệu trội bật. nhắc tới, theo đó quyền này vốn của cộng đồng hoặc<br /> nhà nước, được chuyển sang cho các doanh nghiệp.<br /> - Phú Quốc: là hòn đảo xinh đẹp ở vùng biển gần Người ta hay nhắc đến trường hợp các sân vận động<br /> nước bạn Campuchia, gắn với du lịch, đặc sản nước của các câu lạc bộ thể thao ở Anh, như sân vận động<br /> mắm, giống chó nuôi tốt. của câu lạc bộ Arsenal mang tên Emirates, sân vận<br /> Giả thử các địa danh như trên bỗng dưng bị đổi động của câu lạc bộ Manchester City mang tên Etihad<br /> bằng tên khác, thì thiệt hại sẽ là bao nhiêu, như thế nằm trong rất nhiều trường hợp này.<br /> nào, ta không thể đo đếm hết. Ở Việt Nam, chưa thấy sân bóng đá nào trong<br /> Nếu chúng ta làm một phép điều tra xã hội học, trường hợp tương tự (có lẽ vì bóng đá chưa đạt tới<br /> chắc chắn các địa danh trên sẽ được biết nhiều hơn đẳng cấp cao), tuy nhiên đã thấy có những trường<br /> là những địa danh chỉ các thực thể hành chính mà hợp các doanh nghiệp với các dự án có diện tích rộng<br /> nó thống thuộc: Hạ Long được biết nhiều hơn Quảng đặt tên mới theo ý tưởng gầy dựng thương hiệu của<br /> Ninh, Phan Thiết được biết nhiều hơn là Bình Thuận, họ, như dự án một khu nhà ở hiện đại ở Hà Nội đặt là<br /> tương tự như vậy là Phú Quốc so với Kiên Giang, Nha Nam Thăng Long. Phú Quốc trong thời đại phát triển<br /> Trang so với Khánh Hòa. Giả thử ta làm một loại sản mạnh về du lịch thì có Vinpearl Phú Quốc, Nha Trang<br /> phẩm cùng chất lượng, mà cái này thì ghi Nha Trang, có Vinpearl Nha Trang. Ở quê tôi, một khu du lịch biển<br /> sản phẩm khác ghi Khánh Hòa, tôi nghĩ sản phẩm được doanh nghiệp đặt tên là Thiên Đàng, một cù lao<br /> mang tên Nha Trang sẽ bán chạy hơn nhiều so với sông trên sông Trà Khúc được đặt mới là Đảo Ngọc.<br /> sản phẩm mang tên Khánh Hòa. Điều ấy cho thấy ở Đó là những hiện tượng mới nói lên giá trị kinh<br /> đây có vấn đề thương hiệu, có giá trị kinh tế của các<br /> tế của địa danh biển đảo Việt Nam, và chắc hẳn bên<br /> địa danh.<br /> cạnh khía cạnh tích cực, nó sẽ xuất hiện những vấn đề<br /> 3.2. Mượn tên địa danh làm thương hiệu cần giải quyết.<br /> Quan sát kinh tế nước ta trong thời gian gần đây, 4. Giá trị sở hữu hay chủ quyền<br /> ta cũng thấy có việc mượn địa danh để tạo thương<br /> Địa danh có thể vô tư về chính trị (political<br /> hiệu, đặc biệt trong các công ty, tập đoàn lớn. Một<br /> innocence)20, nhưng mặt khác cũng có thể bị chính<br /> hãng taxi ở thành phố Đà Nẵng mang tên Tiên Sa,<br /> trị lợi dụng. Địa danh có thể chỉ để định vị, nhưng<br /> là cảng biển của thành phố này. Một tập đoàn kinh<br /> cũng có nhiều trường hợp nó biểu thị ý nghĩa sở hữu<br /> tế lớn ở miền Bắc lấy tên là Mường Thanh, một địa<br /> (possessive), chiếm hữu (appropriation) đối với cư<br /> danh ở vùng đất Điện Biên lịch sử với câu thơ của<br /> dân, và nếu ở bình diện quốc gia, thì đó là chủ quyền<br /> Tố Hữu: “Mường Thanh, Hồng Cúm, Him Lam. Hoa mơ<br /> (sovereignty). Đây cũng là những vấn đề chưa thấy<br /> lại trắng, vườn cam lại vàng”. Một công ty khác lại lấy<br /> những người nghiên cứu địa danh Việt Nam nhắc tới.<br /> tên Pha Đin, một cái tên khác cũng gắn liền với chiến<br /> dịch Điện Biên lịch sử: “Dốc Pha Đin chị gánh anh thồ. Ở trên tôi đã nói sơ qua về vấn đề nội danh và<br /> <br /> 54 Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br />  Nghiên cứu - Trao đổi<br /> <br /> <br /> ngoại danh, nói ngoại danh có thể là tất yếu, là “vô vô giá đó cần phải bằng các góc nhìn thuyết lý địa<br /> tư”, nhưng cũng có khi nó gắn với ý đồ tranh chấp danh hiện đại, nếu không chúng ta sẽ không thể đạt<br /> lãnh thổ và lãnh hải. Trang Wikipedia khi nói về biển tới mục tiêu của mình, nhất là trong phát triển toàn<br /> Đông cũng ghi nhận: “Biển và phần lớn các đảo không diện vùng biển đảo, bảo vệ chủ quyền của đất nước.<br /> có cư dân là chủ đề đối với các tuyên bố tranh chấp chủ<br /> Thông qua một số thuyết lý hiện đại, chúng ta thấy<br /> quyền bởi một số quốc gia. Các tuyên bố này cũng phản<br /> ý nghĩa sâu sắc của địa danh, các khía cạnh khác nhau<br /> ánh trong sự khác nhau của tên gọi dùng cho các đảo<br /> của chúng, xác định cần thường xuyên bảo tồn và soi<br /> và biển”.<br /> sáng các giá trị của địa danh, làm cho mọi người tiếp<br /> Nhìn chung các địa danh biển đảo Việt Nam là tục gắn bó thiết thân với từng tên gọi của biển đảo<br /> những nội danh, là sự xác nhận quyền sở hữu, hơn thế Tổ quốc, làm nền tảng tinh thần của cả dân tộc, từ đó<br /> là chủ quyền của nước ta trên vùng biển đảo. Sự xuất người ta sẽ biết phải làm gì khi các địa danh và thực<br /> hiện của các ngoại danh từ các nhà hàng hải Bồ Đào thể địa lý của đất nước bị xâm phạm.<br /> Nha, Tây Ban Nha, Hà Lan, Pháp trong các thế kỷ trước<br /> Bên cạnh đó, chúng ta cần tiếp cận với địa danh<br /> có thể coi là bình thường, nhưng sự xuất hiện các tên<br /> học thế giới để làm sáng rõ những giá trị của địa danh<br /> gọi của Trung Quốc từ nửa cuối thế kỷ XX trở lại đây<br /> biển đảo Việt Nam, đặc biệt cần kết nối với các tổ chức<br /> không thể xem là bình thường. Trung Quốc đặt quần<br /> quốc tế như Tổ chức Thủy đạc Quốc tế (International<br /> đảo Hoàng Sa của Việt Nam là Tây Sa, đặt quần đảo<br /> Hydrographic Organization - IHO), Nhóm Thường trực<br /> Trường Sa là Nam Sa, cùng với bãi cạn Scarborough<br /> về Ngoại danh thuộc Nhóm chuyên gia Liên Hiệp<br /> mà Trung Quốc cưỡng đoạt từ Philippines rồi đặt là<br /> Quốc về Địa danh (UNGEGN) để tranh thủ lợi ích quốc<br /> Trung Sa, hợp ba nhóm đảo gọi là Tam Sa (theo cách<br /> gia chính đáng về endonyms và exonyms.21<br /> đọc Hán Việt). Việc đặt địa danh ở đây rõ ràng nằm<br /> trong một hợp phần, một ý đồ thôn tính biển đảo rất C.C.<br /> lộ liễu, không cần che giấu. Để làm đối sách, từ năm<br /> 2012, Philippines gọi biển này là Biển Tây Philippines<br /> (West Philippine Sea). Một số đảo nằm trong tranh<br /> chấp, nhất là trong quần đảo Trường Sa của Việt Nam,<br /> cũng có những tên gọi khác nhau từ Trung Quốc, CHÚ THÍCH<br /> Philippines, Malaysia, Brunei. Đó thực sự là những 1<br /> Có thể kể như PGS. TS. Lê Trung Hoa với sách Địa danh<br /> cuộc đấu tranh địa danh (toponymic struggles). học Việt Nam (Khoa học xã hội, 2006), Nguyễn Văn Âu với<br /> sách Một số vấn đề địa danh học Việt Nam (Đại học Quốc<br /> Như vậy, các địa danh biển đảo của Việt Nam đã gia Hà Nội, 2000), trong đó Nguyễn Văn Âu có khảo một số<br /> được lưu truyền trong dân tộc Việt qua nhiều thế hệ, thủy danh (hydronyms) cụ thể như “địa danh sông ngòi”,<br /> được ghi rõ trong sách vở từ nhiều thế kỷ trước đã “địa danh hồ đầm”, “địa danh hải đảo”, đã có một số nhận<br /> không chỉ mang giá trị định vị bình thường nữa, mà định đáng ghi nhận, nhưng tác giả cũng thừa nhận “Ở<br /> trở thành một yếu tố để đấu tranh bảo vệ chủ quyền. nước ta các công trình nghiên cứu về địa danh còn quá ít ỏi<br /> Chúng mang những giá trị đặc biệt, giá trị sở hữu, giá và chưa có tính lý luận sâu sắc” (trang 6). Về vấn đề này tôi<br /> trị chủ quyền. sẽ khái quát bức tranh tổng thể về tình hình địa danh học<br /> Việt Nam trong một công trình được công bố vào cuối năm<br /> III. Mấy điều kết luận nay. Trong bài này tôi chỉ chọn lọc một số khía cạnh thiết<br /> Địa danh biển đảo Việt Nam thực sự là một di sản yếu, dịch trực tiếp từ tư liệu nước ngoài.<br /> - thậm chí một di sản văn hóa vô giá của các dân tộc 2<br /> Thực ra, tùy theo tình hình cụ thể mà các nhà địa danh<br /> Việt Nam, là sản phẩm của quá trình dựng nước và giữ học trên thế giới ngày nay còn gọi đó là địa danh bản địa<br /> nước nhiều ngàn năm của dân tộc ta. Địa danh vùng (Oboriginal Placenames) hay địa danh bản xứ (Indigenous<br /> biển đảo có thể hình thành theo hai phương thức, hai Placenames), nhất là trong trường hợp các quốc gia mới<br /> thời kỳ, là địa danh dân gian và địa danh chính thống, hình thành từ thời kỳ hậu thực dân (postcolonial) như Úc,<br /> hoặc địa danh dân gian được chính thống hóa, thể New Zealand, hay biệt danh (Nicknames), địa danh bình<br /> dân (Popular Placenames). Ngoài ra, tôi còn tìm thấy có<br /> hiện quyền lực nhà nước, chủ quyền của đất nước<br /> khái niệm địa danh dân gian xưa cổ (old folk place names),<br /> trên vùng biển đảo.<br /> do Sven Steffens, nhà sử học và là giám đốc Bảo tàng<br /> Tuy nhiên để khai thác và phát huy cao độ di sản Tổng hợp Molenbeek, Vương quốc Bỉ, sử dụng trong bài<br /> <br /> Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br /> 55<br /> Nghiên cứu - Trao đổi<br /> <br /> <br /> “Urban popular place names past and present: the case 16<br /> Botolv Helleland, “Place names and Identities”, Oslo<br /> of Molenbeek-Saint-Jean/Sint-Jans-Molenbeek”, bản tiếng Studies in Language, số 4, 2012.<br /> Anh, Brussels Studies, số 9, năm 2007. 17<br /> Arseny Saparov, “The alteration of place names<br /> 3<br /> Tôi đã đề xuất một số lý thuyết chung này tại quyển and construction of national identity in Soviet Armenia”,<br /> sách Địa danh dân gian Quảng Ngãi, (Văn hóa Dân tộc, Cahsiers du Monde russe, 44, 2003, 179-198.<br /> 2015). Sách dự án phổ biến văn hóa dân gian do Hội Văn 18<br /> Keith H. Basso, Western Apache Languange and Culture.<br /> nghệ Dân gian Việt Nam xuất bản. Essays in Linguistic Anthropology. (Tucson: The University of<br /> 4<br /> Về gốc tiếng Chăm của các địa danh này, một số người Arizona Press, 1990), 144.<br /> đã nghiên cứu, như Cà Ná có gốc tiếng Chăm là Canah 19<br /> Craig Young – Ducan Light, “Toponymy as<br /> có nghĩa là ngã ba, Phan Thiết là biến âm từ Panang Thít Commodity: Exploring the Economic Dimensions of Urban<br /> có nghĩa ruộng rộng bên biển, Phan Rang là biến âm của Place Names”, International Journal of Urban and Regional<br /> Panrang hay Pandarang. Research, số 39, 2014.<br /> 5<br /> Cà Mau được xem là biến âm của Tưk Kha-mau, gốc 20<br /> Từ này có thể hiểu theo hai nghĩa, nghĩa tự thân địa<br /> tiếng Khmer, có nghĩa là nước đen, do rừng tràm U Minh danh không có hàm nghĩa chính trị, theo tôi là các địa danh<br /> tác động. Hai chữ U Minh trong chữ Hán cũng có nghĩa dân gian thời tối cổ, cũng có thể hiểu là “sự e ngại về chính<br /> tương tự. trị” (been afraid of politics), tức tự thân nó có hàm ý chính<br /> 6<br /> Sự chính thống hóa tên địa danh bản địa cũng được thể trị nhưng người nghiên cứu lại né tránh, như có tác giả<br /> hiện qua khái niệm Approved Names (tên được chấp nhận) phương Tây đã viết. Ở đây tôi dùng theo nghĩa thứ nhất.<br /> trên thế giới, đơn cử trường hợp Ủy ban Liên Chính phủ 21<br /> Năm 2014, khi Trung Quốc đưa giàn khoan Hải Dương<br /> về Đo đạc và Bản đồ (ICSM), Ủy ban Tên địa lý Australasia 981 sâu vào vùng đặc quyền kinh tế của Việt Nam, TS. Dư<br /> (Úc và New Zealand) CGNA, trong tập Guidelines for the Văn Toán, Viện Nghiên cứu Biển và Hải đảo Việt Nam đã<br /> Consistance Use of Place Names, 2014. có bài “Công khai hóa địa danh biển Việt Nam”, cũng nằm<br /> 7<br /> Một số nhà nghiên cứu cho rằng hai chữ Đà Nẵng bắt trong ý chung này.<br /> nguồn từ gốc tiếng Chăm là Danang, nghĩa là sông nguồn. TÀI LIỆU THAM KHẢO CHÍNH<br /> 8<br /> Trong Hán ngữ không có âm R, do vậy ta thấy người ta 1. Lê Trung Hoa. 2006. Địa danh học Việt Nam. Khoa học<br /> cũng phiên âm Paris thành Ba Lê chính là vì vậy. xã hội.<br /> 9<br /> Huỳnh Văn Tới - Phan Đình Dũng, Đồng Nai góc nhìn 2. Nguyễn Văn Âu. 2000. Một số vấn đề địa danh học Việt<br /> văn hóa, (Đồng Nai, 2013), 53. Nam. Đại học Quốc gia Hà Nội.<br /> 10<br /> Paul Woodman (editor), The Great Toponymic Divide 3. Sven Steffens. 2007. “Urban popular place names<br /> - Reflections on the difinitions and usage of endonyms past and present: the case of Molenbeek-Saint-Jean/Sint-<br /> and exonyms, (Warszawa: Head Office of Geodesy and Jans-Molenbeek”, bản tiếng Anh. Brussels Studies. Số 9.<br /> Cartography, 2012).<br /> 4. Nhiều tác giả, Paul Woodman biên tập. 2012. The<br /> 11, 13<br /> Peter Jordan, “Towards a comprehensive view at Great Toponymic Divide - Reflections on the difinitions and<br /> the endonym/exonym divide”, in Paul Woodman (editor), usage of endonyms and exonyms. Warszawa: Head Office of<br /> The Great Toponymic Divide - Reflections on the difinitions Geodesy and Cartography.<br /> and usage of endonyms and exonyms, (Warszawa: Head<br /> Office of Geodesy and Cartography, 2012). 5. Botolv Helleland. 2012. “Place names and Identities”.<br /> Oslo Studies in Language. Số 4.<br /> 12<br /> Các bản đồ này nay đã phổ biến khá rộng rãi, đã có<br /> sẵn trên internet nên tôi xin phép không kể chi tiết. 6. Craig Young - Ducan Light. 2014. “Toponymy as<br /> Commodity: Exploring the Economic Dimensions of Urban<br /> 14<br /> Philip W. Matthews, “Endonyms, exonyms and seas”, Place Names”. International Journal of Urban and Regional<br /> in Paul Woodman (editor), The Great Toponymic Divide Research. Số 39.<br /> - Reflections on the difinitions and usage of endonyms<br /> and exonyms, (Warszawa: Head Office of Geodesy and 7. Jani Vuolteenaho và Lawrence D. Berg (tuyển chọn).<br /> Cartography, 2012). 2009. Critical Toponymies - The Contested Politics of Naming.<br /> Ashgate.<br /> 15<br /> Lê Trung Hoa, Địa danh học Việt Nam, (Khoa học xã<br /> hội, 2006), 213. Có thể thấy cái ý này của Lê Trung Hoa được 8. Intergovernmental Committee Survey & Mapping<br /> lặp đi lặp lại ở khá nhiều nhà nghiên cứu địa danh, trong đó (ICSM). 2014. Guidelines for the Consistance Use of Place<br /> có các luận án tiến sĩ. Names. Committee for Geographical Names in Australasia.<br /> <br /> <br /> <br /> 56 Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br />