
PHÂNTÍCHÝNGHĨACỦACÁCTỪNỐI:
VÌ-BỞI–DO-TẠI–NHỜ
TrầnThịLệDung
,NguyễnThịMaiHương
,
NguyễnThanhBình
,HoàngThúyNga
Email:tranledung1975@hou.edu.vn
Ngàytòasoạnnhậnđượcbàibáo:06/05/2024
Ngàyphảnbiệnđánhgiá:13/11/2024
Ngàybàibáođượcduyệtđăng:27/11/2024
DOI:10.59266/houjs.2024.492
Tómtắt:Cáchưtừhaytừnối,nhưvì,bởi,do,tại,nhờxưanaychỉđượcgiảithíchý
nghĩangữpháprấtkháiquátgiốngnhaulàchỉnguyênnhân(hoặclído),màchưađượcchỉ
raýnghĩariêngbiệtcủatừngtừ.Bàiviếtápdụngphươngphápphântíchthànhtốdựatheo
cácthamtố(haythamthể)trongcấutrúcnghĩacủavịtừ,đồngthờidựavàocáchtìmcác
ngữcảnhtrống,tứcngữcảnhcógiátrịkhubiệtnghĩacủatừngtừtrongmộtdãytừđồng
nghĩa,đểpháthiệnnhữngnétnghĩakhubiệtcủamỗihưtừhaytừnốiđồngnghĩanàytrong
dãygồm5từnốiđồngnghĩađãnêu.
Từkhóa:Cáchưtừ,phântíchthànhtố,dãytừđồngnghĩa,cáctừnối.
TrườngĐạihọcMởHàNội
I.Đặtvấnđề
Nhưchúngtađãbiết,cácsáchngữ
phápđềuchỉrarằngtừtrongcácngônngữ
nóichungcóhailoạiýnghĩa:“ýnghĩatừ
vựng”và“ýnghĩangữpháp”.“Ýnghĩatừ
vựng”làýnghĩariêngcủatừngtừ.
Chẳnghạn,ýnghĩatừvựngcủacác
từtrongtiếngAnh:catlà«mèo”, penlà
“bút”,chairlà«ghế»;redlà«đỏ»,yellow
là«vàng»,blacklà«đen»;golà”đi”,stand
là«đứng»,speak“nói”,v.v...
Bêncạnhýnghĩariêngcủatừngtừ
nhưđãnêu,mỗiđơnvịngônngữnàycòn
có nhữngý nghĩa chungmang tính khái
quátbaotrùm.Đólà“nghĩangữpháp”.
Chẳnghạn,cảbatừchair,pen,cat
đềucócácýnghĩachunglà“sựvật”,“số
ít”;cảbatừ red,yellow, blackđềucóý
nghĩa chung là” tính chất”; cả ba từ go,
stand, speak đều có ý nghĩa chung là
“hànhđộng”,v.v...Cácýnghĩa“sựvật”,
“hànhđộng”,“tínhchất”ấylàcácýnghĩa
ngữpháptừloại.
Hoặcýnghĩa‘giống”,“số”,“cách”
của danh từ trong tiếng Nga, ý nghĩa
“ngôi”. “thời”, “thể” của động từ trong
các tiếng Nga, Anh, Pháp,…được biểu
hiệnbằngcácphụtốlànhữngýnghĩangữ
pháphìnhtháihọc.
Hayýnghĩa“chủngữ’,“vịngữ”,
“bổngữ”,“trạngngữ”củacáctừvàcụm
từđóngvaitròthànhphầncâutrongcác
ngônngữlàýnghĩangữphápcúpháp
Ýnghĩangữpháplàýnghĩachung
chocảmộtloạttừ,liênquanđếnsựbiến
hìnhtừvàsựkếthợptừ.

Phươngthứcngữphápchínhlàcác
cáchthức,cácphươngphápbiểuhiệncác
ýnghĩangữphápbằngcáchìnhthứcvật
chấtcụthể.Trongsốcácphươngthứcngữ
pháp,cácphươngthứcphụtố,phươngthức
biếnđổicăntốcủatừ,phươngthứctrọng
âm, phương thức ngữ điệu được dùng
nhiềuhơn trong các ngônngữ tổng hợp
tính(tứclàcácngônngữcóyếutốbiểu
hiệnýnghĩatừvựngvàyếutốbiểuhiệný
nghĩangữphápcùngnằmởtrongbảnthân
từ),điểnhìnhnhưcácngônngữẤnÂu:
Nga,Anh,Pháp,Đức,...Phươngthứctrật
tựtừ,phươngthứchưtừđượcdùngnhiều
hơntrongcácngônngữphântíchtính(tức
làcácngônngữcóyếutốbiểuhiệnýnghĩa
ngữphápnằmởngoàitừ),điểnhìnhnhư
cácngônngữViệt,Hán,TháiLan,...
Đốivớiphươngthứcngữ pháp hư
từ, các hư từcó thểchỉra quan hệgiữa
cácthànhphầncâu(trườnghợphưtừlà
cácgiớitừvàliêntừ)hoặcquanhệgiữa
cáccâu(khihưtừlàliêntừ),đồngthờicó
thểchỉramộtsốýnghĩangữphápkhông
phụthuộcvàosựkếthợpcủacáctừtrong
câu(trườnghợphưtừlàcácmạotừnhư
the,a(an)trongtiếngAnh;le,la,lestrong
tiếngPháphoặclàcáctiểutừ,trợđộngtừ,
cáctừchỉmứcđộ).Đâylànhữngquanhệ
mangtínhphẩmđịnh,nhưtínhxácđịnh
vàkhôngxácđịnh,ýnghĩasố,v.v...(Có
thểthamkhảothêmtrongcáctácphẩm[3,
tr.53];[10,tr.30-31]).
NóiriêngtrongtiếngViệt,cácloại
hưtừphổbiếnđượcsửdụngđểbiểuhiện
các ý nghĩa ngữ pháp hay quan hệ ngữ
phápgồm:
Hư từ là giớitừ:được dùngđể
biểuhiệncácquanhệphụthuộcnhưquan
hệ về: không gian, thời gian,mục đích,
nguyênnhân,...
Vídụ
-Anhtraitôilàmviệcởnhàxuấtbản.
-Họcsinhtoàntrườngsẽtậptrung
khaigiảngtrongsángmai.
-VìTổquốchisinh
NhưlờiAnh,ngườithợ.
(TốHữu,Hãynhớlấylờitôi!)
-Nóbịchếtdotainạngiaothông.
+Hưtừlàliêntừ:đểbiểuhiệncác
quanhệliênkếttrongcâuđơnvàcâuphức
(bao gồm các quanhệ liên kết đẳng lập
nhưliêntừ“và”,liênkếtđốilập,nhưliên
từ“nhưng”vàliênkếtlựachọn,nhưcác
liêntừ“hoặc”,“hoặc....hoặc...”.
CáchưtừtrongtiếngViệtcònđược
gọilà“quanhệtừ”,“từnối”hay“kếttừ”.
Bàiviếtnàybànvềýnghĩacủatừ
nốinóichungvàphântíchcụthểýnghĩa
của5từnốitrongtiếngViệt:vì,bởi,do,
tại,nhờ vớitưcách là phươngtiện biểu
hiện ý nghĩa ngữ pháp hay “quan hệ cú
pháp”[10,tr.30]trongtiếngViệt.
II.Cơsởlýthuyết
Hưtừđượccácsáchngữphápđịnh
nghĩalàcáctừkhôngbiểuhiệnýnghĩatừ
vựngmàchuyênđểbiểuhiệncácýnghĩa
ngữ pháp hay quan hệ cú pháp. Chẳng
hạn, tác giả Nguyễn Hữu Quỳnh phát
biểu:“Quanhệtừcũngnhưphótừ,không
cóýnghĩatừvựng,ýnghĩathực,màchỉ
cóýnghĩangữpháp…Quanhệtừlàmột
loại hư từ” [5, tr.162]. Sách Ngữ pháp
tiếng Việt của Trung tâm KHXH &NV
Quốc gia (nay là Viện Hàn lâm KHXH
VN)địnhnghĩa:“Hưtừlànhữngtừdùng
đểbiểuthịmộtsốnhữngquanhệcúpháp
nhấtđịnh”[10,tr.30].
Nếu hiểu, như đã nêu trên đây, “
nghĩatừvựng”làýnghĩariêngcủatừng
từ, thì mỗi hư từ bên cạnh ý nghĩa ngữ
phápchung,vẫncóýnghĩariêngcủatừng
từ,tứcýnghĩatừvựngcủanó.Cáchhiểuý
nghĩatừvựnggồmcácthànhphầnýnghĩa
biểu vật, ý nghĩa biểu niệm và ý nghĩa
biểuthái[2,tr.97]làcáchhiểutheonghĩa
hẹp.Vớicáchhiểunày,ýnghĩatừvựnglà
ýnghĩavậtchấthayýnghĩa“thực”,còný

nghĩahưtừlàýnghĩa“hư”[1,tr.33].
Chúngtôihiểuýnghĩatừvựngtheo
nghĩarộng,khôngchỉlàýnghĩavậtchất,
ýnghĩa“thực”,màcònlàýnghĩaquanhệ,
ýnghĩa“hư”:ýnghĩatừvựnglàýnghĩa
riêngcủamỗitừ.Chínhvìvậy,sáchNgữ
pháp tiếng Việt của Trung tâm KHXH
&NVQuốcgiaviết:“Nhưnghưtừkhông
phảichỉbiểuthịquanhệvàtuykhôngcó
nghĩa“thực”,nóvẫncósắctháitếnhịvề
nghĩa. Ví dụ:“Anhvớichị…”hay “Anh
cùngchị…”khácvới“Anhvàchị…”[10,
tr.31].Dođó,mỗitừnốivì,bởi,do,tại,nhờ
đượcbài viết này xem xét có ý nghĩa từ
vựngriêngkhácnhau.Nóichođúnghơn,ý
nghĩariêngcủamỗitừnốinàykhôngphải
chỉsựvậtcótínhvậtchấtmàchỉbiểuhiện
quanhệtrừutượngriênggiữacácnộidung
đượcbiểu hiện bằng các thànhphần câu
tươngứng.Quanhệtrừutượngnàylàkết
quảcủasựtrừutượnghóamốiquanhệcụ
thểgiữacácsựvật,đốitượngvậtchấtcó
thựcngoàithếgiớikháchquan.
Vậymỗitừnốinêutrêncóýnghĩa
từvựng,tứcýnghĩariêngcủamình,như
thếnào,bêncạnhýnghĩangữphápchung
đãđượccácnhànghiêncứungữpháphọc
chỉra-ýnghĩa“nguyênnhân”?
III.Phươngphápnghiêncứu
Bàibáođãsửdungmộtsốphương
phápnghiêncứuchủyếusauđây:Phương
phápmiêutảhoạtđộngcủa5từnốitrong
ngữcảnhcụthểđểchỉrasựgiốngnhauvà
khácnhauvềmặtngữnghĩavàngữdụng
củachúng.Phươngphápphântíchthành
tốnghĩa được sửdụng để phân tíchcấu
trúcnghĩacủacáctừnốinhằmxácđịnh
các nét nghĩa khu biệt của chúng, từ đó
cóthểchỉracácnétnghĩagiốngvàkhác
nhaugiữachúng.
IV.Kếtquảvàthảoluận
Từtrướctớinay,cácnhànghiêncứu
ngữpháphọc,kểcảcáctừđiểntườnggiải
tiếngViệt,thườngchỉgiảithíchýnghĩa
củacáchưtừtheochứcnăngngữpháp-
chứcnăngliênkếtcáctừtrongcâumàhư
từđảmnhận.
BỞI:(liêntừ,giớitừ)
Biểu hiện nghĩa nguyên nhân: do
đâu,vìlẽgì,tạilàmsao.
Vídụ:
“Bởiaichothiếpxachàng
Bởiôngnguyệtlãonhỡnhàngxedây”
(Cadao)
Cónghĩa:nhờ,do
Vídụ:
-ChươngtrìnhnàydoCleartàitrợ.
(cólẽ tác giả nhầmtừ “do”, lẽ ra
phải là “Chương trình này được tài trợ
bởiClear”
DO (liên từ): biểu thị quan hệ
nguyênnhân,lído.
Vídụ:
-Lỗinàydotôigâyra.
-Dokhônghiểunênmớihỏilại.[4,
tr.35-36]
Chínhvìcáchưtừvì,bởi,do,tại,nhờ
chưađượcphântíchýnghĩabằngphương
phápkhoahọcnênchúngchưađượcchỉra
ýnghĩatừvựngvớinhữngnétnghĩađặc
hữucógiátrịkhubiệtcủamỗitừ.Người
đọckhôngthểnhậnthấyrõsựkhácnhau
vềýnghĩacủacáchưtừnàylànhưthếnào.
Haivídụdẫntrênđãchothấyđiềunày:cả
từbởivàtừdođềucùngđượcgiảithích
cóýnghĩachỉ“nguyênnhân”.SáchNgữ
pháp tiếng Việt của Nguyễn Hữu Quỳnh
giảithích:“Vì,do,bởi,tại,nhờnóichung
biểuhiệnýnghĩanguyênnhândùngtrong
cụmtừchínhphụ.”[5,tr.165].
Hay cuốn Từ điểntiếng Việt có uy
tín nhất hiện naycũnggiảithích ý nghĩa
ngữphápcủa5từnàygiốngnhau-ýnghĩa
“nguyên nhân” (hoặc “lí do”), song còn
chưachínhxác:Nhưdướiđâysẽđượcchỉ
ra,từkhôngcóýnghĩa“lído”thìlạinêu,

nhưtừbởi;từcóýnghĩa“lído”thựcsựthì
lạikhôngnêu,nhưtừdo.Cụthểnhưsau:
BỞI:k(kếttừ)(thườngdùngtrước
mộtcấutrúcchủngữ-vịngữ).Từbiểuthị
điềusắpnêuralàlídohoặcnguyênnhân
củaviệcđượcnóiđến;vì.
Vídụ:
“Bởianhchămviệccanhnông,
Chonênmớicóbồtrongbịchngoài”
(Cadao).
DO:k.Biểuthịđiềusắpnêuralà
nguyênnhâncủasựviệcnóiđến.
Vídụ:
-Thấtbạidochủquan.
-Dokhôngbiếtnênmớihỏi.
VÌ: k.Từ biểu thị điều sắpnêu ra
làlídohoặcnguyênnhâncủađiềuđược
nóiđến.
Vídụ:
-Vìbậnnênkhôngđếnđược.
-Vìkhôngaibảo,nênkhôngbiết.
-Yêuvìnết,trọngvìtài.
-Vìlẽgì?
TẠI:.Từbiểuthịđiềusắpnêura
lànguyênnhâncủaviệckhônghayđược
nóiđến.
Vídụ:
-Tạichủquannênthấtbại.
-Conhưtạimẹ,cháuhưtạibà(tng.).
-Đổtạikháchquan.[11].
Mặt khác, xưa nay các nhà nghiên
cứuthườngchỉphântíchýnghĩatừvựng
củacácthựctừrathànhcácnétnghĩaphạm
trùvànétnghĩakhubiệtmàchưaaiphân
tíchýnghĩatừvựng(ýnghĩariêng)củacác
hưtừ.Trongbàiviếtnày,chúngtôiápdụng
cáchphântíchnghĩatừvựngdoNguyễn
ĐứcTồnđềxuất[6];[7];[9,tr.286-287và
295vàtiếptheo].Cụthểlàchúngtôicũng
ápdụng phươngpháp phântíchthành tố
dựatheocácthamthểtrongcấutrúcnghĩa
củavịtừđểphântíchýnghĩatừvựngcủa
cáctừnốitrongtiếngViệtvì,bởi,do,tại,
nhờ.Bởivìchúngtôinghĩrằngtrongtiếng
Việt,cáctừnốihayhưtừnóichung,cáctừ
nốihayhưtừnàynóiriêng,vốncónguồn
gốctừcácthựctừdođượcngữpháphóa
bằng cách hư hóa, trừu tượng hóa mà
thành,ví dụ: giới từCỦA vốncógốctừ
danhtừCỦA,giớitừCHOvốncógốctừ
vịtừ/độngtừCHO,….
Dựavàoýnghĩa,chúngtasẽthấycó
thểphântíchnghĩacủa5giớitừnêutrên
bằngphươngphápphântíchthànhtốdựa
theocácthamtốhaythamthểtrongcấu
trúcnghĩacủavịtừ.Đồngthờichúngtôi
cũngdựavàocáchtìmcácngữcảnhtrống
tứcngữcảnhcógiátrịkhubiệtnghĩacủa
từngtừtrong mộtdãy từđồng nghĩado
NguyễnĐứcTồnđềxuất[8,tr.226vàtiếp
theo]đểtìmnétnghĩakhubiệtcủamỗihư
từhaytừnốiđồngnghĩatrongdãygồm5
từnốiđồngnghĩađãnêutrênđây.
Xinbắtđầubằngmộtvàivídụđược
dẫntheoTừđiểntiếngViệt[11]:
VÌ:
-Vìbậnnênkhôngđếnđược.
-Vìkhôngaibảo,nênkhôngbiết.
-Yêuvìnết,trọngvìtài.
-Vìlẽgì?
BỞI:
“Bởianhchămviệccanhnông,
Chonênmớicóbồtrongbịchngoài”
(Cadao).
DO:
-Thấtbạidochủquan.
-Dokhôngbiếtnênmớihỏi.
NHỜ:
-Cáccháungoanlànhờcôngdạy
dỗcủacácthầy.

-Nhờcóanhgiúpđỡ,côngviệcmới
tốtđẹp.
TẠI:
-Tạichủquannênthấtbại.
-Con hư tại mẹ, cháu hư tại bà
(thànhngữ).
-Đổtạikháchquan.
Dựavàongữliệutrên,có thểthấy
nộidungcủacáccâucósửdụngcáctừnối
nàygồmhaiphần:
Nộidungthôngtinnêuquanhệgiữa
haisựvật/sựviệchaysựtìnhđượcnóiđến
(kí hiệulàA vàB) và ýnghĩa tìnhthái:
tháiđộđánhgiá,cảmxúccủangườinói
đốisựvật/sựviệchaysựtìnhB.Nhưthế
làcáctừnốinàyđẳngcấuvớinhauvềcấu
trúcnghĩa.
Dovậy,trướchết,cóthểnêukhung
cấutrúcnghĩachungchocả5từnốitrên
trướckhichỉracụthểcácnétnghĩagiống
nhaucùngvớicácnétnghĩakhubiệtlấp
đầykhungcấutrúcnghĩanàychotừngtừ
nối(kíhiệu:TnX):
TnXBIỂUTHỊACÓQUANHỆ
YDẪNĐẾNLÀMXUẤTHIỆN/CÓB
Cácngữcảnhđượcdẫntrênđâyvà
cáctưliệukhácđãđượcthuthậpchothấy:
1)A, Bcó thể là:người, vật,hiện
tượng,sựviệchaysựtình(cóhìnhthức
biểuđạtlàmộtkếtcấuC-V);
2)Blàkếtquả.Cácnghĩatìnhthái
củaBcóbakhảnăngsau:
-Cósắctháitrungtính:Bcủacáctừ
nối:vì,do,bởi
- Có sắc thái tiêu cực/xấu, không
hay:Bcủatừnốitại
-Cósắctháitíchcực/tốt:Bcủatừ
nốinhờ
3)QuanhệYlàquanhệkéotheo,
cóthểlà:
a)nhân–quả:Y
b)lído:do
c)Tạotác:bởi
d)Nguồngốcxuấtphát,nảysinh:tại
e)Điềukiện:nhờ
Chính 5 thứ/loại quan hệ trênlàm
nênthànhphầnnộidungthôngtinriêng
quantrọngnhấttrongýnghĩatừvựnghay
ýnghĩariêngcủamỗitừnốiđãnêu.
Sauđâychúngtôixinnêucụthểcấu
trúcnghĩatừvựnghayýnghĩariêngcủa
từngtừ nối nêu trên cùng với ngữcảnh
minhhọa.
VÌ:BiểuthịAlànguyênnhântrực
tiếpdẫnđếncóB.Haynóicáchkhác,Blà
kếtquảtrựctiếptừnguyênnhânA
Vídụ:
-Vìbậnnêntôikhôngđếnđược.
-Vìhọckémnênnórấtxấuhổ.
-YêuYnếttrọngYtài.
(NguyễnDu,TruyệnKiều)
-Vìhoanênphảiđánhđườngtìmhoa.
(NguyễnDu,TruyệnKiều)
-LạchomặtsắtcũngngâyYtình
(NguyễnDu,TruyệnKiều)
-Vìchàngthiếpphảiđitrăngvềmò
(Cadao)
-Vìkhôngaibảo,nênkhôngbiết.
DO:BiểuthịAlàlídohaycăncứ
để giảithíchtạisaocó/xảy raB.HayB
xảyracólídolàA.
Từdonêulídohaycăncứđểgiải
thíchtạisaocóBnênýnghĩacủanómang
dấuấnnhậnđịnhchủquancủangườinói.
CòntừYdiễnđạtnộidungthôngtintrung
tínhvềphươngdiệnnày,nghĩa lànócó
thểdiễnđạtnộidungthôngtinmangtính
kháchquanhoặcchủquan(bởitừYcóthể
đượcdùngthaychotừdotrongcâu).