Phân tích ý nghĩa từ nói: Vì - Bởi - Do - Tại



PHÂNTÍCHÝNGHĨACỦACÁCTỪNỐI:

VÌ-BỞI–DO-TẠI–NHỜ

TrầnThịLệDung



,NguyễnThịMaiHương



,

NguyễnThanhBình



,HoàngThúyNga



Email:tranledung1975@hou.edu.vn

Ngàytòasoạnnhậnđượcbàibáo:06/05/2024

Ngàyphảnbiệnđánhgiá:13/11/2024

Ngàybàibáođượcduyệtđăng:27/11/2024

DOI:10.59266/houjs.2024.492

Tómtắt:Cáchưtừhaytừnối,nhưvì,bởi,do,tại,nhờxưanaychỉđượcgiảithíchý

nghĩangữpháprấtkháiquátgiốngnhaulàchỉnguyênnhân(hoặclído),màchưađượcchỉ

raýnghĩariêngbiệtcủatừngtừ.Bàiviếtápdụngphươngphápphântíchthànhtốdựatheo

cácthamtố(haythamthể)trongcấutrúcnghĩacủavịtừ,đồngthờidựavàocáchtìmcác

ngữcảnhtrống,tứcngữcảnhcógiátrịkhubiệtnghĩacủatừngtừtrongmộtdãytừđồng

nghĩa,đểpháthiệnnhữngnétnghĩakhubiệtcủamỗihưtừhaytừnốiđồngnghĩanàytrong

dãygồm5từnốiđồngnghĩađãnêu.

Từkhóa:Cáchưtừ,phântíchthànhtố,dãytừđồngnghĩa,cáctừnối.



TrườngĐạihọcMởHàNội

I.Đặtvấnđề

Nhưchúngtađãbiết,cácsáchngữ

phápđềuchỉrarằngtừtrongcácngônngữ

nóichungcóhailoạiýnghĩa:“ýnghĩatừ

vựng”và“ýnghĩangữpháp”.“Ýnghĩatừ

vựng”làýnghĩariêngcủatừngtừ.

Chẳnghạn,ýnghĩatừvựngcủacác

từtrongtiếngAnh:catlà«mèo”, penlà

“bút”,chairlà«ghế»;redlà«đỏ»,yellow

là«vàng»,blacklà«đen»;golà”đi”,stand

là«đứng»,speak“nói”,v.v...

Bêncạnhýnghĩariêngcủatừngtừ

nhưđãnêu,mỗiđơnvịngônngữnàycòn

có nhữngý nghĩa chungmang tính khái

quátbaotrùm.Đólà“nghĩangữpháp”.

Chẳnghạn,cảbatừchair,pen,cat

đềucócácýnghĩachunglà“sựvật”,“số

ít”;cảbatừ red,yellow, blackđềucóý

nghĩa chung là” tính chất”; cả ba từ go,

stand, speak đều có ý nghĩa chung là

“hànhđộng”,v.v...Cácýnghĩa“sựvật”,

“hànhđộng”,“tínhchất”ấylàcácýnghĩa

ngữpháptừloại.

Hoặcýnghĩa‘giống”,“số”,“cách”

của danh từ trong tiếng Nga, ý nghĩa

“ngôi”. “thời”, “thể” của động từ trong

các tiếng Nga, Anh, Pháp,…được biểu

hiệnbằngcácphụtốlànhữngýnghĩangữ

pháphìnhtháihọc.

Hayýnghĩa“chủngữ’,“vịngữ”,

“bổngữ”,“trạngngữ”củacáctừvàcụm

từđóngvaitròthànhphầncâutrongcác

ngônngữlàýnghĩangữphápcúpháp

Ýnghĩangữpháplàýnghĩachung

chocảmộtloạttừ,liênquanđếnsựbiến

hìnhtừvàsựkếthợptừ.



Phươngthứcngữphápchínhlàcác

cáchthức,cácphươngphápbiểuhiệncác

ýnghĩangữphápbằngcáchìnhthứcvật

chấtcụthể.Trongsốcácphươngthứcngữ

pháp,cácphươngthứcphụtố,phươngthức

biếnđổicăntốcủatừ,phươngthứctrọng

âm, phương thức ngữ  điệu được dùng

nhiềuhơn trong các ngônngữ tổng hợp

tính(tứclàcácngônngữcóyếutốbiểu

hiệnýnghĩatừvựngvàyếutốbiểuhiệný

nghĩangữphápcùngnằmởtrongbảnthân

từ),điểnhìnhnhưcácngônngữẤnÂu:

Nga,Anh,Pháp,Đức,...Phươngthứctrật

tựtừ,phươngthứchưtừđượcdùngnhiều

hơntrongcácngônngữphântíchtính(tức

làcácngônngữcóyếutốbiểuhiệnýnghĩa

ngữphápnằmởngoàitừ),điểnhìnhnhư

cácngônngữViệt,Hán,TháiLan,...

Đốivớiphươngthứcngữ pháp hư

từ, các hư từcó thểchỉra quan hệgiữa

cácthànhphầncâu(trườnghợphưtừlà

cácgiớitừvàliêntừ)hoặcquanhệgiữa

cáccâu(khihưtừlàliêntừ),đồngthờicó

thểchỉramộtsốýnghĩangữphápkhông

phụthuộcvàosựkếthợpcủacáctừtrong

câu(trườnghợphưtừlàcácmạotừnhư

the,a(an)trongtiếngAnh;le,la,lestrong

tiếngPháphoặclàcáctiểutừ,trợđộngtừ,

cáctừchỉmứcđộ).Đâylànhữngquanhệ

mangtínhphẩmđịnh,nhưtínhxácđịnh

vàkhôngxácđịnh,ýnghĩasố,v.v...(Có

thểthamkhảothêmtrongcáctácphẩm[3,

tr.53];[10,tr.30-31]).

NóiriêngtrongtiếngViệt,cácloại

hưtừphổbiếnđượcsửdụngđểbiểuhiện

các ý nghĩa ngữ pháp hay quan hệ ngữ

phápgồm:

Hư từ là giớitừ:được dùngđể

biểuhiệncácquanhệphụthuộcnhưquan

hệ về: không gian, thời gian,mục đích,

nguyênnhân,...

Vídụ

-Anhtraitôilàmviệcởnhàxuấtbản.

-Họcsinhtoàntrườngsẽtậptrung

khaigiảngtrongsángmai.

-VìTổquốchisinh

NhưlờiAnh,ngườithợ.

(TốHữu,Hãynhớlấylờitôi!)

-Nóbịchếtdotainạngiaothông.

+Hưtừlàliêntừ:đểbiểuhiệncác

quanhệliênkếttrongcâuđơnvàcâuphức

(bao gồm các quanhệ liên kết đẳng lập

nhưliêntừ“và”,liênkếtđốilập,nhưliên

từ“nhưng”vàliênkếtlựachọn,nhưcác

liêntừ“hoặc”,“hoặc....hoặc...”.

CáchưtừtrongtiếngViệtcònđược

gọilà“quanhệtừ”,“từnối”hay“kếttừ”.

Bàiviếtnàybànvềýnghĩacủatừ

nốinóichungvàphântíchcụthểýnghĩa

của5từnốitrongtiếngViệt:vì,bởi,do,

tại,nhờ vớitưcách là phươngtiện biểu

hiện ý nghĩa ngữ pháp hay “quan hệ cú

pháp”[10,tr.30]trongtiếngViệt.

II.Cơsởlýthuyết

Hưtừđượccácsáchngữphápđịnh

nghĩalàcáctừkhôngbiểuhiệnýnghĩatừ

vựngmàchuyênđểbiểuhiệncácýnghĩa

ngữ pháp hay quan hệ cú pháp. Chẳng

hạn, tác giả Nguyễn Hữu Quỳnh phát

biểu:“Quanhệtừcũngnhưphótừ,không

cóýnghĩatừvựng,ýnghĩathực,màchỉ

cóýnghĩangữpháp…Quanhệtừlàmột

loại hư từ” [5, tr.162]. Sách Ngữ pháp

tiếng Việt của Trung tâm KHXH &NV

Quốc gia (nay là Viện Hàn lâm KHXH

VN)địnhnghĩa:“Hưtừlànhữngtừdùng

đểbiểuthịmộtsốnhữngquanhệcúpháp

nhấtđịnh”[10,tr.30].

Nếu hiểu, như đã nêu trên đây, “

nghĩatừvựng”làýnghĩariêngcủatừng

từ, thì mỗi hư từ bên cạnh ý nghĩa ngữ

phápchung,vẫncóýnghĩariêngcủatừng

từ,tứcýnghĩatừvựngcủanó.Cáchhiểuý

nghĩatừvựnggồmcácthànhphầnýnghĩa

biểu vật, ý nghĩa biểu niệm và ý nghĩa

biểuthái[2,tr.97]làcáchhiểutheonghĩa

hẹp.Vớicáchhiểunày,ýnghĩatừvựnglà

ýnghĩavậtchấthayýnghĩa“thực”,còný



nghĩahưtừlàýnghĩa“hư”[1,tr.33].

Chúngtôihiểuýnghĩatừvựngtheo

nghĩarộng,khôngchỉlàýnghĩavậtchất,

ýnghĩa“thực”,màcònlàýnghĩaquanhệ,

ýnghĩa“hư”:ýnghĩatừvựnglàýnghĩa

riêngcủamỗitừ.Chínhvìvậy,sáchNgữ

pháp tiếng Việt của Trung tâm KHXH

&NVQuốcgiaviết:“Nhưnghưtừkhông

phảichỉbiểuthịquanhệvàtuykhôngcó

nghĩa“thực”,nóvẫncósắctháitếnhịvề

nghĩa. Ví dụ:“Anhvớichị…”hay “Anh

cùngchị…”khácvới“Anhvàchị…”[10,

tr.31].Dođó,mỗitừnốivì,bởi,do,tại,nhờ

đượcbài viết này xem xét có ý nghĩa từ

vựngriêngkhácnhau.Nóichođúnghơn,ý

nghĩariêngcủamỗitừnốinàykhôngphải

chỉsựvậtcótínhvậtchấtmàchỉbiểuhiện

quanhệtrừutượngriênggiữacácnộidung

đượcbiểu hiện bằng các thànhphần câu

tươngứng.Quanhệtrừutượngnàylàkết

quảcủasựtrừutượnghóamốiquanhệcụ

thểgiữacácsựvật,đốitượngvậtchấtcó

thựcngoàithếgiớikháchquan.

Vậymỗitừnốinêutrêncóýnghĩa

từvựng,tứcýnghĩariêngcủamình,như

thếnào,bêncạnhýnghĩangữphápchung

đãđượccácnhànghiêncứungữpháphọc

chỉra-ýnghĩa“nguyênnhân”?

III.Phươngphápnghiêncứu

Bàibáođãsửdungmộtsốphương

phápnghiêncứuchủyếusauđây:Phương

phápmiêutảhoạtđộngcủa5từnốitrong

ngữcảnhcụthểđểchỉrasựgiốngnhauvà

khácnhauvềmặtngữnghĩavàngữdụng

củachúng.Phươngphápphântíchthành

tốnghĩa được sửdụng để phân tíchcấu

trúcnghĩacủacáctừnốinhằmxácđịnh

các nét nghĩa khu biệt của chúng, từ đó

cóthểchỉracácnétnghĩagiốngvàkhác

nhaugiữachúng.

IV.Kếtquảvàthảoluận

Từtrướctớinay,cácnhànghiêncứu

ngữpháphọc,kểcảcáctừđiểntườnggiải

tiếngViệt,thườngchỉgiảithíchýnghĩa

củacáchưtừtheochứcnăngngữpháp-

chứcnăngliênkếtcáctừtrongcâumàhư

từđảmnhận.

BỞI:(liêntừ,giớitừ)

Biểu hiện nghĩa nguyên nhân: do

đâu,vìlẽgì,tạilàmsao.

Vídụ:

“Bởiaichothiếpxachàng

Bởiôngnguyệtlãonhỡnhàngxedây”

    (Cadao)

Cónghĩa:nhờ,do

Vídụ:

-ChươngtrìnhnàydoCleartàitrợ.

(cólẽ tác giả nhầmtừ “do”, lẽ ra

phải là “Chương trình này được tài trợ

bởiClear”

DO (liên từ): biểu thị quan hệ

nguyênnhân,lído.

Vídụ:

-Lỗinàydotôigâyra.

-Dokhônghiểunênmớihỏilại.[4,

tr.35-36]

Chínhvìcáchưtừvì,bởi,do,tại,nhờ

chưađượcphântíchýnghĩabằngphương

phápkhoahọcnênchúngchưađượcchỉra

ýnghĩatừvựngvớinhữngnétnghĩađặc

hữucógiátrịkhubiệtcủamỗitừ.Người

đọckhôngthểnhậnthấyrõsựkhácnhau

vềýnghĩacủacáchưtừnàylànhưthếnào.

Haivídụdẫntrênđãchothấyđiềunày:cả

từbởivàtừdođềucùngđượcgiảithích

cóýnghĩachỉ“nguyênnhân”.SáchNgữ

pháp tiếng Việt của Nguyễn Hữu Quỳnh

giảithích:“Vì,do,bởi,tại,nhờnóichung

biểuhiệnýnghĩanguyênnhândùngtrong

cụmtừchínhphụ.”[5,tr.165].

Hay cuốn Từ điểntiếng Việt có uy

tín nhất hiện naycũnggiảithích ý nghĩa

ngữphápcủa5từnàygiốngnhau-ýnghĩa

“nguyên nhân” (hoặc “lí do”), song còn

chưachínhxác:Nhưdướiđâysẽđượcchỉ

ra,từkhôngcóýnghĩa“lído”thìlạinêu,



nhưtừbởi;từcóýnghĩa“lído”thựcsựthì

lạikhôngnêu,nhưtừdo.Cụthểnhưsau:

BỞI:k(kếttừ)(thườngdùngtrước

mộtcấutrúcchủngữ-vịngữ).Từbiểuthị

điềusắpnêuralàlídohoặcnguyênnhân

củaviệcđượcnóiđến;vì.

Vídụ:

“Bởianhchămviệccanhnông,

Chonênmớicóbồtrongbịchngoài”

(Cadao).

DO:k.Biểuthịđiềusắpnêuralà

nguyênnhâncủasựviệcnóiđến.

Vídụ:

-Thấtbạidochủquan.

-Dokhôngbiếtnênmớihỏi.

VÌ: k.Từ biểu thị điều sắpnêu ra

làlídohoặcnguyênnhâncủađiềuđược

nóiđến.

Vídụ:

-Vìbậnnênkhôngđếnđược.

-Vìkhôngaibảo,nênkhôngbiết.

-Yêuvìnết,trọngvìtài.

-Vìlẽgì?

TẠI:.Từbiểuthịđiềusắpnêura

lànguyênnhâncủaviệckhônghayđược

nóiđến.

Vídụ:

-Tạichủquannênthấtbại.

-Conhưtạimẹ,cháuhưtạibà(tng.).

-Đổtạikháchquan.[11].

Mặt khác, xưa nay các nhà nghiên

cứuthườngchỉphântíchýnghĩatừvựng

củacácthựctừrathànhcácnétnghĩaphạm

trùvànétnghĩakhubiệtmàchưaaiphân

tíchýnghĩatừvựng(ýnghĩariêng)củacác

hưtừ.Trongbàiviếtnày,chúngtôiápdụng

cáchphântíchnghĩatừvựngdoNguyễn

ĐứcTồnđềxuất[6];[7];[9,tr.286-287và

295vàtiếptheo].Cụthểlàchúngtôicũng

ápdụng phươngpháp phântíchthành tố

dựatheocácthamthểtrongcấutrúcnghĩa

củavịtừđểphântíchýnghĩatừvựngcủa

cáctừnốitrongtiếngViệtvì,bởi,do,tại,

nhờ.Bởivìchúngtôinghĩrằngtrongtiếng

Việt,cáctừnốihayhưtừnóichung,cáctừ

nốihayhưtừnàynóiriêng,vốncónguồn

gốctừcácthựctừdođượcngữpháphóa

bằng cách hư hóa, trừu tượng hóa mà

thành,ví dụ: giới từCỦA vốncógốctừ

danhtừCỦA,giớitừCHOvốncógốctừ

vịtừ/độngtừCHO,….

Dựavàoýnghĩa,chúngtasẽthấycó

thểphântíchnghĩacủa5giớitừnêutrên

bằngphươngphápphântíchthànhtốdựa

theocácthamtốhaythamthểtrongcấu

trúcnghĩacủavịtừ.Đồngthờichúngtôi

cũngdựavàocáchtìmcácngữcảnhtrống

tứcngữcảnhcógiátrịkhubiệtnghĩacủa

từngtừtrong mộtdãy từđồng nghĩado

NguyễnĐứcTồnđềxuất[8,tr.226vàtiếp

theo]đểtìmnétnghĩakhubiệtcủamỗihư

từhaytừnốiđồngnghĩatrongdãygồm5

từnốiđồngnghĩađãnêutrênđây.

Xinbắtđầubằngmộtvàivídụđược

dẫntheoTừđiểntiếngViệt[11]:

VÌ:

-Vìbậnnênkhôngđếnđược.

-Vìkhôngaibảo,nênkhôngbiết.

-Yêuvìnết,trọngvìtài.

-Vìlẽgì?

BỞI:

“Bởianhchămviệccanhnông,

Chonênmớicóbồtrongbịchngoài”

(Cadao).

DO:

-Thấtbạidochủquan.

-Dokhôngbiếtnênmớihỏi.

NHỜ:

-Cáccháungoanlànhờcôngdạy

dỗcủacácthầy.



-Nhờcóanhgiúpđỡ,côngviệcmới

tốtđẹp.

TẠI:

-Tạichủquannênthấtbại.

-Con hư tại mẹ, cháu hư tại bà

(thànhngữ).

-Đổtạikháchquan.

Dựavàongữliệutrên,có thểthấy

nộidungcủacáccâucósửdụngcáctừnối

nàygồmhaiphần:

Nộidungthôngtinnêuquanhệgiữa

haisựvật/sựviệchaysựtìnhđượcnóiđến

(kí hiệulàA vàB) và ýnghĩa tìnhthái:

tháiđộđánhgiá,cảmxúccủangườinói

đốisựvật/sựviệchaysựtìnhB.Nhưthế

làcáctừnốinàyđẳngcấuvớinhauvềcấu

trúcnghĩa.

Dovậy,trướchết,cóthểnêukhung

cấutrúcnghĩachungchocả5từnốitrên

trướckhichỉracụthểcácnétnghĩagiống

nhaucùngvớicácnétnghĩakhubiệtlấp

đầykhungcấutrúcnghĩanàychotừngtừ

nối(kíhiệu:TnX):

TnXBIỂUTHỊACÓQUANHỆ

YDẪNĐẾNLÀMXUẤTHIỆN/CÓB

Cácngữcảnhđượcdẫntrênđâyvà

cáctưliệukhácđãđượcthuthậpchothấy:

1)A, Bcó thể là:người, vật,hiện

tượng,sựviệchaysựtình(cóhìnhthức

biểuđạtlàmộtkếtcấuC-V);

2)Blàkếtquả.Cácnghĩatìnhthái

củaBcóbakhảnăngsau:

-Cósắctháitrungtính:Bcủacáctừ

nối:vì,do,bởi

- Có sắc thái tiêu cực/xấu, không

hay:Bcủatừnốitại

-Cósắctháitíchcực/tốt:Bcủatừ

nốinhờ

3)QuanhệYlàquanhệkéotheo,

cóthểlà:

a)nhân–quả:Y

b)lído:do

c)Tạotác:bởi

d)Nguồngốcxuấtphát,nảysinh:tại

e)Điềukiện:nhờ

Chính 5 thứ/loại quan hệ trênlàm

nênthànhphầnnộidungthôngtinriêng

quantrọngnhấttrongýnghĩatừvựnghay

ýnghĩariêngcủamỗitừnốiđãnêu.

Sauđâychúngtôixinnêucụthểcấu

trúcnghĩatừvựnghayýnghĩariêngcủa

từngtừ nối nêu trên cùng với ngữcảnh

minhhọa.

VÌ:BiểuthịAlànguyênnhântrực

tiếpdẫnđếncóB.Haynóicáchkhác,Blà

kếtquảtrựctiếptừnguyênnhânA

Vídụ:

-Vìbậnnêntôikhôngđếnđược.

-Vìhọckémnênnórấtxấuhổ.

-YêuYnếttrọngYtài.

(NguyễnDu,TruyệnKiều)

-Vìhoanênphảiđánhđườngtìmhoa.

(NguyễnDu,TruyệnKiều)

-LạchomặtsắtcũngngâyYtình

(NguyễnDu,TruyệnKiều)

-Vìchàngthiếpphảiđitrăngvềmò

(Cadao)

-Vìkhôngaibảo,nênkhôngbiết.

DO:BiểuthịAlàlídohaycăncứ

để giảithíchtạisaocó/xảy raB.HayB

xảyracólídolàA.

Từdonêulídohaycăncứđểgiải

thíchtạisaocóBnênýnghĩacủanómang

dấuấnnhậnđịnhchủquancủangườinói.

CòntừYdiễnđạtnộidungthôngtintrung

tínhvềphươngdiệnnày,nghĩa lànócó

thểdiễnđạtnộidungthôngtinmangtính

kháchquanhoặcchủquan(bởitừYcóthể

đượcdùngthaychotừdotrongcâu).

Phân tích ý nghĩa của các từ nói: Vì - bởi - do - tại - nhờ

Chủ đề:

Tài liệu liên quan

Tài liêu mới

AI tóm tắt

Giới thiệu tài liệu

Đối tượng sử dụng

Từ khoá chính

Nội dung tóm tắt

Hỗ trợ

Phương thức thanh toán

Theo dõi chúng tôi