Giáo trình phương pháp dạy học

Chia sẻ: Mr Tuấn | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:158

Thêm vào BST

Báo xấu

1.202
lượt xem 438
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Lý luận dạy học là một bộ phận của giáo dục học hay sư phạm học đại cương. Lý luận dạy học nghiên cứu bản chất của quá trình dạy học, thiết kế nội dung học vấn, xác định các nguyên tắc, các phương pháp, các hình thức tổ chức, các phương tiện dạy học, các kiểu đánh giá kết quả dạy học theo đúng mục đích và yêu cầu giáo dục. Lý luận dạy học có tác dụng chung đối với toàn bộ các hoạt động dạy học trong lớp đồng thời có vai trò hỗ trợ cho ......

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình phương pháp dạy học

GIÁO TRÌNH PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC
M CL C *** M C L C .......................................................................................................... 1 Chương 1. LÝ LU N D Y H C ...................................................................... 3 M C TIÊU, N I DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP H C T P..................................3 1.1. QUÁ TRÌNH D Y H C.................................................................................4 1.1.1. ð c ñi m c a quá trình d y h c hi n nay ............................................. 4 1.1.2. Khái ni m và c u trúc c a quá trình d y h c ........................................ 5 1.1.3. Qui lu t cơ b n c a quá trình d y h c .................................................. 8 1.1.4. B n ch t c a quá trình d y h c .......................................................... 10 1.1.5. Nhi m v d y h c ................................12 1.1.6. ð ng l c c a quá trình d y h c ......................................................... 19 1.1.7. Logic c a quá trình d y h c ............................................................. 21 1.2. NGUYÊN T C D Y H C...........................................................................24 1.2.1. Khái ni m chung .............................................................................. 24 1.2.2. H th ng các nguyên t c d y h c....................................................... 25 1.3. N I DUNG D Y H C.................................................................29 1.3.1. Khái ni m n i dung d y h c .............................................................. 29 1.3.2. K ho ch d y h c, chương trình d y h c, SGK và tài li u tham kh o .. 30 1.3.3. ð i m i chương trình giáo d c, SGK ph thông Vi t Nam hi n nay .. 32 1.4. PHƯƠNG PHÁP D Y H C........................................................................34 1.4.1. Khái ni m phương pháp d y h c ...................................................... 34 1.4.2. H th ng các phương pháp d y h c ................................................... 36 1.4.3. Các phương ti n d y h c ................................................................... 66 1.4.4. S l a ch n và v n d ng các phương pháp và phương ti n d y h c.... 66 1.5. HÌNH TH C T CH C D Y H C............................................................67 1.5.1. Khái ni m chung .............................................................................. 67 1.5.2. H th ng các hình th c t ch c d y h c ............................................. 68 CÂU H I TH O LU N, ÔN T P VÀ BÀI T P TÌNH HU NG....................80 Chương 2. LÝ LU N GIÁO D C ................................................................... 82 M C TIÊU, N I DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP H C T P................................82 2.1. QUÁ TRÌNH GIÁO D C.............................................................................83 2.1.1. Khái ni m quá trình giáo d c............................................................. 83 2.1.2. C u trúc c a quá trình giáo d c ......................................................... 83 2.1.3. B n ch t c a quá trình giáo d c ......................................................... 84 2.1.4. Nh ng ñ c ñi m c a quá trình giáo d c ............................................. 86 2.1.5. Quy lu t c a quá trình giáo d c ......................................................... 88 2.1.6. ð ng l c c a quá trình giáo d c ........................................................ 88 2.1.7. Logic c a quá trình giáo d c ............................................................ 89 2.2. NGUYÊN T C GIÁO D C.........................................................................91 2.2.1. Khái ni m chung .............................................................................. 91 2.2.2. H th ng các nguyên t c giáo d c...................................................... 91 2.3. N I DUNG GIÁO D C...............................................................................96 2.3.1. Khái ni m n i dung giáo d c ............................................................. 96 2.3.2. Các nguyên t c xây d ng n i dung giáo d c ...................................... 96 1
2.3.3. Các thành ph n cơ b n c a n i dung giáo d c .................................... 97 2.4. PHƯƠNG PHÁP GIÁO D C.....................................................................102 2.4.1. Khái ni m chung v phương pháp giáo d c ...................................... 102 2.4.2. H th ng các phương pháp giáo d c ................................................ 103 CÂU H I TH O LU N, ÔN T P VÀ BÀI T P TÌNH HU NG.................112 Chương 3. NHÀ TRƯ NG TRUNG H C VÀ NGƯ I GIÁO VIÊN TRUNG H C ............................................................................................................... 119 M C TIÊU, N I DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP H C T P..............................119 3.1. NHÀ TRƯ NG TRUNG H C...................................................................120 3.1.1. V trí và m c tiêu c a giáo d c Trung h c ........................................ 120 3.1.2. K ho ch giáo d c Trung h c .......................................................... 124 3.1.3. V n ñ t ch c, qu n lý và lãnh ñ o nhà trư ng ph thông Trung h c ................................................................................................................ 127 3.2. NGƯ I GIÁO VIÊN TRUNG H C...........................................................132 3.2.1. V trí và ch c năng c a ngư i GV ................................................... 132 3.2.2. ð c ñi m c a ho t ñ ng lao ñ ng sư ph m ..................................... 134 3.2.3. Nh ng nhi m v và quy n h n c a ngư i giáo viên trung h c .......... 137 3.2.4. Nh ng yêu c u ñ i v i ngư i giáo viên trung h c ............................ 137 3.2.5. Ngư i giáo viên v i vi c nâng cao trình ñ ngh nghi p ................... 140 3.3. CÔNG TÁC CH NHI M L P TRƯ NG TRUNG H C...................140 3.3.1. Ch c năng c a giáo viên ch nhi m l p ........................................... 140 3.3.2. Nhi m v c a giáo viên ch nhi m l p ............................................ 143 3.3.3. N i dung và phương pháp công tác c a GVCN l p .......................... 144 CÂU H I TH O LU N, ÔN T P VÀ BÀI T P TÌNH HU NG..................152 DANH M C CÁC TÀI LI U THAM KH O................................................ 155 2
Chương 1 LÝ LU N D Y H C *** M C TIÊU, N I DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP H C T P Lý lu n d y h c là m t b ph n c a Giáo d c h c hay Sư ph m h c ñ i cương. Lý lu n d y h c nghiên c u b n ch t c a quá trình d y h c, thi t k n i dung h c v n, xác ñ nh các các nguyên t c, các phương pháp, các hình th c t ch c, các phương ti n d y h c, các ki u ñánh giá k t qu d y h c theo ñúng m c ñích và yêu c u giáo d c. Lý lu n d y h c có tác d ng chung ñ i v i toàn b các ho t ñ ng d y-h c trong l p ñ ng th i có vai trò h tr cho vi c v n d ng và ñi sâu vào quá trình d y-h c t ng b môn v i nh ng ñ c thù khác nhau mà Lý lu n d y h c b môn (Ví d : Lý lu n d y h c môn Toán, Lý lu n d y h c môn Văn, Lý lu n d y h c môn Giáo d c công dân...) có nhi m v nghiên cúu và phát tri n thành các b ph n riêng c a Lý lu n d y h c nói chung. Lý lu n d y h c b môn là b ph n c a Giáo d c h c hay Sư ph m h c chuyên ngành. Do ñó, Lý lu n d y h c và Lý lu n d y h c b môn có quan h tương h , b sung cho nhau nh m m c ñích chung là nâng cao ch t lư ng và hi u qu c a quá trình d y h c. Lý lu n d y h c-b ph n c a Giáo d c h c có quan h m t thi t v i các b ph n khác c a Giáo d c h c như Lý lu n giáo d c, Lý lu n v qu n lý nhà trư ng... YÊU C U Sau khi h c xong chương này sinh viên: - Có ki n th c hi u bi t v quá trình d y h c (Khái ni m, c u trúc, ñ c ñi m, b n ch t, tính quy lu t và logíc c a quá trình d y h c Trung h c), cũng như m c tiêu, nhi m v mà ngư i giáo viên (GV) c n th c hi n trong quá trình d y h c; có ki n th c, hi u bi t v các nguyên t c c n tuân th và v vi c xây d ng, thi t k n i dung, l a ch n phương pháp, phương ti n, hình th c t ch c d y h c m t cách khoa h c. - Có k năng: + Nghiên c u và tích lũy h th ng tri th c cơ b n, tinh gi n, c p nh t và có h th ng v d y h c qua các tài li u lý lu n và th c ti n, t ñó có cơ s khoa h c ñ ti p t c c p nh t, chi m lĩnh các tri th c lý lu n cũng như xem xét th c ti n d y h c. + Liên h và rút ra ñư c nh ng bài h c c n thi t cho b n thân t nh ng lý lu n cơ b n v d y h c, t nh ng tình hu ng d y h c. + Bư c ñ u rèn luy n các k năng d y h c nói chung qua các ho t ñ ng h c t p và th c hành môn h c, nh t là qua h c h p tác và x lý các tình hu ng d y h c. - Có quan ñi m duy v t bi n ch ng trong nghiên c u, liên h , v n d ng và thông báo thông tin v d y h c. Ý th c ñư c v th , vai trò và trách nhi m v to l n c a ngư i GV trong quá trình d y h c ph c v s nghi p công nghi p hóa, hi n ñ i hóa c a ñ t nư c hi n nay; cũng như ý th c ñư c nh ng thách th c, ñòi h i ñ i v i ngư i GV v ph m ch t và năng l c sư ph m c a công tác d y h c ñ t ñó chăm lo rèn luy n nh ng ph m ch t và năng l c d y h c trong quá trình ñào t o sư ph m. 3
N I DUNG N i dung c a chương Lý lu n d y h c bao g m: - Quá trình d y h c - Nguyên t c d y h c - N i dung d y h c - Phương pháp, Phương ti n và Hình th c t ch c d y h c. PHƯƠNG PHÁP Trong quá trình h c t p chương này, sinh viên t nghiên c u tài li u là chính. Trên l p GV s t p trung vào vi c hư ng d n SV nghiên c u lý lu n và cách th c liên h v n d ng lý lu n cơ b n v d y h c, h th ng hóa lý lu n, gi i ñáp th c m c. SV ñư c t o cơ h i luy n t p m t s k năng d y h c nói chung như thuy t trình, h i-ñáp, x lý tình hu ng, h c h p tác...chu n b cơ s lý lu n cho ho t ñ ng d gi trong ñ t Ki n t p sư ph m h c kỳ V. 1.1. QUÁ TRÌNH D Y H C 1.1.1. ð c ñi m c a quá trình d y h c hi n nay Quá trình d y h c hi n nay có các ñ c ñi m cơ b n sau: - Ho t ñ ng h c t p c a h c sinh (HS) ñư c tích c c hoá trên cơ s n i dung d y h c ngày càng ñư c hi n ñ i hoá S phát tri n như vũ bão c a cách m ng khoa h c, k thu t-công ngh hi n nay khi n n i dung d y h c không ng ng ñư c ñ i m i, ñư c hi n ñ i hoá. T th c t ñó n y sinh mâu thu n gi a kh i lư ng tri th c tăng hơn, ph c t p hơn v i th i lư ng h c t p c a HS trong quá trình d y h c không th tăng. Hư ng gi i quy t tích c c mâu thu n này là ñ i m i phương pháp d y h c nh m tích c c hoá ho t ñ ng h c t p c a HS. T ñ c ñi m này ñòi h i GV trong quá trình d y h c không ch là ngư i cung c p thông tin mà quan tr ng hơn, h ph i là ngư i hư ng d n HS bi t cách t mình thu th p, x lý và v n d ng thông tin. Còn HS, trong quá trình h c t p ph i chú tr ng h c cách thu th p, x lý và v n d ng thông tin. - HS hi n nay có v n s ng và năng l c nh n th c phát tri n hơn so v i HS các th h trư c (v i cùng ñ tu i) Nh ng k t qu nghiên c u c a các nhà tâm lý h c trong và ngoài nư c ñã cho th y: So v i HS cùng ñ tu i các th h trư c, HS ph thông hi n nay có v n hi u bi t, có năng l c nh n th c phát tri n hơn, thông minh hơn. S dĩ có s hơn h n này là do: + HS hi n nay thư ng xuyên ñư c ti p c n v i ngu n thông tin ña d ng, phong phú t các phương ti n truy n thông khác nhau và ch u nh hư ng tác ñ ng t nhi u phía khác nhau c a cu c s ng xã h i. + nh hư ng c a giáo d c v i h th ng các phương pháp tích c c. T ñó, trong quá trình d y h c c n ph i tính ñ n kh năng nh n th c c a HS; quan tâm khai thác v n s ng phong phú và ña d ng c a các em; t o ñi u ki n ñ các em có cơ h i phát huy ti m năng v n có c a mình. - Trong quá trình h c t p, nhu c u hi u bi t c a HS có xu hư ng vư t ra kh i n i dung tri th c, k năng do chương trình quy ñ nh Xu hư ng này th hi n ch HS thư ng chưa tho mãn v i nh ng tri th c ñư c cung c p qua chương trình h c t p. Các em luôn mu n bi t thêm, bi t sâu hơn 4
nh ng ñi u ñã h c và nhi u ñi u m i l c a cu c s ng muôn màu muôn v nh m tho mãn nhu c u hi u bi t và các nhu c u c n thi t khác c a cu c s ng. ð ñáp ng xu hư ng trên, ngoài “ph n c ng”, chương trình d y h c c n thi t k các “ph n m m” trong các môn h c và tăng cư ng môn h c t ch n; c n t ch c các ho t ñ ng ngo i khoá nh m phát huy ti m năng và h ng thú c a HS, t o ñi u ki n cho HS ki m nghi m và m mang v n hi u bi t c a mình, có kh năng thích ng nhanh v i cu c s ng sau này. - Quá trình d y h c hi n nay ñư c ti n hành trong ñi u ki n cơ s v t ch t, phương ti n d y h c ngày càng hi n ñ i Cùng v i s ti n b c a xã h i, các trư ng h c hi n nay ngày càng ñư c quan tâm ñ u tư nâng c p cơ s v t ch t, phương ti n k thu t theo hư ng hi n ñ i ph c v tích c c cho công cu c c i ti n, ñ i m i n i dung và phương pháp d y h c. V i th c t như v y, n u trình ñ s d ng các ñi u ki n, phương ti n d y h c c a giáo viên (GV) các trư ng hi n nay chưa tương x ng thì d n ñ n s lãng phí ho c làm gi m hi u qu d y h c. Cho nên, GV c n tăng cư ng s d ng và không ng ng h c h i kinh nghi m s d ng các cơ s v t ch t, phương ti n k thu t d y h c nh m t i ưu hoá quá trình d y h c. 1.1.2. Khái ni m và c u trúc c a quá trình d y h c 1.1.2.1. Khái ni m Có nhi u cách ti p c n khái ni m và c u trúc c a quá trình d y h c. Theo quan ñi m d y h c là quá trình tương tác gi a ho t ñ ng d y c a GV và ho t ñ ng h c c a HS. Trong quá trình tương tác ñó, GV là ch th c a ho t ñ ng d y, HS là ch th c a ho t ñ ng h c. Mu n d y t t, ho t ñ ng d y c a GV ch nên gi vai trò ch ñ o, hư ng d n. V i vai trò này, GV m t m t ph i t ch c, ñi u khi n nh ng tác ñ ng ñ n HS; m t khác ph i ti p nh n và ñi u khi n t t thông tin ph n h i v k t qu h c t p c a HS. Ngư c l i, HS là ñ i tư ng ch u s tác ñ ng c a ho t ñ ng d y ñ ng th i l i là ch th c a ho t ñ ng h c. Mu n h c t t, HS ph i tuân theo s t ch c, ñi u khi n c a GV, ñ ng th i ph i ch ñ ng, tích c c và sáng t o trong ho t ñ ng h c t p c a b n thân. Quá trình tương tác GV-HS nh m giúp HS lĩnh h i h th ng tri th c; hình thành h th ng k năng, k x o v n d ng tri th c; có kh năng v n d ng các thao tác trí tu ñ lĩnh h i và v n d ng tri th c có hi u qu qua ñó hình thành cho HS ý th c ñúng ñ n và nh ng ph m ch t nhân cách c a ngư i công dân. Theo quan ñi m này, d y h c có th hi u là quá trình ho t ñ ng ph i h p gi a GV và HS; trong ñó, ho t ñ ng c a GV ñóng vai trò ch ñ o, ho t ñ ng c a HS ñóng vai trò ch ñ ng nh m th c hi n m c ñích và nhi m v d y h c. Trong ñó: GV th c hi n ho t ñ ng d y h c; HS th c hi n ho t ñ ng h c; hai ho t ñ ng này ñư c ti n hành ph i h p, tương tác hay ăn kh p v i nhau; m c ñích cu i cùng nh m b i dư ng cho HS h th ng tri th c hi u bi t v m i v n ñ di n ra trong cu c s ng, h th ng k năng s ng (K năng ho t ñ ng trí và l c) ñ thông qua ñó hình thành cho HS thái ñ ñúng ñ n ñ i v i cu c s ng. 1.1.2.2. C u trúc c a quá trình d y h c C u trúc c a quá trình d y h c là c u trúc-h th ng. C u trúc c a quá trình d y h c bao g m m t h th ng các thành t v n ñ ng và phát tri n trong m i quan h bi n ch ng v i nhau. Theo cách ti p c n truy n th ng, c u trúc c a quá trình d y h c bao g m các thành t v n ñ ng và phát tri n trong m i quan h bi n ch ng v i nhau. Các thành 5
t cơ b n ñó là: ð i tư ng c a quá trình d y h c; ch th c a quá trình d y h c; m c ñích, nhi m v d y h c; n i dung d y h c; phương pháp, phương ti n, hình th c t ch c d y h c; k t qu d y h c; môi trư ng d y h c. - ð i tư ng c a quá trình d y h c là cá nhân hay t p th HS- nh ng ngư i ti p nh n nh ng tác ñ ng sư ph m t GV. HS v a là ñ i tư ng c a quá trình d y h c l i v a là ch th c a ho t ñ ng h c t p - ch th nh n th c tài li u h c t p và ch th c a nh ng tác ñ ng ñ n GV (qua nh ng thông tin ph n h i). - Ch th c a quá trình d y h c là GV - ch th c a nh ng tác ñ ng sư ph m ñ n ñ i tư ng HS. ðây là hai thành t cơ b n, hai thành t trung tâm c a quá trình d y h c. Hai thành t này tác ñ ng qua l i v i nhau. Trong s tác ñ ng qua l i ñó, GV giúp HS trư c h t là xác ñ nh h c ñ làm gì (xác ñ nh m c ñích, nhi m v d y h c) t ñó xác ñ nh h c cái gì (xác ñ nh n i dung d y h c) và h c cái ñó như th nào (xác ñ nh phương pháp d y h c, phương ti n d y h c và hình th c t ch c d y h c), cu i cùng ñ t ñư c m t k t qu d y h c nh t ñ nh. - M c ñích, nhi m v d y h c (MðDH) ph n ánh t p chung nh ng yêu c u c a xã h i ñ ra cho quá trình d y h c. M c ñích d y h c là nhân t gi v trí hàng ñ u trong quá trình d y h c. M c ñích d y h c có ch c năng ñ nh hư ng cho s v n ñ ng và phát tri n c a t ng thành t nói riêng, quá trình d y h c nói chung. M c ñích d y h c ñư c c th hóa trong các nhi m v d y h c. - N i dung d y h c (NDDH) bao g m h th ng nh ng tri th c, k năng, k x o mà ngư i h c ph i n m v ng trong quá trình d y h c và các ho t ñ ng mà GV t ch c. N i dung d y h c ch u s chi ph i b i m c ñích, nhi m v d y h c ñ ng th i nó l i qui ñ nh vi c l a ch n và v n d ng ph i h p các phương pháp, phương ti n và hình th c t ch c d y h c. - Phương pháp, phương ti n, hình th c t ch c d y h c (PPDH) là nh ng phương pháp, phương ti n và hình th c t ch c ñư c s d ng trong quá trình d y h c. - K t qu d y h c (KQDH) ph n ánh s v n ñ ng, phát tri n c a quá trình daûy h c. K t qu d y h c th hi n t p trung k t qu HS ñ t ñư c trong quá trình h c t p. - Môi trư ng d y h c (MTDH) bao g m môi trư ng t nhiên và môi trư ng xã h i. Trong ñó môi trư ng xã h i ñóng vai trò quy t ñ nh. C u trúc c a quá trình d y h c ti p c n theo ki u này ñư c th hi n qua sơ ñ dư i ñây: Sơ ñ : C u trúc c a quá trình d y h c MðDH NDDH H G PPDH MT KQDH 6
Xem xét v m i quan h gi a h c và d y trong quá trình d y h c, Jean Vial (1986) ñã cho r ng t bào c a quá trình d y h c là s tác ñ ng qua l i gi a GV, HS và ñ i tư ng (ðT) mà GV c n n m v ng ñ d y còn HS c n n m v ng ñ h c. Do ñó xu t hi n m t tam giác th hi n m i quan h gi a GV, HS và ðT. Tam giác có ba ñ nh là GV, HS và ðT (Hình 1). ðT Tam giác này th hi n ba m i quan h c th : 1: Quan h GV và ðT (GV n m v ng tri th c và cách d y) 1 2 2: Quan h HS và ðT (HS n m ñư c cách h c, cách chi m lĩnh tri th c) 3: Quan h GV và HS (Quan h sư ph m và cá nhân) GV HS 3 (Hình 1). Hình 1 M ðT có th là m c tiêu (M), n i dung (N) và phương pháp, phương ti n (P) d y h c. ð i tư ng ñó còn có th ñư c g i là khách th hay là tri th c (M: HS n m ðT hay tri th c ñ làm gì? N: HS c n n m ðT hay tri th c c th nào? Và P: phương pháp n m ra sao?). T bào này ñư c bi u N P th b ng m t tam giác, g i là tam giác sư ph m v i ba ñ nh là M,N và P (Hình 2). Hình 2 M N u thay ðT trong tam giác (Hình 1) b ng tam giác M-N-P s có m t ngũ giác g i là ngũ giác sư ph m: M-N-P-GV-HS, ñây là c t lõi ñ c trưng c a quá trình d y h c. Sơ ñ này cho th y ñ y N P ñ quan h gi a m t y u t v i b n y u t khác c a ngũ giác sư ph m (NGSP) H GV Hình 3 S NGSP này ñư c ñ t vào nh ng ñi u ki n và môi trư ng khác nhau s có nh ng tác ñ ng và nh hư ng qua l i khác nhau gi a NGSP v i ñi u ki n và môi trư ng tương ng. ð ng th i trong b n thân NGSP cũng có nh ng bi n ñ i c a t ng y u t t o nên nh ng hi u qu khác nhau c a ngũ giác sư ph m (Hình 4). V ñi u ki n cho ho t ñ ng c a NGSP có th k : - ði u ki n v cơ s v t ch t-k thu t như: Trư ng s , phòng thí nghi m- th c hành, xư ng th c t p... - ði u ki n v thông tin bao g m: Thư vi n, phòng máy tính, công ngh thông tin... - ði u ki n v qu n lý nhà trư ng như: Qu n lý hành chính, tài chính, h c chính, qu n lý nhân l c...và cơ ch ñi u hành b máy như lu t l , n i qui, phân công, phân c p... V môi trư ng ho t ñ ng c a NGSP có th k : - Môi trư ng nhà trư ng như: Ho t ñ ng giáo d c, nghiên c u, ph c v , qu n lý... 7
- Môi trư ng xã h i như: Gia ñình, c ng ñ ng, xã h i, kinh t , văn hóa, s n xu t, kinh doanh, thi t k , nghiên c u, d ch v ...) Môi trư ng qu c t Môi trư ng xã h i * Kinh t , văn hóa, xã h i, gia ñình, c ng ñ ng... * S n xu t, kinh doanh, nghiên c u, thi t k , d ch v û... ư ng nhà trư ng Môi tr M N P H Hình 4 - Môi trư ng qu c t như: H p tác, trao ñ i... ng v i m i môi trư ng có các hình th c h c t p thích h p như h c t p trung hay không t p trung, h c ñ i m t th y trò hay h c t xa, h c theo l p hay h c cá nhân, h c ki u chính qui hay không chính qui... Tùy theo quan ni m v vai trò trung tâm c a giáo d c là GV hay HS, tùy theo quan ni m tr i v ñ i tư ng c n nh n m nh là ñào t o theo n i dung (trư c ñ i chi n th gi i l n th hai), ñào t o theo m c tiêu (vài th p k g n ñây) hay là chú tr ng ñ c bi t ñ n phương pháp, phương ti n (ñang xu t hi n xu th này) mà tam giác sư ph m, ngũ giác sư ph m có ki u ho t ñ ng khác nhau, th hi n ch y u vào m i quan h gi a các ñ nh. V n d ng thành t u c a các khoa h c hi n ñ i vào quá trình d y h c nh m giúp quá trình d y h c ñ t hi u qu t i ưu, có các cách ti p c n c u trúc quá trình d y h c theo các hư ng này. (Ví d : C u trúc c a quá trình d y h c theo Công ngh d y h c c a Lê Khánh B ng, c u trúc c a quá trình d y h c theo Lý thuy t thông tin c a Nguy n Ng c Quang...). Tuy nhiên, dù ñư c xem xét dư i góc ñ nào thì ñi m chung trong các cách ti p c n c u trúc quá trình d y h c là: C u trúc c a quá trình d y h c là c u trúc-h th ng. C u trúc c a quá trình d y h c bao g m m t h th ng các thành t (trong ñó, b n thân m i thành t l i là m t c u trúc-h th ng bao g m các y u t ) v n ñ ng, phát tri n trong m i quan h bi n ch ng và th ng nh t v i nhau t o nên s v n ñ ng, phát tri n chung c a c quá trình d y h c. Trong c u trúc ñó, GV và HS là hai thành t trung tâm, còn m c ñích d y h c là thành t ñ nh hư ng. K t qu d y h c là k t qu phát tri n c a toàn b h th ng. Do ñó, mu n nâng cao ch t lư ng quá trình d y h c ph i nâng cao ch t lư ng c a toàn b h th ng; nghiên c u quá trình d y h c ph i nghiên c u toàn di n (Nghiên c u t t c các thành t ) và luôn luôn ñ t v n ñ nghiên c u (Ví d nghiên c u v phương pháp d y h c) trong c u trúc-h th ng này ñ xem xét và gi i quy t. 1.1.3. Qui lu t cơ b n c a quá trình d y h c 1.1.3.1. Qui lu t d y h c 8
T hi u bi t chung v Quy lu t (ph n ánh trong Tri t h c Mác) và c u trúc quá trình d y h c, có th nói: Qui lu t d y h c ph n ánh m i quan h ch y u, t t y u và b n v ng gi a các thành t trong c u trúc c a quá trình d y h c (và gi a các y u t trong t ng thành t ). Các quy lu t d y h c bao g m: - Qui lu t v m i quan h th ng nh t bi n ch ng gi a thành t môi trư ng nh t là ñi u ki n xã h i v i t ng thành t trong c u trúc c a quá trình d y h c nói riêng và c quá trình d y h c nói chung; - Qui lu t v m i quan h th ng nh t bi n ch ng gi a GV v i ho t ñ ng d y và HS v i ho t ñ ng h c; - Qui lu t v m i quan h th ng nh t bi n ch ng gi a d y h c và giáo d c; - Qui lu t v m i quan h th ng nh t bi n ch ng gi a d y h c và s phát tri n trí tu c a HS; - Qui lu t v m i quan h th ng nh t bi n ch ng gi a m c ñích d y h c và n i dung d y h c; - Qui lu t v m i quan h th ng nh t bi n ch ng gi a n i dung d y h c và phương pháp d y h c... 1.1.3.2. Qui lu t cơ b n c a quá trình d y h c Trong các qui lu t trên, qui lu t v m i quan h gi a ho t ñ ng d y c a GV và ho t ñ ng h c c a HS ñư c coi là qui lu t cơ b n c a quá trình d y h c. B i vì qui lu t này ph n ánh m i quan h gi a hai thành t cơ b n, hai thành t trung tâm ñ c trưng cho tính ch t hai m t c a quá trình d y h c: Ho t ñ ng gi ng d y c a GV và ho t ñ ng h c t p c a HS. M t khác, qui lu t này chi ph i, nh hư ng tích c c t i các qui lu t khác c a quá trình daûy h c và các qui lu t khác ch có th phát huy tác d ng tích c c dư i nh hư ng tác ñ ng c a qui lu t cơ b n này. Xem xét quy lu t cơ b n c a quá trình d y h c cũng t c là xem xét m i quan h GV-HS, quan h gi a ho t ñ ng d y và ho t ñ ng h c trong quá trình d y h c. ðã t ng có nhi u quan ñi m khác nhau bàn v m i quan h này. Trong ñó, hai quan ñi m d y h c cơ b n: d y h c c truy n (d y h c l y GV làm trung tâm) và d y h c m i (d y h c l y HS làm trung tâm) ñã và ñang ñư c bàn lu n nhi u trong nhà trư ng chúng ta hi n nay. Có th so sánh ñ c trưng c a d y h c c truy n và d y h c m i, qua ñó th y ñư c m i quan h gi a GV và HS trong hai quan ñi m ñó qua b ng so sánh d y h c c truy n (l y GV làm trung tâm) và d y h c m i (l y HS làm trung tâm) dư i ñây: B ng so sánh d y h c c truy n và d y h c m i D y h c l y GV làm trung tâm D y h c l y HS làm trung tâm -Quan ni m:H c là quá trình ti p thu -Quan ni m: H c là quá trình ki n t o; HS tìm và lĩnh h i, qua ñó hình thành ki n tòi, khám phá, phát hi n…t hình thành hi u bi t, th c, k năng, tư tư ng, tình c m. năng l c và ph m ch t. -B n ch t: Truy n th tri th c, truy n -B n ch t: T ch c ho t ñ ng nh n th c cho HS, th và ch ng minh chân lý c a GV d y HS cách tìm ra chân lý. -M c tiêu: Chú tr ng cung c p tri -M c tiêu: Chú tr ng hình thành các năng l c th c, k năng, k x o, HS ñ i phó v i (sáng t o, h p tác…), d y phương pháp và k thi c . thu t khoa h c, d y cách h c ñ ñáp ng v i yêu c u c a cu c s ng hi n t i và tương lai. 9
-Cách ti p c n: Ti p c n cơ b n lên -Cách ti p c n: Ti p c n cơ b n lên các v n ñ n i dung -Vai trò c a GV và HS: -Vai trò c a GV và HS: GV ch ñ ng ñi u khi n, HS th GV ch ñ o; HS ch ñ ng, tích c c, sáng t o. ñ ng ti p thu. M i quan h ch y u: M i quan h : GV HS GV HS HS HS và HS XH -N i dung: SGK+GV -N i dung: T nhi u ngu n khác nhau: SGK, GV, các tài li u khoa h c phù h p, b o tàng, th c t …g n v i v n hi u bi t, kinh nghi m&nhu c u c a HS, tình hu ng th c t , b i c nh và môi trư ng ñ a phương, nh ng v n ñ HS quan tâm -Phương pháp: Các phương pháp d y -Phương pháp: Các phương pháp d y h c hi n ñ i h c truy n th ng (Trong ñó, ch y u (Trong ñó, GV hư ng d n; HS h c cách h c, cách GV ñ c tho i, phát v n, áp ñ t ki n gi i quy t v n ñ , cách s ng và trư ng thành như th c s n có, ñ c quy n ñánh giá, cho tìm tòi, ñi u tra, gi i quy t v n ñ , d y h c tương ñi m c ñ nh; HS nghe, ghi, h c tác. HS t ñánh giá, t ñi u ch nh làm cơ s ñ thu c và tr bài ...). GV cho ñi m cơ ñ ng). -Hình th c t ch c: C ñ nh, gi i h n -Hình th c t ch c: Cơ ñ ng, linh ho t: H c trong 4 b c tư ng c a l p h c, GV l p, phòng thí nghi m, hi n trư ng, trong ñ i di n v i c l p. th c t …; h c cá nhân, ñôi b n, nhóm và c l p ñ i di n v i GV. -K t qu : Ch y u b i dư ng cho HS -K t qu : B i dư ng cho HS tính t ch , năng trí nh , tư duy tái hi n, khó có kh ñ ng, sáng t o; năng l c phát hi n và gi i quy t năng thích ng v i cu c s ng. v n ñ , kh năng h p tác...có kh năng thích ng cao trong cu c s ng. Yêu c u c a cách m ng Vi t Nam trong th i kỳ ñ i m i hi n nay là ñào t o nh ng con ngư i t ch , năng ñ ng và sáng t o, nh ng con ngư i có kh năng gi i quy t nh ng v n ñ n y sinh trong cu c s ng xã h i. ð ñáp ng nh ng yêu c u này, giáo d c Vi t Nam, d y h c trong các nhà trư ng Vi t Nam hi n nay ñang có xu hư ng chuy n d ch m i quan h tác ñ ng gi a GV và HS t m i quan h tác ñ ng ch y u và ph bi n m t chi u t GV ñ n HS sang m i quan h tương tác hai chi u gi a GV và HS và nhi u chi u c a HS b ng cách ti p c n d n m c tiêu, n i dung và phương pháp d y h c tích c c. Qua ñó, GV ch ñóng vai trò ch ñ o nh m phát huy tính ch ñ ng, tích c c và sáng t o c a HS. 1.1.4. B n ch t c a quá trình d y h c 1.1.4.1. Cơ s xác ñ nh b n ch t c a quá trình d y h c D a vào hai m i quan h cơ b n ñ xác ñ nh b n ch t c a quá trình d y h c: - M i quan h gi a ho t ñ ng nh n th c có tính ch t l ch s xã h i loài ngư i (th hi n ho t ñ ng nghiên c u c a các nhà khoa h c) v i ho t ñ ng d y h c Trong quá trình phát tri n c a l ch s xã h i thì ho t ñ ng nh n th c có trư c, ho t ñ ng d y h c có sau. Ho t ñ ng h c t p c a HS chính là ho t ñ ng nh n th c trong môi trư ng d y h c (môi trư ng sư ph m). - M i quan h gi a d y và h c, gi a GV và HS Quá trình d y h c là quá trình tác ñ ng qua l i gi a GV và HS. Xét cho cùng thì m i tác ñ ng c a GV ñ n HS ñ u nh m thúc ñ y m i quan h gi a HS và tài 10
li u h c t p, t c thúc ñ y ho t ñ ng nh n th c tài li u h c t p c a HS. K t qu d y h c ph n ánh t p trung k t qu nh n th c tài li u h c t p c a HS. 1.1.4.2. B n ch t c a quá trình d y h c T hai cơ s trên có th nói b n ch t c a quá trình d y h c là quá trình nh n th c ñ c ñáo c a HS (hay b n ch t c a quá trình d y h c là quá trình nh n th c c a HS dư i s hư ng d n c a GV) a. B n ch t c a quá trình d y h c là quá trình nh n th c c a HS Qua so sánh ho t ñ ng nh n th c có tính ch t l ch s xã h i loài ngư i và ho t ñ ng h c t p c a HS di n ra trong ho t ñ ng d y h c cho th y v cơ b n ho t ñ ng nh n th c c a HS cũng gi ng như ho t ñ ng nh n th c có tính ch t l ch s xã h i loài ngư i (Ho t ñ ng nh n th c c a loài ngư i ñã ñư c khái quát trong nh n th c lu n c a ch nghĩa Mác, trong tâm lý h c Mác xít). S gi ng nhau ñó ñư c th hi n qua b ng so sánh dư i ñây: Hai ho t ñ ng Ho t ñ ng nh n th c c a loài ngư i Ho t ñ ng h c t p c a HS Thành ph n ð i tư ng Hi n th c khách quan Hi n th c khách quan (Ví d : Niutơn tìm ra ñ nh lu t V n (Ví d : HS h c ñ bi t ñ nh lu t V n v th pd n v t h p d n) Phương th c V n d ng các thao tác ho t ñ ng trí V n d ng các thao tác ho t ñ ng trí tu : TQ TDTrT TT tu : TQ TDTrT TT Theo hai con ñư ng: Theo hai con ñư ng: C th Tr u tư ng C th Tr u tư ng Tr u tư ng C th Tr u tư ng C th M c ñích Tăng cư ng hi u bi t Tăng cư ng hi u bi t Tính b n ch t này cho th y: Ho t ñ ng h c t p c a HS th c ch t là ho t ñ ng nh n th c và ho t ñ ng d y c a GV là t ch c ho t ñ ng nh n th c. T ñó, trong d y h c, GV ph i ý th c ñư c trách nhi m c a mình là giúp HS nh n th c, t c là giúp các em tìm tòi, khám phá ra nh ng ñi u m i l trong cu c s ng ñ làm giàu thêm v n hi u bi t c a các em. Cho nên, quá trình hư ng d n ñó ph i tuân theo con ñư ng nh n th c chung c a nhân lo i. Trong ñó, c n coi tr ng vi c hư ng d n HS tích lũy tri th c t nhi u ngu n thông tin khác nhau; t ch c cho các em th c hành tri th c ñã h c; tích c c v n d ng các thao tác trí tu t th p ñ n cao trong quá trình tích lũy và v n d ng tri th c; b i dư ng cho các em kh năng t h c, t nghiên c u và nh ng ph m ch t c n thi t c a nhà nghiên c u tr tu i. Tóm l i, d y cũng như h c c n tuân th quy lu t nh n th c. Mu n v y, c GV l n HS (nh t là GV) c n nghiên c u n m v ng h th ng lý lu n v nh n th c c a ch nghĩa Mác ñ v n d ng t t trong ho t ñ ng d y h c c a mình. b. Quá trình nh n th c c a HS là quá trình nh n th c mang tính ñ c ñáo Tuy nhiên, quá trình nh n th c c a HS l i có tính ñ c ñáo. Tính ñ c ñáo ñó th hi n ch : M c dù cũng là quá trình nh n th c, nhưng s nh n th c c a HS l i n m trong môi trư ng sư ph m v i s ñi u khi n c a GV. ðây là ñi m khác nhau cơ b n gi a ho t ñ ng nh n th c c a HS v i ho t ñ ng nh n th c có tính l ch s c a loài ngư i. Nh ng nét ñ c trưng c a s khác nhau này ñư c th hi n qua b ng 11
so sánh gi a ho t ñ ng nh n th c có tính l ch s xã h i c a loài ngư i và ho t ñ ng nh n th c c a HS dư i ñây: Ho t ñ ng nh n th c c a loài ngư i Ho t ñ ng nh n th c c a HS 1.M c ñích: Phát hi n cái m i (chân lý) 1.M c ñích: Phát hi n cái m i (chân khách quan (cái m i ñ i v i c nhân lo i). lý) ch quan (ch m i ñ i v i b n thân HS ñó). 2.Con ñư ng gh p ngh nh ñ y khó khăn, 2.Con ñư ng tương ñ i b ng ph ng v t v , t n nhi u th i gian và công s c và m t ít th i gian, công s c hơn. hơn. (Con ñư ng chưa ñư c khai phá). (Con ñư ng ñã ñư c khai phá). 3. Con ñư ng t mình mò m m. Con 3.Con ñư ng có s hư ng d n c a ñư ng th và sai. GV. T ñó, mu n giúp HS nh n th c t t tài li u h c t p thì GV c n ph i bi t ñi u khi n m i quan h gi a ho t ñ ng ch ñ o c a GV và ho t ñ ng ch ñ ng, tích c c c a HS và ñi u khi n các m i liên h khác di n ra trong quá trình d y h c. D y h c ph i làm sao ñ t o nên môi trư ng sư ph m t t nh t cho HS h c t p và ph n ñ u. 1.1.5. Nhi m v d y h c 1.1.5.1. Cơ s ñ xác ñ nh các nhi m v d y h c - D a vào m c tiêu giáo d c và ñào t o; - D a vào nh n th c lu n c a ch nghĩa Mác; - D a vào s ti n b c a cách m ng khoa h c, k thu t-công ngh và cách m ng xã h i; - D a vào ñ c ñi m c a HS, ñ c ñi m các lo i trư ng, môn h c... 1.1.5.2. Các nhi m v d y h c M c tiêu d y h c ñư c c th hóa thành các nhi m v d y h c. M c tiêu d y h c trung h c ph thông ñư c xác ñ nh căn c vào m c tiêu giáo d c trung h c ph thông. M c tiêu giáo d c nh m vào vi c giáo d c toàn di n nhân cách HS: Giáo d c ñ o ñ c, giáo d c trí tu , giáo d c th m m , giáo d c th ch t và giáo d c k năng. ð ñ t ñư c m c tiêu giáo d c toàn di n, quá trình d y h c c n tác ñ ng lên c ba m t c a ñ i s ng tâm lý HS: M t nh n th c, m t xúc c m, tình c m (hay m t thái ñ ) và m t hành ñ ng. Ví d mu n HS th c hi n t t các chu n m c ñ o ñ c xã h i thì c n giúp các em hi u các chu n m c ñ o ñ c xã h i, hi u vì sao c n ph i th c hi n chúng và bi t cách th c th c hi n chúng (tác ñ ng lên m t nh n th c); b i dư ng thái ñ ñúng ñ n ñ i v i vi c th c hi n các chu n m c ñ o d c xã h i (tác ñ ng lên m t xúc c m, tình c m: th c hi n ñúng, t t các chu n m c xã h i thì sung sư ng, t hào, có bi u hi n sai thì x u h , bu n...) và t ch c cho HS th c hi n các chu n m c ñ o ñ c xã h i (tác ñ ng lên m t hành ñ ng). Chính vì th , m c tiêu d y h c ñư c xác ñ nh thư ng bao g m ba nhóm yêu c u b i dư ng nhân cách toàn di n: Yêu c u v nh n th c (tri th c), yêu c u v xúc c m, tình c m (thái ñ ) và yêu c u v hành ñ ng (k năng). Trong nhà trư ng truy n th ng, ba nhóm yêu c u này thư ng ñư c xác ñ nh và s p x p theo th t như sau: 1). H th ng nh ng tri th c c n n m; 2). H th ng nh ng k năng h c t p và sinh ho t c n rèn luy n; 3). H th ng nh ng giá tr (thái ñ ) thích h p c n b i dư ng. 12
Nh ng yêu c u này s ñư c th c hi n thông qua vi c ti n hành các nhi m v d y h c. Các nhi m v d y h c bao g m: a. Nhi m v t ch c, ñi u khi n HS n m v ng h th ng tri th c Tri th c, s n ph m c a nh n th c là “nh ng ki n th c có h th ng ph n ánh chính xác b n thân s v t, hi n tư ng t nhiên, xã h i và tâm lý con ngư i, ph n ánh nh ng m i quan h có tính quy lu t gi a các hi n tư ng khách quan” [13, 424]. T ch c, ñi u khi n HS n m v ng h th ng tri th c, t c là giúp các em n m v ng nh ng kinh nghi m mà loài ngư i ñã tích lũy ñư c trong quá trình ph n ánh hi n th c khánh quan. ðó là nh ng kinh nghi m hi u bi t v b n thân s v t, hi n tư ng trong hi n th c khách quan, v m i quan h gi a chúng; v cách th c ho t ñ ng-cách th c tác ñ ng lên chúng và nh ng kinh nghi m v thái ñ ng ñ i x ñ i v i chúng. Nh ng kinh nghi m ñó ñư c t p trung và s p x p m t cách có h th ng thành các khoa h c. nhà trư ng ph thông, tri th c cung c p cho HS ñư c l a ch n c n ñ m b o các ñ c tính: h th ng, khoa h c, ph thông, cơ b n, hi n ñ i và phù h p v i th c ti n Vi t Nam v t nhiên, xã h i, tư duy, k thu t và cách th c ho t ñ ng. Trong ñó: - Tri th c khoa h c là nh ng tri th c ñư c hình thành t ho t ñ ng nghiên c u khoa h c, nh ng tri th c này ñã ñư c th c ti n ki m nghi m, ñã tr thành chân lý và ñã ñư c s p x p m t cách có h th ng thành các khoa h c. - Tri th c ph thông là nh ng tri th c t i thi u c n thi t cho t t c m i ngư i dù r ng sau này h làm b t c ngh gì. - Tri th c cơ b n là nh ng tri th c m u ch t nh t ñư c coi là cơ s ñ suy ra các tri th c khác cùng ho c có liên quan. - Tri th c hi n ñ i là nh ng tri th c ph n ánh nh ng thành t u m i nh t, tiên ti n nh t c a khoa h c, k thu t, văn hóa; nh ng tri th c gi i quy t ñư c v n ñ m t cách ñúng ñ n nh t, có hi u qu nh t phù h p v i xu th phát tri n ñi lên c a hi n th c khách quan. - Nh ng tri th c ñó còn ph i phù h p v i th c ti n Vi t Nam t c là ph i có tác d ng gi i quy t ñư c nh ng v n ñ do th c ti n Vi t Nam ñ ra, phù h p v i nh n th c c a HS ph thông Vi t Nam. - ðó là nh ng tri th c ph thông v t t c các lĩnh v c c a cu c s ng xã h i: T nhiên, xã h i, con ngư i và k thu t. Nh ng tri th c khoa h c, ph thông, cơ b n, hi n ñ i và phù h p, thu c các lĩnh v c, ti p thu ñư c nhà trư ng ph thông s giúp HS có cơ s , có hành trang ñ y ñ ñ thích ng nhanh v i cu c s ng th c ti n, ñ có th ti p t c h c lên, h c m t cách thư ng xuyên, liên t c, su t ñ i. Do ñó, ñ th c hi n nhi m v này, trong quá trình d y m t môn h c c th nào ñó c n: + Xác ñ nh h th ng tri th c cơ b n c a môn h c, bài h c HS c n lĩnh h i; + Xác ñ nh m c ñ n m v ng tri th c mà HS c n ñ t (theo các m c ñ nh n th c: Nh n bi t, hi u, v n d ng, phân tích, t ng h p và ñánh giá (Bloom 1956); + T ñó ñ ra cách th c giúp HS n m v ng chúng theo nguyên t c: Hi u sâu- nh lâu ñ có cơ s v n d ng t t. b. Nhi m v phát tri n k năng, phát tri n trí tu cho HS K năng là “kh năng th c hi n ñúng hành ñ ng, ho t ñ ng phù h p v i nh ng m c tiêu và ñi u ki n c th ti n hành hành ñ ng y, cho dù ñó là hành ñ ng 13
c th hay hành ñ ng trí tu ” [13, 220]. Còn k x o là k năng ñư c t ñ ng hóa. K x o ph i tr i qua luy n t p r t nhi u l n cho t i khi các thao tác ñ t t i m c ñ t ñ ng hóa hoàn toàn, h u như không còn y u t ý th c n a và ñ t ñư c ñ b n n ñ nh ñ ng th i có ñ m m d o, uy n chuy n ñ có th thích ng nh t ñ nh v i nh ng ñi u ki n bi n ñ i mà v n không b bi n d ng hành ñ ng. Trí tu là “Năng l c nh n th c lý tính, ñ t t i trình ñ nh t ñ nh c a ho t ñ ng tư duy” [13, 426]. Hình thành và phát tri n k năng, k x o; phát tri n trí tu th c ch t là hình thành và phát tri n kh năng th c hi n ho t ñ ng cho HS. Ho t ñ ng là hình th c bi u hi n quan tr ng nh t c a m i quan h tích c c, ch ñ ng c a con ngư i ñ i v i th c ti n xung quanh. Ngoài các y u t m c ñích và ñ ng cơ, ho t ñ ng còn có ñ c trưng là ph i bi t s d ng các phương ti n nh t ñ nh m i th c hi n ñư c hay ho t ñ ng ñòi h i ph i có các k năng, k x o s d ng các phương ti n. Hình th c ho t ñ ng cơ b n c a con ngư i là lao ñ ng. Trong quá trình phát tri n c a l ch s , ho t ñ ng lao ñ ng ñã phân hoá thành hai hình th c: lao ñ ng trí óc và lao ñ ng chân tay, nhưng v n luôn g n bó ch t ch v i nhau. Xã h i càng văn minh, càng phát tri n thì thành ph n trí tu trong ho t ñ ng c a con ngư i càng tăng và l p d n kho ng cách gi a ho t ñ ng trí tu và ho t ñ ng cơ b p trong quá trình ho t ñ ng. Do ñó, trên cơ s cung c p tri th c, c n rèn luy n cho HS h th ng nh ng k năng, k x o ho t ñ ng lao ñ ng trí óc và lao ñ ng chân tay tương ng. T c là giúp HS có kh năng v n d ng tri th c ñã h c ñ gi i quy t nh ng nhi m v do th c ti n ñ ra. Trong ñó, nh ng k năng, k x o h c t p có t m quan tr ng ñ c bi t ñ i v i quá trình n m v ng tri th c khoa h c. Các k năng, k x o c n b i dư ng cho HS trong quá trình h c t p bao g m hai lo i: k năng, k x o chung trong h c t p và k năng, k x o tương ng v i tri th c môn h c. - K năng, k x o chung trong h c t p K năng, k x o chung trong h c t p là nh ng k năng, k x o ñư c s d ng trong m i môn h c. Ví d : các k năng nói, nghe, ñ c hi u, vi t; k năng s d ng các d ng c h c t p thông d ng; các k năng xây d ng phương hư ng, k ho ch và t ch c th c hi n phương hư ng, k ho ch h c t p; các k năng h p tác trong h c t p... ñ c bi t là các k năng v n d ng các thao tác trí tu nh m hình thành và phát tri n năng l c ho t ñ ng trí tu cho HS. Năng l c ho t ñ ng trí tu ñư c th hi n kh năng v n d ng các thao tác trí tu ñ c bi t là các thao tác tư duy tr u tư ng. Các nhà tâm lý h c ñã cho r ng s phát tri n trí tu ñư c ñ c trưng b i s tích lũy v n tri th c và s tích lũy các thao tác trí tu thành th o v ng ch c. Trong quá trình n m tri th c di n ra s th ng nh t gi a m t bên là nh ng tri th c v i tư cách là ñ i tư ng ñư c ph n ánh và m t bên là các thao tác trí tu v i tư cách là phương th c ph n ánh. Nh ng tri th c ñư c n m v ng nh các thao tác trí tu , và ngư c l i, quá trình n m tri th c làm cho các thao tác trí tu ñư c hình thành và phát tri n. Giúp HS phát tri n năng l c ho t ñ ng trí tu c n t p trung b i dư ng cho các em: + Năng l c nh n th c, t nh n th c c m tính (c m, tri giác) ñ n nh n th c lý tính (tư duy, tư ng tư ng); + Các ch c năng tâm lý khác như: trí nh , s t p trung chú ý, h ng thú trong nh n th c cũng như các ph m ch t tâm lý khác. 14
Trong ñó ñ c bi t chú ý ñ n vi c b i dư ng cho HS mong mu n bi t và có kh năng th c hi n các thao tác tư duy thành th o, v ng ch c như phân tích, t ng h p, so sánh… • Phân tích và t ng h p Phân tích là quá trình dùng trí óc ñ phân chia ñ i tư ng nh n th c thành các “b ph n”, các thành ph n khác nhau. T ng h p là dùng trí óc ñ h p nh t các thành ph n ñã ñư c tách r i nh s phân tích thành m t ch nh th . Phân tích và t ng h p có quan h qua l i m t thi t v i nhau, t o thành m t s th ng nh t không tách r i. T ng h p sơ b ban ñ u cho ta n tư ng chung v ñ i tư ng, nh ñó mà xác ñ nh ñư c phương hư ng phân tích ñ i tư ng. T s phân tích ñ i tư ng s giúp ta có m t nh n th c ñ y ñ hơn v ñ i tư ng, phân tích càng sâu thì s t ng h p cu i cùng càng cao, càng ñ y ñ . S t ng h p hoàn ch nh s nh hư ng ñ n ch t lư ng c a s phân tích ti p theo. Ví d : “tính di n tích t giác ABCD”, HS k ñư ng chéo AC, chia (phân tích) t giác ra làm hai hình tam giác, tìm di n tích c a m i hình tam giác này r i c ng l i (t ng h p) ñ có di n tích c a hình t giác ñã cho. • So sánh So sánh là quá trình dùng trí óc ñ xác ñ nh s gi ng nhau hay khác nhau, s ñ ng nh t hay không ñ ng nh t, s b ng nhau hay không b ng nhau gi a các ñ i tư ng nh n th c. Thao tác này liên quan ch t ch v i thao tác phân tích, t ng h p. Mu n so sánh các s v t (hi n tư ng), ta ph i phân tích các d u hi u, các thu c tính c a chúng, ñ i chi u các d u hi u, các thu c tính ñó v i nhau, r i t ng h p l i xem hai s v t ñó có gì gi ng nhau và khác nhau. So sánh các ñ i tư ng có th ñư c th c hi n theo trình t sau: + Nêu ñ nh nghĩa ñ i tư ng c n so sánh; + Phân tích ñ i tư ng, tìm ra d u hi u b n ch t c a m i ñ i tư ng so sánh; + Xác ñ nh nh ng ñi m gi ng nhau và nh ng ñi m khác nhau c a t ng d u hi u tương ng; + Khái quát các d u hi u quan tr ng gi ng và khác nhau c a các ñ i tư ng so sánh; + N u có th ñư c thì nêu rõ nguyên nhân c a s gi ng và khác nhau ñó. • Tr u tư ng hóa Tr u tư ng hóa là quá trình dùng trí óc ñ g t b nh ng m t, nh ng thu c tính, nh ng liên h , quan h th y u, không c n thi t, ch gi l i nh ng y u t c n thi t cho tư duy. Ví d : Khi xem xét hình dáng c a các v t (ch ng h n hình c u) ta g t qua m t bên kích thư c, màu s c, ch t li u, công d ng c a chúng. • Khái quát hóa Khái quát hóa là quá trình dùng trí óc ñ h p nh t nhi u ñ i tư ng khác nhau thành m t nhóm, m t lo i theo nh ng thu c tính, nh ng liên h , quan h chung, nh t ñ nh. Nh ng thu c tính chung này bao g m hai lo i: Nh ng thu c tính chung gi ng nhau và nh ng thu c tính chung b n ch t. Mu n v ch ñư c nh ng d u hi u b n ch t c n ph i có phân tích, t ng h p, so sánh sâu s c s v t, hi n tư ng ñ nh khái quát. Ví d 1. T ba s ki n: S 5 chia h t cho 5; s 15 chia h t cho 5 và s 25 chia h t cho 5. So sánh ba s 5, 15, 25, rút ra ñi m chung các s ñó ñ u có t n cùng b ng 5 và có k t lu n khái quát: T t c các s t n cùng b ng 5 ñ u chia h t cho 5. 15
Ví d 2. Có bao nhiêu hình tam giác trong hình 2.10? và sau ñó là trong các hình 2.11; 2.12? Có nh ng em ñã suy nghĩ và ñ m như sau: - S tam giác có c nh bên là OA : 4 - S tam giác có c nh bên là OB (và n m bên ph i c a OB) :3 - S tam giác có c nh bên là OC (và n m bên ph i c a OC) :2 - S tam giác có c nh bên là OD AB C (và n m bên ph i c a OD) :1 DE C ng : 10 H.2.10 H.2.11 H.2.12 T ñó chuy n qua hình 2.11, các em có th tr l i ñư c ngay s hình tam giác là: 5 + 4 + 3 + 2 + 1 = 15, và s hình tam giác trên hình 2.12 là: 15 + 6 = 21. Như v y, các em HS này ñã bi t khái quát hóa trên cơ s phân tích ch m t s ki n. • C th hóa C th hóa là quá trình minh h a hay gi i thích nh ng khái ni m, ñ nh lu t khái quát, tr u tư ng b ng ví d . Ví d khi d y v góc: Xu t phát t mô hình c th c a góc trong th c t (hình t o b i kim phút và kim gi trong ñ ng h , hình t o b i hai c nh c a E ke, hình t o b i hai c nh bàn...), b qua các tính ch t khác c a các v t mà ch gi l i m t d u hi u chung (hai tia chung g c), t ñó ñi ñ n ñ nh nghĩa khái ni m góc (góc là m t hình t o b i hai tia chung g c) sau ñó l i c th hóa khái ni m này b ng cách xét m t s góc c th (nh n, vuông, tù, b t... ), nh n bi t các góc trong nh ng ñi u ki n khác nhau, v v...) Trên cơ s ñó d n d n hình thành và phát tri n các em các ph m ch t c a ho t ñ ng trí tu như tính ñ nh hư ng, tính phê phán, tính linh ho t…: • Tính ñ nh hư ng c a trí tu . Tính ñ nh hư ng c a trí tu ñư c th hi n ch HS nhanh chóng và chính xác xác ñ nh ñ i tư ng c a ho t ñ ng trí tu , m c ñích ph i t i và con ñư ng t i ưu ñ ñ t ñư c m c ñích ñó. Ph m ch t này chi ph i hư ng ñi và cách th c ñi c a ho t ñ ng trí tu , ñ ng th i nó còn giúp cho HS có ý th c và năng l c ngăn ng a s ñi ch ch hư ng cũng như k p th i phát hi n l ch l c và ñi u ch nh có hi u qu nh ng l ch l c này. • B r ng c a trí tu . B r ng c a ho t ñ ng trí tu ñư c th hi n ch , HS có th ti n hành ho t ñ ng này trong nhi u lĩnh v c, nh t là nh ng lĩnh v c có liên quan m t thi t v i nhau. Nó giúp cho HS có ñi u ki n thu n l i ñ t o nên s h tr gi a ho t ñ ng trí tu trong lĩnh v c này và ho t ñ ng trí tu trong lĩnh v c khác. Ví d : Ho t ñ ng trí tu trong lĩnh v c Toán giúp cho ho t ñ ng trí tu trong lĩnh v c V t lý, Hóa... • Chi u sâu c a trí tu . Chi u sâu c a ho t ñ ng trí tu th hi n ch : HS ti n hành ho t ñ ng trí tu theo hư ng ñi sâu vào và n m ñư c ngày càng sâu s c b n ch t c a s v t, hi n tư ng khách quan. Ph m ch t này giúp HS phân bi t ñư c cái b n ch t và cái không b n ch t, cái b n ch t v i cái hi n tư ng; ñ phòng ho t ñ ng trí tu nông c n, hình th c ch nghĩa; có ñi u ki n thu n l i trong vi c n m nhanh chóng và chính xác các qui lu t v n có c a hi n th c khách quan và v n d ng chúng nh m c i t o hi n th c. • Tính linh ho t c a trí tu . Tính linh ho t c a ho t ñ ng trí tu th hi n ch : HS có kh năng thay ñ i phương hư ng gi i quy t v n ñ phù h p v i s thay ñ i c a các ñi u ki n, bi t tìm ra phương pháp m i ñ gi i quy t v n ñ , d dàng 16
chuy n t d ng ho t ñ ng trí tu này sang ho t ñ ng trí tu khác, kh c ph c l i r p khuôn theo m u ñ nh s n, máy móc, suy nghĩ theo ñư ng mòn; có kh năng xác l p s ph thu c gi a các ki n th c theo tr t t ngư c v i cách ñã bi t (tính thu n ngh ch c a quá trình tư duy); kh năng nhìn m t v n ñ , m t hi n tư ng theo nh ng quan di m khác nhau. Ph m ch t này giúp HS thích ng v i các tình hu ng nh n th c khác nhau m t cách nhanh chóng, ñ m b o n m tri th c m i nhanh hơn và ti t ki m hơn. • Tính ñ c l p c a trí tu . Tính ñ c l p c a ho t ñ ng trí tu bi u hi n kh năng t mình phát hi n ñư c v n ñ ph i gi i quy t, t mình ñ xu t ñư c cách gi i quy t và t mình gi i quy t ñư c; không ñi tìm nh ng l i gi i ñáp s n, không d a d m vào ý nghĩ và l p lu n c a ngư i khác. Ph m ch t này giúp HS ch ñ ng trong ho t ñ ng nh n th c; phát huy ñư c nhi u sáng ki n, nâng cao ñư c hi u qu h c t p. Tính ñ c l p có liên quan m t thi t v i tính t giác và tính tích c c; trong ñó, tính t giác là cơ s c a tính tích c c, và tính tích c c phát tri n cao ñ s làm hình thành tính ñ c l p. Vì v y, khi ti n hành ho t ñ ng trí tu c n ph i k t h p c ba ph m ch t ñó v i nhau. • Tính nh t quán c a trí tu . Ho t ñ ng trí tu có tính nh t quán có nghĩa là ñ m b o ñư c tính logíc, ñ m b o ñư c s th ng nh t c a tư tư ng ch ñ o t ñ u ñ n cu i, không có nh ng mâu thu n. • Tính phê phán c a trí tu . Tính phê phán c a ho t ñ ng trí tu ñư c th hi n ch : HS bi t phân tích, ñánh giá các quan ñi m, lý thuy t, phương pháp c a ngư i khác ñ ng th i ñưa ra ñư c ý ki n c a mình, b o v ñư c ý ki n y. Nh ñó, HS h c t p ñư c kinh nghi m c a loài ngư i nói chung, c a ngư i khác nói riêng m t cách sáng t o, d dàng ñưa kinh nghi m ñó vào trong h th ng kinh nghi m c a b n thân; ñ ng th i, tránh ñư c tình tr ng giáo ñi u, mù quáng trong nh n th c. • Tính khái quát c a trí tu . Tính khái quát c a ho t ñ ng trí tu ñư c th hi n ch : Khi gi i quy t m i nhi m v nh n th c nh t ñ nh, HS s hình thành mô hình gi i quy t khái quát tương ng. T mô hình gi i quy t khái quát này, HS có th v n d ng ñ gi i quy t nh ng nhi m v c th cùng lo i. Nh ñó, HS d dàng thích ng v i vi c gi i quy t các nhi m v nh n th c tương t . Các ph m ch t ho t ñ ng trí tu nói trên có m i quan h v i nhau và th ng nh t ñ m b o cho ho t ñ ng này ñ t ñư c hi u qu t i ưu. - K năng, k x o tương ng v i tri th c môn h c. M i môn h c ch a ñ ng m t h th ng tri th c ñư c l a ch n t m t hay m t s khoa h c h u quan c n cung c p cho HS. Tương ng v i tri th c môn h c là các k năng, k x o (bao g m c k năng, k x o nghiên c u tri th c và k năng, k x o v n d ng tri th c môn h c trong th c ti n) ñ c thù c n ti n hành b i dư ng cho h c sinh . Ví d : Trong h c Toán, tương ng v i tri th c v Quy t c rút g n phân s là k năng rút g n phân s . Như v y, trong quá trình d y h c, GV b môn c n: + Xác ñ nh h th ng k năng, k x o chung trong h c t p HS c n rèn luy n; + Xác ñ nh rõ h th ng k năng, k x o tương ng v i h th ng tri th c môn h c, bài h c HS c n rèn luy n; + Xác ñ nh m c ñ k năng HS, k x o c n ñ t; + T ñó ñ ra cách th c rèn luy n các k năng, k x o ñó. Tóm l i, b i dư ng cho HS k năng, k x o ho t ñ ng lao ñ ng trí óc và lao ñ ng chân tay t c là b i dư ng cho HS phương pháp, kh năng làm vi c nh t là kh năng suy nghĩ, kh năng s d ng t t nh t b óc c a mình; cũng t c là rèn cho các 17
em ti m l c c a s hi u bi t; cung c p cho các em chìa khóa c a m i s hi u bi t, t o ñi u ki n cho HS lĩnh h i tri th c có hi u qu , cho kh năng s ng và làm vi c trong tương lai. c. B i dư ng cho HS th gi i quan, nhân sinh quan khoa h c và nh ng ph m ch t, năng l c c n thi t c a con ngư i m i (B i dư ng cho HS thái ñ hay giá tr thích h p) Th gi i quan là quan ñi m, quan ni m thành h th ng v th gi i, v các hi n tư ng t nhiên và xã h i. Th gi i quan khoa h c bao g m quan ñi m duy v t và phương pháp bi n ch ng trong vi c nhìn nh n th gi i xung quanh. Nhân sinh quan là quan ñi m, quan ni m thành h th ng v cu c s ng, v ý nghĩa, m c ñích cu c s ng c a con ngư i. C t lõi c a nhân sinh quan là lý tư ng s ng. Nhân sinh quan khoa h c là nhân sinh quan c a giai c p vô s n. Nhi m v này c n t p trung vào vi c: - Hình thành và phát tri n quan ñi m ñúng ñ n v th gi i t nhiên, xã h i, con ngư i, k thu t và cách th c ho t ñ ng; + Nêu rõ tính th c ti n c a tri th c (cho HS th y tri th c b t ngu n t th c ti n, n y sinh và phát tri n do nhu c u c a th c ti n và ph c v cho th c ti n) ñ HS ý th c ñư c ý nghĩa, t m quan tr ng c a tri th c, c a môn h c; + B i dư ng quan ñi m duy v t và phương pháp tư duy bi n ch ng (xem xét các s v t, hi n tư ng theo quan ñi m duy v t; theo quan ñi m v n ñ ng, bi n ñ i và tương quan ch t ch v i nhau). - Giáo d c thái ñ ñúng ñ n ñ i v i th gi i xung quanh + Hình thành thái ñ ñúng ñ n ñ i v i t nhiên (T hi u bi t v t nhiên hình thành cho HS ý th c và thái ñ b o v , c i t o và xây d ng môi trư ng thiên nhiên); + Hình thành thái ñ ñúng ñ n ñ i v i ñ i v i xã h i (T hi u bi t v xã h i hình thành cho HS ý th c và thái ñ b o v , c i t o và xây d ng môi trư ng xã h i); + Giáo d c ý th c và thái ñ ñúng ñ n ñ i v i lao ñ ng, trư c h t là lao ñ ng h c t p; + Giáo d c thái ñ và cách cư x ñúng ñ n ñ i v i m i ngư i trong c ng ñ ng. - Giáo d c nh ng ph m ch t, năng l c c n thi t c a con ngư i m i... Như v y, tùy ñ c ñi m c a t ng môn h c, bài h c, GV c n xác ñ nh + Nh ng quan ñi m, thái ñ và ph m ch t nhân cách nào c n b i dư ng cho HS; + Bi u hi n c a nh ng quan ñi m, thái ñ và ph m ch t ñó; + T ñó ñ ra cách th c b i dư ng chúng. Cách xác ñ nh và s p x p các yêu c u và nhi m v d y h c theo th t như trên có th là m t trong các nguyên nhân d n ñ n hi n tư ng trong th c t GV ch chú tr ng vi c cung c p tri th c, th m chí nh i nhét tri th c mà xem nh vi c b i dư ng k năng và thi u quan tâm ñ n vi c giáo d c nh ng giá tr thích h p cho HS. Theo ki u ti p c n hi n ñ i, b ba yêu c u ñó ñư c ñ o ngư c l i: 1). H th ng nh ng giá tr (thái ñ ) thích h p c n b i dư ng; 2). H th ng nh ng k năng h c t p và sinh ho t c n rèn luy n; 3). H th ng nh ng tri th c ph thông toàn di n, theo k p trình ñ tiên ti n c a th gi i hi n ñ i ñ ng th i k th a ñư c nh ng truy n th ng t t ñ p c a dân t c tương ng. 18
Hai ki u ti p c n trên v m c tiêu, nhi m v d y h c ñã và ñang ñư c th hi n trong k ho ch, chương trình d y h c nhà trư ng Vi t Nam hi n nay. d. M i quan h gi a các nhi m v d y h c Ba nhi m v trên có m i quan h bi n ch ng, thúc ñ y l n nhau. Trong ñó, nhi m v th nh t là cơ s c a nhi m v th hai và nhi m v th ba; b i l , HS s ch th c hi n các thao tác trí tu khi các em ti n hành lĩnh h i và v n d ng h th ng các tri th c. Th gi i quan, nh ng ph m ch t nhân cách ñư c hình thành các em có ñúng ñ n hay không l i tùy thu c vào nh ng tri th c mà các em lĩnh h i có chính xác, khoa h c hay không. Nhi m v th hai là ñi u ki n c a nhi m v th nh t và nhi m v th ba; ñi u ñó th hi n ch m t khi trí tu c a các em phát tri n, các em bi t phương pháp h c thì chính s phát tri n trí tu ñó giúp cho các em có th lĩnh h i tri th c, hình thành k năng, k x o và nh ng ph m ch t nhân cách t t hơn. Nhi m v th ba v a là m c ñích, k t qu c a nhi m v th nh t và nhi m v th hai l i v a tr thành ñ ng l c thúc ñ y nhi m v th nh t và nhi m v th hai phát tri n. M c ñích cu i cùng c a quá trình HS lĩnh h i tri th c là ñ nh m hình thành quan ñi m, tư tư ng ñúng v th gi i xung quanh t ñó có thái ñ và hành ñ ng ñúng ñ n ñ i v i th gi i, t c m c ñích c a vi c h c ch là ñ h c làm ngư i. HS s ch th c hi n các thao tác trí tu ñ lĩnh h i tri th c, rèn luy n k năng, k x o t t m t khi các em có ý th c, thái ñ h c t p ñúng ñ n. Ba nhi m v d y h c nói trên ñư c th hi n trong nhi m v d y ch và nhi m v d y ngư i mà ngư i ñ i thư ng ñ c p ñ n. D y ch và d y ngư i có quan h m t thi t v i nhau. Thông qua d y ch ñ d y ngư i: “Cho con h c dăm ba ch ñ làm ngư i”. Ph m văn ð ng: “ð n m t trình ñ nào ñó tri th c v i tư tư ng, trí d c v i ñ c d c là m t. Trí d c ph i ti n t i ñ c d c và ñ c d c là k t qu t t y u c a m i s hi u bi t”. T ñó có th rút ra: - D y t t t c là ph i th c hi n t t c ba nhi m v d y h c; - C n quán tri t c ba nhi m v này trong toàn b quá trình d y h c; - M i trư ng, m i b môn c n căn c vào tính ch t, m c tiêu ñào t o, hoàn c nh, ñi u ki n c a mình ñ c th hóa các nhi m v d y h c cho phù h p và làm cho m i thành viên ý th c ñư c các nhi m v ñó. 1.1.6. ð ng l c c a quá trình d y h c 1.1.6.1. Khái quát v s v n ñ ng, phát tri n c a quá trình d y h c Quá trình d y h c v i tư cách là m t h th ng luôn luôn tr ng thái v n ñ ng và phát tri n không ng ng. Các thành t trong c u trúc c a quá trình d y h c v n ñ ng và phát tri n trong m i quan h bi n ch ng v i nhau t o nên s v n ñ ng và phát tri n chung c a c quá trình d y h c. S v n ñ ng và phát tri n này di n ra nh tác ñ ng c a nh ng ñ ng l c nh t ñ nh. 1.1.6.2. ð ng l c c a quá trình d y h c a. Mu n có quan ni m ñúng v ñ ng l c c a quá trình d y h c, ph i ñ ng trên quan ñi m c a ch nghĩa Mác v ñ ng l c c a s v n ñ ng, phát tri n c a các s v t, hi n tư ng trong hi n th c khách quan. V n d ng quan ñi m ñó ñ xem xét ñ ng l c c a quá trình d y h c có th nói: 19