NGÔN NGỮ HỌC TÍNH TOÁN: NHỮNG XU HƯỚNG MỚI, TRIỂN VỌNG VÀ THÁCH THỨC | 87
...................................................................................................................................................................................
KHẢ NĂNG HIỂU CỦA GOOGLE TRANSLATE
KHI DỊCH CÂU MƠ HỒ TIẾNG VIỆT SANG TIẾNG HÀN
TRẦN VĂN TIẾNG* - NGUYỄN THỊ KIM NGỌC**
Tóm tắt: Google translate là phần mềm dịch thuật trực tuyến do Google phát triển, hỗ
trợ dịch tự động từ một ngôn ngữ tự nhiên sang một ngôn ngữ khác tương đương. Hiện tại,
Google translate được nhiều người, nhiều giới sử dụng trong học tập, dịch thuật do tính chất
nhanh lẹ, cấp thời của nó. Tuy nhiên, đối với một ngôn ngữ tự nhiên như tiếng Việt, việc dịch
những câu mơ hồ tiếng Việt sang tiếng Hàn không mang lại kết quả như mong muốn. Chính vì
vậy, yêu cầu làm mất mơ hồ (câu trở nên đơn nghĩa) từ ngôn ngữ nguồn (tiếng Việt) để đạt được
kết quả chính xác ở ngôn ngữ đích (tiếng Hàn) là yêu cầu cần thiết.
Từ khóa: Câu mơ hồ, cấu trúc, mơ hồ cấu trúc, ngôn ngữ nguồn, ngôn ngữ đích.
1. GIỚI THIỆU
Trong tiếng Việt, thỉnh thoảng chúng ta đọc được trên báo những câu sau:
(1) Một bệnh viện thưởng tết cho hộ lý bằng giám đốc [1].
(2) Bùi Tiến Dũng thổ lộ việc vợ có bầu với cựu HLV trưởng đội tuyển Việt Nam
tại sân Hàng Đẫy [2].
(3) Lái xe container đè ô tô, 3 người tử vong ở Long Biên khai gì với công an [3].
(4) Biểu tình lớn ở Berlin phản đối viện trợ Ukraine và chống Nga [4].
Những câu trên có những cách hiểu khác nhau trong mỗi câu.
Với (1), ta có cấu trúc “thưởng - cho A - bằng B”; trong đó “thưởng” với nghĩa “Cho
tiền, hiện vật, v.v…để t ý khen ngợi và khuyến khích v đ có công, có việc làm tốt, ví dụ:
thưởng tiền, thưởng huân chương,...” [5, tr.943]; trong khi “bằng” là một kết từ biểu thị điều
sắp nói ra là phương tiện, phương php của hoạt động được nói đến, ví dụ: Đi bằng my bay,
Trả bằng một gi rất đắt [5, tr.43], cho nên câu (1) đã cho ta cách hiểu thứ 1: gim đốc là phần
thưởng cho hộ lý.
(1a) Một bệnh viện thưởng tết cho hộ lý mà phần thưởng là giám đốc.
Trong khi, ngụ ý của người viết câu này không phải thế, mà là mức thưởng tết của hộ
lý bằng mức thưởng của gim đốc, đây là cách hiều thứ 2.
(1b) Một bệnh viện thưởng tết cho hộ lý bằng mức (của) giám đốc.
Với trường hợp (2), do cấu trúc “thổ lộ - việc [X với A]” cho nên đã cho ta cách hiểu:
(2a) Bùi Tiến Dũng thổ lộ việc vợ có bầu với cựu HLV trưởng đội tuyển Việt Nam tại
sân Hàng Đẫy.
Đồng thời, câu (2) lại còn có cách hiểu khác: “thổ lộ - với A - (về) [việc X]”:
* TS, Trường Đại học Ngoại ngữ - Tin học TP. Hồ Chí Minh; Email: tiengtv@huflit.edu.vn
** ThS, Trường Đại học Ngoại ngữ - Tin học TP. Hồ Chí Minh; Email: ngocntk@huflit.edu.vn
88 | KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA 2024
...................................................................................................................................................................................
(2b) Bùi Tiến Dũng thổ lộ với cựu HLV trưởng đội tuyển Việt Nam tại sân Hàng Đẫy
(về) việc vợ có bầu.
Riêng câu (3), do cụm “khai gì với công an” đặt ngay sau “3 người tử vong ở Long
Biên” khiến câu này có 2 cách hiểu:
(3a) Lái xe container đè ô tô, 3 người tử vong ở Long Biên khai g với công an.
(3b) Xe container đè ô tô, 3 người tử vong ở Long Biên, li xe khai g với công an.
Do cấu trúc “phản đối X - và - Y”, trong đó “X - và - Y” là một cấu trúc đẳng lập,
nếu“phản đối” tác động lên cả X và Y thì ta có cách hiểu (4a):
(4a) Biểu tình lớn ở Berlin phản đối viện trợ Ukraine và [phản đối việc] chống Nga.
Tuy nhiên, câu (4) cũng có thể hiểu như (4b); khi mà “phản đối” chỉ tác động lên X mà
không tác động lên Y. Lúc này “Biểu tình lớn ở Berlin” có 2 mục đích: “phản đối viện trợ
Ukraine” và “chống Nga”.
(4b) Biểu tình lớn ở Berlin phản đối viện trợ Ukraine và/ [cùng với] chống Nga.
Những trường hợp trên được gọi là câu mơ hồ (Ambiguous sentence) trong tiếng Việt.
Theo Nguyễn Đức Dân “Một câu mơ hồ là một câu trong khi có một biểu hiện duy nhất ở cấp
độ ngôn ngữ này lại có ít nhất hai cch biểu hiện ở cấp độ ngôn ngữ khc” [6, tr.65]. Thực tế,
trong khi viết, do không chú ý, vô tình chúng ta đã tạo ra những câu mơ hồ; đó là những câu
có 2 hoặc hơn 2 cách hiểu khác nhau. Nguyễn Đức Dân cũng cho rằng ngôn ngữ tự nhiên nào
cũng có hiện tượng mơ hồ, và nghiên cứu về tính mơ hồ trong ngôn ngữ còn thêm một ý nghĩa
thực tế quan trọng trong lĩnh vực trí tuệ nhân tạo (Artificial intelligence), các máy thông minh
khi giao tiếp với con người cần hiểu chính xác những gì mà con người truyền đạt (…).
Ngay từ khi xuất hiện sự ứng dụng máy tính điện tử để dịch tự động (dịch máy), các nhà ngôn
ngữ học và tin học đã thấy nghĩa thực tiễn quan trọng của nghiên cứu về tính mơ hồ
trong các ngôn ngữ tự nhiên [6, tr.66].
Cũng theo theo Nguyễn Đức Dân và Trần Thị Ngọc Lang, mơ hồ là một hiện tượng tất
yếu của ngôn ngữ tự nhiên. Trong một câu, các từ được đứng theo một thứ tự tuyến tính nhưng
chúng lại có khả năng kết hợp với nhau một cách không tuyến tính (kết hợp bất liên tục) do đó
số lượng các khả năng này rất lớn. Tất yếu vì thế sẽ dẫn tới những trường hợp một chuỗi từ có
thể hiểu theo hơn một kiểu kết hợp. Lúc đó chuỗi từ được gọi là mơ hồ cấu trúc hoặc mơ hồ
logic [7, tr.91]. Ví dụ như câu (4) trên, các từ kết hợp theo trật tự tuyến tính đúng với trật tự
cú pháp tiếng Việt. Tuy nhiên, khả năng kết hợp giữa “phản đối” với X - Y (trong một cấu trúc
đẳng lập "X và Y”) là kết hợp "bất liên tục”, do vậy khi "phản đối" không tác động lên Y ta sẽ
có thêm cách hiểu thứ 2 là (4b).
Căn cứ những điều trình bày ở trên, bài viết này thử xem xét kết quả dịch của Google
translate những câu mơ hồ tiếng Việt sang tiếng Hàn và đề xuất giải pháp khắc phục.
NGÔN NGỮ HỌC TÍNH TOÁN: NHỮNG XU HƯỚNG MỚI, TRIỂN VỌNG VÀ THÁCH THỨC | 89
...................................................................................................................................................................................
2. NHỮNG HẠN CHẾ CỦA GOOGLE TRANSLATE KHI DỊCH NHỮNG CÂU
MƠ HỒ TIẾNG VIỆT SANG TIẾNG HÀN
2.1. Một số kết quả dịch câu mơ hồ của Google translate
Theo một kết quả khảo sát gần đây, với câu hỏi đặt ra cho 100 sinh viên 4 lớp tiếng
Anh tại Đại học Quốc gia Hà Nội: “Những ứng dụng của ngôn ngữ học máy tính thường được
sinh viên sử dụng trong các lớp học ngoại ngữ” thì nhận được câu trả lời là 100% sinh viên
dùng Google dịch sau đó mới đến các ứng dụng khác như Translator Online, Foreign Word,
Web Trance [8, tr.73-74]. Điều này cho thấy Google translate (GT) là lựa chọn ưu tiên của
nhiều người khi cần phải dịch cấp thời một văn bản. Tuy nhiên, khả năng hiểu và dịch những
câu mơ hồ từ ngôn ngữ nguồn (source language) sang ngôn ngữ đích (target language) của GT
còn nhiều điều đáng nói. Chẳng hạn với 4 câu ở trên, GT dịch sang tiếng Hàn sẽ là:
(1) Một bệnh viện thưởng tết cho hộ lý bằng giám đốc.
=> 병원, 원장급 간호사에게 설맞이 보너스 지급.
[Hiểu là: Bệnh viện thưởng Tết cho y tá cấp gim đốc]
(2) Bùi Tiến Dũng thổ lộ việc vợ có bầu với cựu HLV trưởng đội tuyển Việt Nam
tại sân Hàng Đẫy.
=> 부이띠엔둥 (Bui Tien Dung)이 항데이 경기장에서 베트남 전 감독에게 아내의
임신 사실을 고백했다.
[Hiểu là: Bùi Tiến Dũng th nhận với cựu HLV tuyển Việt Nam rằng vợ anh có thai
trên sân Hàng Đẫy]
(3) Lái xe container đè ô tô, 3 người tử vong ở Long Biên khai gì với công an.
=> 롱비엔에서 컨테이너 트럭 운전사가 승용차를 깔아 3 명이 사망했는데, 경찰에
뭐라고 말했나요?
[Hiểu là: Tài xế xe container tông xe ở Long Biên, 3 người chết, nói gì với công an?]
(4) Biểu tình lớn ở Berlin phản đối viện trợ Ukraine và chống Nga.
=> 베를린에서는 우크라이나에 대한 지원과 러시아에 반대하는 대규모 시위가
벌어졌습니다.
[Hiểu là: Các cuộc biểu tình rầm rộ đ diễn ra ở Berlin để ủng hộ Ukraine và chống
lại Nga]
Phân tích kết quả dịch của GT những câu trên, ta thấy việc dịch tự động của GT rất
máy móc. Ở câu (1), GT đã không hiểu “bằng giám đốc” cho nên đã dịch thành "원장급" (cấp
giám đốc). Đối với câu (2), GT có thể đã “hiểu” một chút, đã làm rõ nghĩa “vợ anh (Bùi Tiến
Dũng) có thai” chứ không phải “có thai với cựu HLV trưởng” nhưng GT lại tạo ra một cách
hiểu khác: “có thai trên sân Hàng Đẫy”. Câu (3) giống như câu (2), khả năng hiểu của GT có
khá hơn; GT đã làm rõ “tài xế nói (khai) gì với công an” chứ không phải “3 người tử vong nói
gì với công an”. Tuy nhiên, cũng như câu (2), GT đã không xóa được mơ hồ ở chỗ “Tài xế xe
90 | KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA 2024
...................................................................................................................................................................................
container tông xe ở Long Biên”. Cuối cùng với câu (4), GT đã gặp “rắc rối” khi dịch thành:
베를린에서는 우크라이나에 대한 지원과 러시아에 반대하는 대규모 시위가
벌어졌습니다 (Các cuộc biểu tình rầm rộ đ diễn ra ở Berlin để ủng hộ Ukraine và chống lại
Nga). GT đã hiểu sai cho nên từ chỗ “phản đối viện trợ Ukraine” đã trở thành “ủng hộ
Ukraine”, và “chống lại Nga” là mục tiêu thứ hai của “các cuộc biểu tình rầm rộ ở Berlin”.
2.2. Thử nghiệm dịch một số cấu trúc mơ hồ tiếng Việt sang tiếng Hàn của GT
Dưới đây, chúng tôi thử cho GT dịch một số câu mơ hồ thuộc những cấu trúc khác
nhau từ tiếng Việt sang tiếng Hàn để xem khả năng hiểu của GT đến mức độ nào.
2.2.1. Câu có cấu trc X- Y- ca - N
Ví dụ: (5) Robot có cảm xúc của chàng trai gốc Việt.
Trong (5), nếu X (Robot) tác động lên N (chàng trai gốc Việt) theo quan hệ sở hữu "X
của N", thì ta có cách hiểu thứ 1:
(5a) Robot của chàng trai gốc Việt, [có cảm xúc].
Tuy nhiên, nếu hiểu Y thuộc về N (theo quan hệ sở hữu "Y của N"), thì lúc này ta có
cách hiểu thứ 2 (5b), cách hiểu này nhấn mạnh: có cảm xúc của chàng trai gốc Việt.
(5b) Robot có cảm xc của chàng trai gốc Việt.
GT đã dịch câu (5) sang tiếng Hàn là: 로봇은 베트남 남자의 감정을 가지고
있습니다.
Hiểu là: Robot có những cảm xúc của một người đàn ông Việt Nam. GT đã hiểu câu
(5) theo (5b).
Ví dụ khác:
(6) Quyết định không thổi nồng độ cồn với người thợ xây của giám đốc công an
Hà Tĩnh [9].
Câu này có 2 cách hiểu, nếu X (quyết định) tác động lên N (giám đốc công an Hà Tĩnh)
thì ta có cách hiểu (6a) :
(6a) Quyết định [không thổi nồng độ cồn (…)] của giám đốc công an Hà Tĩnh.
Và nếu hiểu “Y của N” thì ta có cách hiểu (6b), lúc này “quyết định” là của ai đó chứ
không phải của giám đốc công an Hà Tĩnh:
(6b) [Quyến định không thổi nồng độ cồn với] người thợ xây của giám đốc công an Hà
Tĩnh.
GT đã dịch câu (6) như sau: 하띤 (Ha Tinh) 경찰청장이 건설 노동자에게 알코올
농도를 폭파하지 않기로 결정.
Hiểu là: Cảnh st trưởng Hà Tĩnh quyết định không dùng rượu nổ công nhân xây dựng.
Như vậy GT tạm hiểu theo (6a), GT cũng không hiểu “thổi nồng độ cồn”.
2.2.2. Câu có cấu trc X - A - với - B
Ví dụ:
(7) Em sẽ không nói chuyện của chị với anh Ba [6, tr.84].
NGÔN NGỮ HỌC TÍNH TOÁN: NHỮNG XU HƯỚNG MỚI, TRIỂN VỌNG VÀ THÁCH THỨC | 91
...................................................................................................................................................................................
Câu (7) sẽ có 2 cách hiểu: khi “với” trong “A với B” là một liên từ kết nối A-B đồng
đẳng, lúc này “với” tương đương như “và” trong một cấu trúc đẳng lập “A và B”, ta có cách
hiểu (7a):
(7a) Em sẽ không nói chuyện của chị và anh Ba [cho ai đó biết].
Đồng thời, nếu “với” trong “A với B” là một liên từ biểu thị ý hướng tới đối tượng cần
tác động thì lúc này “với” tương đương với “cho”, ta có cách hiểu (7b):
(7b) Em sẽ không nói chuyện của chị cho anh Ba [biết].
"Anh Ba" lúc này trở thành đối tượng tiếp nhận "chuyện của chị".
GT đã dịch câu (7): 나는 바씨와 당신에 대해 이야기하지 않을 것입니다.
Hiểu là: Tôi s không nói về bạn với anh Ba. Câu vẫn mơ hồ, không rõ hiểu theo (7a)
hay (7b).
2.2.3. Câu có cấu trc: X - Y - P
Trong cấu trúc này, P là thành phần phụ, thường là trạng ngữ chỉ địa điểm, X và Y là
các từ/ cụm từ bất kỳ. Mơ hồ xảy ra do phạm vi tác động của P lên X hoặc Y. Ví dụ :
(8) Tôi đã thấy người đàn ông ở trên đường [6, tr.70].
Câu này có 2 cách hiểu:
(8a) Tôi đã thấy người đàn ông, người đàn ông ở trên đường [P tác động lên Y].
(8b) Tôi đã thấy người đàn ông, khi tôi ở trên đường [P tác động lên X].
GT đã dịch câu (8) như sau: 나는 길에서 그 남자를 보았다.
Hiểu là: Tôi nhìn thấy người đàn ông trên đường phố. Câu vẫn mơ hồ.
(9) Các nữ nhân viên quán cà phê có hành vi bán dâm tại cơ quan công an.
Hai cách hiểu của câu (9) là:
(9a) Các nữ nhân viên (…) tại cơ quan công an [P tác động lên X].
(9b) Các nữ nhân viên (…) bán dâm tại cơ quan công an [P tác động lên Y].
GT đã dịch câu (9) như sau: 커피전문점 여직원이 경찰서에서 성매매를 한 사건.
Hiểu là: Vụ nữ nhân viên quán cà phê bán dâm tại đồn công an. Vậy GT hiểu theo
(9b).
Mơ hồ cũng xảy ra trong cấu trúc X – Y – P khi P là một cụm từ bổ trợ, bổ trợ ngay
trên Y. Ví dụ :
(10) Việt Nam giành huy chương vàng môn kiếm chém đồng đội (THTV,
06/12/2019).
Ở đây “đồng đội” là P đã tác động ngay lên tổ hợp liền kề là “môn kiếm chém” (Y),
tạo ra cách hiểu “Việt Nam giành huy chương vàng môn kiếm chm đồng đội” (10a), trong
khi, lẽ ra P phải tác động lên X để có cách hiểu đúng là “Việt Nam giành huy chương vàng
đồng đội môn kiếm chém” (10b).
GT đã dịch câu (10): 베트남이 단체전에서 금메달을 획득했습니다.