M Đ UỞ Ầ
Ng i Chăm là m t dân t c sinh s ng lâu đ i trên lãnh th Vi tườ ộ ộ ố ờ ổ ệ
Nam. V ng qu c Chăm Pa (còn g i là Chàm, Chiêm Thành) đ cươ ố ọ ượ
thành l p năm 605, t v ng qu c Lâm p (Lin Yi) n i ra m t s vùngậ ừ ươ ố Ấ ớ ộ ố
d c b bi n mi n Trung Vi t Nam, đi t các t nh Qu ng Bình, Qu ngọ ờ ể ề ệ ừ ỉ ả ả
Tr , qua Th a Thiên-Hu và Đà N ng, xu ng đ n Ninh Thu n, Bìnhị ừ ế ẵ ố ế ậ
Thu n. ậ
Trong l ch s phát tri n, h đã s n sinh ra m t n n văn hóa r c r ,ị ử ể ọ ả ộ ề ự ỡ
đ c đáo. Ngh thu t Chămpa nói chung và ngh thu t điêu kh c nói riêngộ ệ ậ ệ ậ ắ
là m t trong nh ng đ nh cao v văn hóa, văn minh Chămpa, đ ng th i nóộ ữ ỉ ề ồ ờ
đã góp ph n c ng hi n nh ng di s n quý báu trong kho tàng ngh thu tầ ố ế ữ ả ệ ậ
Vi t Nam và nhân lo i. Ngh thu t ki n trúc và điêu kh c Chăm đã thệ ạ ệ ậ ế ắ ể
hi n tài năng, trí tu , s sáng t o mang b n s c dân t c Chămệ ệ ự ạ ả ắ ộ
Nghiên c u điêu kh c Chămpa ta s th y đó nh ng nét đ cứ ắ ẽ ấ ở ữ ặ
s c riêng bi t mà không th g p b t kỳ m t n n văn hóa nào khác.ắ ệ ể ặ ở ấ ộ ề
giai đo n nào, phong cách nào, n n điêu kh c Champa cũng đ u b cỞ ạ ề ắ ề ộ
l m t cá tính th m m đ c đáo, gây n t ng m nh b ng m t ngônộ ộ ẩ ỹ ộ ấ ượ ạ ằ ộ
ng t o hình riêng.ữ ạ
Điêu kh c Chămpa là m t trong nh ng b ng ch ng v t ch t, làắ ộ ữ ằ ứ ậ ấ
ngu n t li u g c có giá tr giúp chúng ta trong vi c nghiên c u văn hóa,ồ ư ệ ố ị ệ ứ
văn minh và l ch s c a v ng qu c Chămpa c . ị ử ủ ươ ố ổ
I - KHÁI QUÁT TI N TRÌNH NGH THU T CHĂM PA.Ế Ệ Ậ
Khi nh c đ n Chăm pa chúng ta đ u không th quên nói t i nétắ ế ề ể ớ
ngh thu t đ c s c trong văn hóa Chăm pa.ệ ậ ặ ắ
Ngh thu t Chăm pa g m hai lo i hình ch y u đó là ki n trúc vàệ ậ ồ ạ ủ ế ế
điêu kh c, s phát tri n c a ngh thu t Chăm pa có m t ti n trình nh tắ ự ễ ủ ệ ậ ộ ế ấ
đ nh.ị
Ng i Chàm r t thích văn ngh , đ c bi t là ca múa nh c. Thôngườ ấ ệ ặ ệ ạ
qua nh ng ho t đ ng ngh thu t nh : múa, ca, các bu i l m ng, … đãữ ạ ộ ệ ậ ư ổ ễ ừ
t o đ c c m h ng cho các ngh sĩ sáng tác nh ng tác ph m ngh thu tạ ượ ả ứ ệ ữ ẩ ệ ậ
đ c s c th hi n rõ nét nh t là các chùa chi n, các đ n, các tháp…Hặ ắ ể ệ ấ ở ề ề ọ
đã đ l i m t kho tàng th t vô cùng quý giá.ể ạ ộ ậ
M t thành t u to l n mà ngh thu t Chăm pa giai đ an này đ tộ ự ớ ệ ậ ọ ạ
đ c đó là s xu t hi n c a các tháp chàm c , nh ng ng n tháp uy nghiượ ự ấ ệ ủ ổ ữ ọ
hùng vĩ nh ng không kém ph n duyên dáng, xây d ng b ng m t th đ tư ầ ự ằ ộ ứ ấ
sét tinh luy n riêng không c n ch t k t dính. Lo i g ch đó đã đ m b oệ ầ ấ ế ạ ạ ả ả
cho nhát đ c c a nhà điêu kh c len lách vào nh ng chi ti t tinh t nh t màụ ủ ắ ữ ế ế ấ
g ch v n không b r n v . Cũng ít n i trên Đông Nam Á có nh ng tácạ ẫ ị ạ ỡ ơ ữ
ph m đ y s c s ng, bi u hi n n i tâm mãnh li t yêu đ i, yêu cu c s ngẩ ầ ứ ố ể ệ ộ ệ ờ ộ ố
nh trên đ t c Champa.ư ấ ổ
Ngh thu t Chàm, tuy ti p nh n sâu s c nh h ng c a ngh thu tệ ậ ế ậ ắ ả ưở ủ ệ ậ
n Đ song trong quá trình ti n tri n, do tính b n đ a còn khá l n nênẤ ộ ế ể ả ị ớ
ngh thu t Chăm pa đã ti p thu m t cách có ch n l c đ t đó t o nênệ ậ ế ộ ọ ọ ể ừ ạ
m t nét đ c đáo, m t s c h p d n kỳ l , làm n i b t s c s ng mãnh li tộ ộ ộ ứ ấ ẫ ạ ỗ ậ ứ ố ệ
c a con ng i, v i n i tâm lúc bay b ng s ng khoái, lúc tr m tình u t ,ủ ườ ớ ộ ỗ ả ầ ư ư
lúc trăn tr day d t v i nh ng tác ph m tiêu bi u đ c k đ n nh :ở ứ ớ ữ ẩ ể ượ ể ế ư
t ng bán thân SiVa Trà Ki u ( Qu ng Nam – Đà N ng) vào th k 10,ựơ ở ệ ả ẵ ế ỷ
t ng chân dung Siva tháp M n ( Nghĩa Bình) vào th k 12, nh ngượ ở ẫ ở ế ỷ ữ
vũ n M S n ( Qu ng Nam – Đà N ng) vào th k 8, Trà Ki u vàoữ ở ỹ ơ ả ẵ ế ỷ ở ệ
th k 10, … ế ỷ
Cùng v i s giao l u v i ngh thu t n Đ , ngh thu t Chăm paớ ự ư ớ ệ ậ Ấ ộ ệ ậ
còn có s giao l u v i ngh thu t c a: Môn, Khmer, Mã lai, Vi t, và Đôngự ư ớ ệ ậ ủ ệ
Nam Á. Và khi xem m t tác ph m ngh thu t c a Chăm pa chúng ta cóộ ẩ ệ ậ ủ
th c m nh n m t đi u nó v a quen thu c, không có gì xa l “có mình ể ả ậ ộ ề ừ ộ ạ ở
trong đó mà không ph i mình “.ả
M i tác ph m đ u bi u l tràn tr ho c kín đáo m t tâm t , cái tâmỗ ẩ ề ể ộ ề ặ ộ ư
t tha thi t v i cu c s ng mà n i b t là cái khoáng đ t r ng m c a tâmư ế ớ ộ ố ổ ậ ạ ộ ở ủ
h n con ng iồ ườ
Do tr i qua nhi u thiên tai, chi n tranh, đ c bi t là v i hai cu cả ề ế ặ ệ ớ ộ
kháng ch n xâm l c c a Pháp và Mĩ và nh t là c n s t đ c tràn lan đãế ượ ủ ấ ơ ố ồ ổ
làm cho nhi u di tích và di v t Chàm b phá h y ho c b đánh c p. Trongề ậ ị ủ ặ ị ắ
kho ng 250 di tích theo th ng kê tr c đó thì cho đ n nay ch còn kho ngả ố ướ ế ỉ ả
20 công trình còn đ ng v ng và đ c l u gi l i.ứ ữ ượ ư ữ ạ
Nh v y v i khái quát ti n trình ngh thu t Chăm pa trên đây,ư ậ ớ ế ệ ậ
chúng ta có th th y s phát tri n c a ngh thu t Chăm pa luôn g n li nể ấ ự ễ ủ ệ ậ ắ ề
v quá trình phát tri n l ch s c a nó. Ngh thu t Chăm pa đã đ l i choớ ễ ị ử ủ ệ ậ ể ạ
n n văn hóa n c ta m t kho tàng vô giá. Nó tr thành m t nét đ c đáoề ướ ộ ở ộ ộ
góp ph n vào n n văn hóa “ vô giá” c a dân t c Vi t Namầ ề ủ ộ ệ
II- NH NG GIAI ĐO N VÀ PHONG CÁCH ĐIÊU KH CỮ Ạ Ắ
Di v t điêu kh c chăm còn k i v i chúng ta không nhi u ,do đóậ ắ ạ ớ ề
cũng ch m i hình dung đ c m t ch ng đ ng t th k VIII đ n th kỉ ớ ượ ộ ặ ườ ừ ế ỷ ế ế ỷ
XVI . trên quá trình phát tri n c a ngh thu t chàm. Trên ch ng đ ngể ủ ệ ậ ặ ườ
này có nh ng cách s p x p và đ nh danh phong cách nhau gi a các nhàữ ắ ế ị ữ
nghiên c u ngh thu t chàm.ứ ệ ậ
1.M S n (n a đ u th k VIII):ỹ ơ ử ầ ế ỷ
Di v t c nh t còn l i ngày nay v i chúng ta là đài th và t m miậ ổ ấ ạ ớ ờ ấ
c a M S n E1. Vũ n trên thành b c c a đài th p trong giây lát caoủ ỹ ơ ữ ậ ủ ờ ử
trào c a m t đi u múa. Hai tay kho kho n dang r ng, m t ng ng lên sayủ ộ ệ ẻ ắ ộ ặ ử
s a, ng c n căng ra, thân r p v tr c, chân g p khu u dài h t c . cácư ự ưỡ ạ ề ướ ậ ỷ ế ỡ
b cong b l n c a toàn b c th c đ nh l y hình t ng trong giâyờ ờ ượ ủ ộ ơ ể ố ị ấ ượ
phút s ng khoái. Hai đ ng cong t o thành b i hai chân tay m r ng táoả ườ ạ ở ở ộ
b o b c a cho c b c ch m. Vũ n gi a hoa lá. M t v đ p hoàn m ,ạ ố ụ ả ứ ạ ữ ữ ộ ẻ ẹ ỹ
m t ki t tác điêu kh c chàm.ộ ệ ắ
Nh ng hình t ng kh c quanh đài th dù là các tu sĩ balamôn đangữ ượ ắ ờ
tr m tu,gi ng đ o, múa hát, luy n thu c… trong r ng sâu, hay các thú v tầ ả ạ ệ ố ừ ậ
cũng đ u d m m t tính cách hi n th c t nhiên s ng đ ng. đó là m t tinhề ặ ộ ệ ự ự ố ộ ộ
th n đ c tr ng c a điêu kh c M S n E1 này .ầ ặ ư ủ ắ ỹ ơ
M S n E1 đã k t h p tài tình các y u t l i v i nhau thành m tỹ ơ ế ợ ế ố ạ ớ ộ
phong cách đ c đáo .ộ
Có th rút ra m t vài đ c tr ng v phong cách trang ph c này là:ể ộ ặ ư ề ụ
chi c th t l ng cao ngang ng c, d i th t l ng dài buông thành nhi u n pế ắ ư ự ả ắ ư ề ế
rũ loà xoà xu ng đ n b p chân .ố ế ắ
Trang trí ki n trúc M S n E1 là nh ng đ c đi m riêng, trang tríế ỹ ơ ữ ặ ể
loáng thoáng nh ng vòng tràng hoa đ n, kép, chéo vuông, nh ng tua hoa,ữ ơ ữ
hoa lá trên các băng th ng đ c b trí theo mô típ: m t đoá hoa to gi a,ườ ượ ố ộ ở ữ
b n gu t lá x đ u dàn ra hai bên, m i mô típ cách nhau m t hình thoi.ố ộ ơ ầ ỗ ộ
Ki u b c c này g n gũi v i ngh thu t Môn Dvati Nathom (Thái Lan).ể ố ụ ầ ớ ệ ậ ở
Tuy s l ng tác ph m th hi n trong phong cách này không nhi uố ượ ẩ ể ệ ề
nh ng phong cách M S n E1 là m t trong nh ng phong cách đáng l u ýư ỹ ơ ộ ữ ư
nh t b i ch t l ng điêu kh c cao cũng nh nh ng ph m ch t Chàm th cấ ở ấ ượ ắ ư ữ ẩ ấ ự
s c a nó.ự ủ
2. Hoà Lai
Nh ng tác ph m điêu kh c này thu th p đ c ngay tháp Hoà Lai,ữ ẩ ắ ậ ượ ở
v i nh ng đ c tr ng n i b t v nhân ch ng nh khuôn m t h i vuông,ớ ữ ặ ư ổ ậ ề ủ ư ặ ơ
cánh mũi h , m m r ng, môi d i dày, hang ria mép đ p, v trang ph cở ồ ộ ướ ậ ề ụ
và trang s c nh d i l a th t l ng s c d c xoè r ng d i, đôi hoa taiứ ư ả ụ ắ ư ọ ọ ộ ỏ ướ
tròn to,vòng đeo cánh tay tóc búi thành ba t ng thành hình chóp nón nh nở ầ ọ
V trang trí ki n trúc, n i lên hai đ c đi m ch th y Hoà Lai, m tề ế ổ ặ ể ỉ ấ ở ặ
vòm trang trí r ng trang trí r m r p nh ng cành lá móc câu l n sóng.ộ ậ ạ ữ ượ
Hai tác ph m tiêu bi u là t m lá nhĩ M S n A1 và t m lá nhĩ ẩ ể ấ ở ỹ ơ ấ ở
Bích La. Hình nh t ng ph n c a ng i ch p cánh tay quỳ m p d iả ươ ả ủ ườ ắ ọ ướ
chân th n càng t cho n t ng thêm sâu đ m .ầ ỏ ấ ượ ậ
T c nh ng t ng đ ng mang nh h ng Giava khá rõ (t cu iấ ả ữ ượ ồ ả ưở ừ ố
th k VII đ n đ u th k X) và g n v i s truy n bá đ u tiên c a Ph tế ỷ ế ầ ế ỷ ắ ớ ự ề ầ ủ ậ
giáo Đ i th a vào Chămpa qua v ng qu c Srivijaya.ạ ừ ươ ố