Hoán dụ từ góc nhìn tri nhận

Chia sẻ: Minh Minh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:10

Thêm vào BST

Báo xấu

56
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Bài báo này đề cập đến hoán dụ, một vấn đề đã được nghiên cứu trên hai nghìn năm. Theo truyền thống, hoán dụ được nhận diện như một phép tu từ. Nhưng từ quan điểm tri nhận, hoán dụ, cùng với ẩn dụ, là một trong những hiện tượng ý niệm nền tảng nhất; là một quá trình, nguyên tắc tri nhận giúp hình thành, chi phối và điều khiển tư duy con người.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Hoán dụ từ góc nhìn tri nhận

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE 2014, Vol. 59, No. 6BC, pp. 3-12 This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn HOÁN DỤ TỪ GÓC NHÌN TRI NHẬN Tạ Thành Tấn Khoa Ngữ văn, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội Tóm tắt. Bài báo này đề cập đến hoán dụ, một vấn đề đã được nghiên cứu trên hai nghìn năm. Theo truyền thống, hoán dụ được nhận diện như một phép tu từ. Nhưng từ quan điểm tri nhận, hoán dụ, cùng với ẩn dụ, là một trong những hiện tượng ý niệm nền tảng nhất; là một quá trình, nguyên tắc tri nhận giúp hình thành, chi phối và điều khiển tư duy con người. Hoán dụ không chỉ là vấn đề của ngôn ngữ thường nhật hay văn hoa bóng bẩy mà là vấn đề của tư duy, hành động, và văn hoá. Từ khóa: Hoán dụ, ẩn dụ, cải dung, tri nhận, ý niệm. 1. Mở đầu Hoán dụ đã được nghiên cứu từ hơn hai nghìn năm nay bởi các nhà tu từ học, ngôn ngữ học. Trong suốt quãng thời gian dài này, hoán dụ được nhận diện chỉ như một phương tiện tu từ, một vấn đề hoàn toàn thuộc về lĩnh vực ngôn ngữ [1, 3, 8, 13]. . . Nhưng trong vài chục năm trở lại đây, tình hình đã đổi khác. Từ những kết quả nghiên cứu mới, đặc biệt là từ các khoa học tri nhận (cognitive science), hoán dụ, bên cạnh ẩn dụ, đã được xác nhận như là một hiện tượng ý niệm (conceptual phenomenon), một quá trình tri nhận (cognitive process), một thành tố, một nguyên tắc hình thành nên năng lực tri nhận của con người. Hoán dụ không chỉ còn là một vấn đề ngôn ngữ mà còn là vấn đề của tư duy và hành động, trí năng và văn hoá [6, 9, 11, 12]. . . Về hoán dụ, vẫn còn nhiều vấn đề chưa đạt được sự đồng tình, nhiều câu hỏi chưa được giải đáp. Bài viết ngắn này của chúng tôi bước đầu giới thiệu những quan niệm mới về hoán dụ dưới góc nhìn của Ngôn ngữ học tri nhận, một trào lưu, một vận động mới trong khoa học Ngôn ngữ: định nghĩa, đặc trưng, phân loại hoán dụ, phân biệt hoán dụ với các hiện tượng gần kề. 2. Nội dung nghiên cứu 2.1. Quan niệm về hoán dụ 2.1.1. Hoán dụ theo quan điểm truyền thống Hoán dụ (gốc Hy Lạp có nghĩa là “thay đổi tên gọi”) đã được các nhà tu từ học truyền thống nhận diện là một phần của bộ ba phép chuyển nghĩa gồm ẩn dụ (metaphor), hoán dụ (metonymy), cải dung (synecdoche), hay là của bộ tứ ẩn dụ, hoán dụ, cải dung và mỉa mai (irony) [1;110]. Định nghĩa sớm nhất về hoán dụ được cho là thuộc về một tác giả chưa biết tên, người đã viết trong chuyên luận Rhetorica ad Herennium rằng: Liên hệ: Tạ Thành Tấn, e-mail: tathanhtan90@gmail.com 3
Tạ Thành Tấn Hoán dụ là một phép chuyển nghĩa bằng cách sử dụng tên gọi của những vật gần gũi và kế cận, thông qua đó chúng ta có thể hiểu được về một thứ không được gọi tên bằng từ riêng của nó [13;141]. Suốt hơn hai nghìn năm, quan điểm truyền thống về hoán dụ này không thay đổi nhiều. Một định nghĩa điển hình về hoán dụ của Geeraerts chẳng khác là bao so với định nghĩa trong Rhetorica ad Herennium: "Hoán dụ là một mối liên hệ ngữ nghĩa giữa hai nghĩa của một đơn vị từ vựng dựa trên một mối quan hệ tương cận giữa những chiếu vật của biểu thức trong mỗi nghĩa đó" [8;477]. Các học giả Việt Nam cũng có xu hướng coi hoán dụ là một phép chuyển nghĩa, một phương thức tạo từ, một phương tiện tu từ, tức thuộc phạm vi của ngôn ngữ, không liên quan gì tới tư duy hay hành động. Đỗ Hữu Châu coi hoán dụ, cùng với ẩn dụ, là một trong “hai phương thức chuyển nghĩa phổ biến trong tất cả các ngôn ngữ trên thế giới”. Ông đã phân chia rất chi tiết các cơ chế mà phương thức hoán dụ dựa trên đó: Quan hệ bộ phận – toàn thể, quan hệ vật chứa – vật bị chứa, quan hệ nguyên liệu – sản phẩm, quan hệ dụng cụ – người sử dụng. . . (có tất cả 15 cơ chế [xem thêm 3;160-166]). Như vậy theo quan điểm truyền thống, hoán dụ chỉ được coi như một phép chuyển nghĩa, một sự thay đổi tên gọi giữa những vật có mối liên hệ gần gũi, kế cận nào đó, những sự vật này thường tồn tại và xuất hiện cùng nhau. Ví dụ trong câu Nhà tôi có năm miệng ăn thì từ miệng đã được sử dụng một cách hoán dụ để chỉ một cá nhân người, bởi miệng là một bộ phận của người. Giả sử biểu thức X có chiếu vật A, biểu thức Y có chiếu vật B, trong đó A và B là hai vật có quan hệ gần gũi, kế cận. Nếu X được dùng để quy chiếu tới B, thay thế cho Y, thì ta có hoán dụ, viết gọn thành công thức X THAY CHO Y. Đây có thể được gọi là lí thuyết thay thế (substitution theory) cho hoán dụ. 2.1.2. Hoán dụ theo quan điểm của Ngôn ngữ học tri nhận Ngay từ năm 1956, khi nghiên cứu chứng mất ngôn (aphasia), Roman Jakobson đã chỉ ra rằng ẩn dụ và hoán dụ không chỉ là những vấn đề thuộc về ngôn ngữ thuần tuý mà còn là hai cực biểu hiện của hành vi con người. Hai chứng mất ngôn tiêu biểu là mất ngôn lựa chọn (selection aphasia), sự nhiễu loạn trong khả năng thay thế các từ cho nhau, và mất ngôn kết hợp (agrammatism), sự nhiễu loạn trong khả năng tạo các cụm từ và câu (chỉ nói được các từ riêng biệt mà không thể kết hợp được thành các cụm từ và câu đúng ngữ pháp). Trường hợp đầu là cực ẩn dụ liên quan tới nguyên tắc lựa chọn và thay thế trên cơ sở tính tương đồng; trường hợp sau là cực hoán dụ liên quan tới nguyên tắc kết hợp và nối tiếp trên cơ sở tính nối tiếp [6]. Trong đường hướng của chủ nghĩa cấu trúc, cực ẩn dụ liên quan tới trục biến hoá (paradigmatic) và cực hoán dụ liên quan tới trục kết hợp (syntagmatic) của ngôn ngữ. Lakoff và Johnson cho rằng hoán dụ (bao gồm cải dung như một trường hợp) “trước hết có một chức năng quy chiếu, có nghĩa nó cho phép chúng ta sử dụng một thực thể để thay thế cho một thực thể khác” [11;36]. Nhưng khi quy chiếu như vậy, hoán dụ thể hiện sự tập trung chú ý của chúng ta vào một điểm, một khía cạnh nào đó của thực thể chứ không phải những điểm, những khía cạnh khác. Như khi nói Chúng ta cần một vài cái đầu tốt cho dự án, thì vấn đề không chỉ là dùng một bộ phận (cái đầu) để chỉ toàn bộ con người mà còn là lựa chọn ra một đặc điểm đặc biệt của con người: Trí thông minh – cái liên đới với đầu. Cũng giống như ẩn dụ, hoán dụ còn phục vụ chức năng nhận thức của con người, là một mô hình để con người tổ chức tư duy và hành động. Hoán dụ KHUÔN MẶT THAY CHO CON NGƯỜI thể hiện cách thức chúng ta thu thập và nhận diện thông tin về một con người, trước hết và chủ yếu, là thông qua khuôn mặt của anh ta, chứ 4
Hoán dụ từ góc nhìn tri nhận không phải tư thế, dáng vẻ, hay bất cứ điều gì khác. Điều này thể hiện rõ trong nghệ thuật tranh chân dung và ảnh chân dung, khi khuôn mặt là cái chiếm vị trí trung tâm, quan trọng nhất. Tác giả kết luận: “Như vậy, giống như ẩn dụ, các ý niệm hoán dụ cấu trúc không những ngôn ngữ mà còn cả tư duy, thái độ và hành động của chúng ta” [11;39]. Lakoff và Turner thận trọng hơn khi viết rằng: “Hoán dụ chủ yếu được sử dụng cho chức năng quy chiếu: thông qua hoán dụ, chúng ta có thể quy chiếu tới một thực thể trong một sơ cấu bằng việc đề cập đến một thực thể khác trong cùng sơ cấu đó” [12;103]. Khi nghiên cứu Vai trò của các miền trong việc lí giải ẩn dụ và hoán dụ, Croft đã định nghĩa hoán dụ như là một quá trình làm nổi bật miền (domain highlighting), “bởi vì nó làm cho một miền có tính thứ cấp trong nghĩa đen trở thành miền chính” [5;281]. Ví dụ ta có hai câu: (a) Proust dành đa phần thời gian của mình để ngủ. (b) Proust khó đọc. Proust trong (a) là một người cụ thể, nhà văn Marcel Proust. Proust trong (b) ám chỉ tới các tác phẩm của Proust. Ta nhận thấy ở đây có hoán dụ NGƯỜI SÁNG TẠO THAY CHO SẢN PHẨM. Các tác phẩm của Proust là một phần của ý niệm PROUST. Ma trận miền (domain matrix) PROUST bao gồm một miền về hoạt động sáng tạo. Bởi vì Proust nổi tiếng nhờ các tác phẩm của ông, và bởi các tác phẩm được tạo ra là một yếu tố nổi bật của miền hoạt động sáng tạo, nên ở trong (b), miền hoạt động sáng tạo, từ vị trí thứ cấp, đã được đánh dấu, làm nổi bật để trở thành miền chính, làm cơ sở cho việc lí giải hoán dụ NGƯỜI SÁNG TẠO THAY CHO SẢN PHẨM. Định nghĩa về hoán dụ được nhiều người ủng hộ và thường xuyên được dẫn giải là của Radden & K¨ovecses: Hoán dụ là một quá trình tri nhận, trong đó một thực thể ý niệm, phương tiện, cung cấp sự truy cập (mang tính) tinh thần tới một thực thể ý niệm khác, đích, trong cùng mô hình tri nhận lí tưởng hoá [13;21]. Định nghĩa này đã khẳng định rõ ràng rằng hoán dụ không đơn thuần là một hiện tượng ngôn ngữ, mà còn hơn thế, nó là một quá trình tri nhận, một quá trình tinh thần, cấu thành nên năng lực tư duy của con người. 2.2. Phân biệt hoán dụ với ẩn dụ và cải dung 2.2.1. Hoán dụ với ẩn dụ Ẩn dụ và hoán dụ đều là sự nối kết giữa hai thực thể với nhau nên đôi khi chúng bị nhầm lẫn. Giữa chúng có những điểm chung: - Đều có tính ý niệm. - Đều là sự ánh xạ (mapping). - Đều có thể được quy ước, tức là làm thành một bộ phận của hệ thống ý niệm hàng ngày của chúng ta, và do đó được sử dụng một cách tự động, không cần nỗ lực và không cần nhận thức có ý thức. - Trong cả hai, các biểu thức ngôn ngữ được đặt tên cho các thành tố nguồn của sự ánh xạ cũng thường được dùng cho các thành tố đích. Tức cả hai đều là phương thức mở rộng các nguồn của một ngôn ngữ [12, 103-104]. Tuy nhiên giữa chúng có sự phân biệt rõ ràng: 5
Tạ Thành Tấn Bảng 1. Phân biệt ẩn dụ và hoán dụ Ẩn dụ Hoán dụ Có hai miền ý niệm, trong đó một miền được Miền ý niệm Có một miền ý niệm. hiểu thông qua một miền khác. Một cấu trúc tổng thể ánh xạ lên một cấu trúc Ánh xạ Quy chiếu trong phạm vi miền. tổng thể khác. Một thực thể đại diện cho một thực Logic của cấu trúc miền nguồn ánh xạ lên logic Logic thể khác trong sơ cấu hay cho toàn cấu trúc miền đích. bộ sơ cấu. Chúng ta có thể đồ hình hoá sự khác biệt giữa ẩn dụ và hoán dụ như sau [dẫn theo 7;313]: Hình 1. Ẩn dụ và hoán dụ Ví dụ: Ẩn dụ TÌNH YÊU LÀ CUỘC HÀNH TRÌNH là lí giải cho những biểu thức như: Đã đến lúc đường ai nấy đi. Mối quan hệ này đang rơi vào ngõ cụt. Lúc này chúng ta chẳng thể quay lại được nữa. Mối quan hệ này sẽ chẳng đi tới đâu cả. . . Ta có sơ đồ ánh xạ cho ẩn dụ TÌNH YÊU LÀ CUỘC HÀNH TRÌNH [dẫn theo 7;295]: Bảng 2. Sơ đồ ánh xạ ẩn dụ TÌNH YÊU LÀ CUỘC HÀNH TRÌNH Miền nguồn HÀNH TRÌNH Ánh xạ Miền đích TÌNH YÊU NGƯỜI DU HÀNH → TÌNH NHÂN PHƯƠNG TIỆN → QUAN HỆ YÊU ĐƯƠNG HÀNH TRÌNH → CÁC SỰ KIỆN TRONG MỐI QUAN HỆ KHOẢNG CÁCH ĐÃ ĐI → QUÁ TRÌNH ĐẠT ĐƯỢC GẶP TRỞ NGẠI → TRẢI NGHIỆM KHÓ KHĂN QUYẾT ĐỊNH HƯỚNG ĐI → LỰA CHỌN VIỆC CẦN LÀM ĐÍCH ĐẾN CỦA HÀNH TRÌNH → MỤC ĐÍCH CỦA MỐI QUAN HỆ Trong khi đó hoán dụ chỉ có sự ánh xạ giữa hai thực thể trong cùng một miền ý niệm: ĐỊA ĐIỂM THAY CHO TỔ CHỨC 6
Hoán dụ từ góc nhìn tri nhận Nhà Trắng vẫn chưa có bất cứ phản hồi nào về vấn đề mới. Bắc Kinh, Seoul và Bình Nhưỡng đang nhóm họp. EU quyết định áp dụng lệnh trừng phạt lên Nga. . . TÁC ĐỘNG THAY CHO NGUYÊN NHÂN Mặt nó dài thượt ra. Lão ta đỏ mặt tía tai. Hắn run như cầy sấy. . . Theo Gibbs [13;62], chúng ta cũng có thể sử dụng phép thử “X giống như Y” để phân biệt ẩn dụ và hoán dụ. Nếu một biểu thức có nghĩa trong dạng X giống như Y thì nó có ý nghĩa ẩn dụ, còn nếu không thì sẽ là hoán dụ. Ví dụ Mục đích của mối quan hệ giống như đích đến của hành trình có nghĩa nên câu Mối quan hệ này sẽ chẳng đi tới đâu cả có ý nghĩa ẩn dụ; trong khi Người giống như cái đầu không có nghĩa nên câu Chúng ta cần một vài cái đầu tốt cho dự án mang ý nghĩa hoán dụ. 2.2.2. Hoán dụ với cải dung Cải dung (synecdoche) là “một phép chuyển nghĩa tu từ, quy chiếu tới một điều gì đó với một thuật ngữ hẹp hơn về mặt ngữ nghĩa (cải dung cụ thể hoá) hay một thuật ngữ rộng hơn (cải dung khái quát hoá) [2;1163]. Hay nói ngắn gọn, đó là phép chuyển nghĩa dựa trên mối quan hệ bộ phận – toàn thể, toàn thể – bộ phận. Seto định nghĩa cải dung là “một hiện tượng chuyển di ý niệm dựa trên sự bao gộp ngữ nghĩa giữa một phạm trù bao quát hơn và một phạm trù ít bao quát hơn” [13;92]. Ông gọi đây là sự chuyển di có tính liên hệ phạm trù (Category-related). Trong khi đó, hoán dụ là một sự chuyển di có tính liên hệ thực thể (Entity-related). Chính sự mơ hồ của thuật ngữ quan hệ toàn thể – bộ phận đã dẫn đến việc cải dung thường được xếp vào thành một tiểu loại của hoán dụ. Để giải quyết sự mơ hồ đó, Seto sử dụng hai thuật ngữ thay thế taxonomy (phân loại) và partonomy (phân cấp). Taxonomy là mối quan hệ giữa một phạm trù bao quát hơn và một phạm trù ít bao quát hơn, tức thuộc về cái trừu tượng, thuộc về sự phân loại các phạm trù mang tính tinh thần. Còn partonomy là mối quan hệ giữa một thực thể và các bộ phận của nó, tức thuộc về các thực thể vật chất cụ thể trong thế giới thực, như mối quan hệ giữa cái bàn và những cái chân của nó. Taxonomy là mối liên hệ phạm trù, partonomy là mối liên hệ thực thể. Hình 2. Hai loại liên hệ (Thông là một loại cụ thể của phạm trù cây, trong khi tay là một bộ phận của thân thể ) 7
Tạ Thành Tấn Seto đề xuất sử dụng thuật ngữ cải dung cho mối liên hệ phạm trù (taxonomy) và thuật ngữ hoán dụ cho mối liên hệ thực thể (partonomy). Nếu một bà mẹ sai con đi siêu thị mua trứng và sữa thì ý bà ta là mua trứng gà, sữa bò. Đây là phép cải dung khi sử dụng loại lớn (trứng, sữa) để gọi tên cho loại cụ thể (trứng gà, sữa bò). Hoặc khi có người nhờ ta đi mua Coca, ta có thể mua CocaCola hoặc Pepsi, hay bất cứ loại nước giải khát có gas nào khác. Đây lại là trường hợp của phép cải dung khi sử dụng loại cụ thể (Coca) để gọi tên cho loại lớn (nước giải khát có gas). Sự phân biệt giữa hoán dụ và cải dung của Seto dựa trên sự phân biệt mối liên hệ giữa hai thực thể liên quan với nhau là thuộc về thế giới vật chất thực tế hay thuộc về thế giới phạm trù trừu tượng. Tuy nhiên sự phân biệt này là tinh tế và đôi khi không thật cần thiết nên chúng tôi giữ quan điểm coi cải dung là một trường hợp của hoán dụ. 2.3. Bằng chứng về hoán dụ trong tư duy Dù chưa có sự thống nhất cuối cùng, nhưng về cơ bản, các nhà nghiên cứu đều cho rằng hoán dụ là một hiện tượng, một quá trình tư duy của con người hình thành nên năng lực tri nhận chứ không chỉ là một hiện tượng ngôn ngữ thông thường. Trong bài viết của mình, Radden và K¨ovecses [13;17-59] đã chỉ ra đặc trưng của hoán dụ là: (i) Hoán dụ là một hiện tượng ý niệm; (ii) Hoán dụ là một quá trình tri nhận; (iii) Hoán dụ hoạt động trong một mô hình tri nhận lí tưởng. Sau đây chúng tôi xin đưa ra những bằng chứng đã được các nhà khoa học khảo sát về sự tồn tại của hoán dụ trong tư duy. 2.3.1. Hoán dụ - hiện tượng ý niệm Ví dụ chúng ta có phát ngôn Cô ta chỉ được cái mặt đẹp (She is just a pretty face). Theo quan điểm truyền thống, ở đây, “từ mặt được coi như một biểu thức thay thế cho người, nên câu này có nghĩa là Cô ta là một người xinh đẹp. Nhưng đây không phải là toàn bộ ý nghĩa bởi vì Cô ta chỉ được cái mặt đẹp không có nghĩa là cô ta đẹp “tổng thể”, mà nó đề xuất rằng, quan trọng hơn cả là cô ta có một khuôn mặt xinh đẹp. Điều này có thể được nhận thấy trong một câu có vẻ kì cục biểu thị sự không như mong đợi: Cô ta là một người xinh đẹp, nhưng khuôn mặt thì không. Do đó hai hoán dụ KHUÔN MẶT THAY CHO NGƯỜI và NGƯỜI THAY CHO KHUÔN MẶT bổ sung cho nhau: Một khuôn mặt gợi lên một con người và một con người gợi lên một khuôn mặt” [13;18-19]. Như vậy hoán dụ KHUÔN MẶT THAY CHO CON NGƯỜI (cùng rất hiều hoán dụ khác CÁI ĐẦU THAY CHO TRÍ THÔNG MINH, TRÁI TIM THAY CHO TÌNH CẢM, ĐỊA ĐIỂM THAY CHO TỔ CHỨC, CÁ NHÂN ĐẠI DIỆN CHO TỔ CHỨC. . . ) và sự hành chức của chúng trong đời sống và văn hoá hàng ngày cho chúng ta thấy rằng hoán dụ không đơn thuần là vấn đề từ ngữ, nó còn là cách thức chúng ta tư duy, hành động trong thế giới. Hoán dụ không chỉ đơn thuần là hoạt động thay thế tên gọi của hai thực thể mà còn làm chúng tương tác với nhau để tạo ra một nghĩa mới phức hợp. Hoán dụ thuộc về lĩnh vực của ý niệm và văn hoá. 2.3.2. Phạm trù và điển dạng Trong thập niên 70 của thế kỉ XX, rất nhiều các nhà nghiên cứu thuộc các ngành Triết học, Ngôn ngữ học, Tâm lí học. . . tập trung lật lại vấn đề về phạm trù và sự phạm trù hoá của con người. Từ kết quả của các nghiên cứu tâm lí thực nghiệm, Eleanor Rosch đã khái quát thành lí thuyết điển 8
Hoán dụ từ góc nhìn tri nhận dạng, trong đó chỉ ra rằng phạm trù không phải là tập hợp các điều kiện cần và đủ, tập hợp các đặc tính chia sẻ chung giữa các thành viên mà hơn hết là tập hợp của các thành viên châu tuần xung quanh một thành viên điển hình nhất - điển dạng, prototype. Trong mỗi phạm trù có một thành viên, hay một tiểu phạm trù, có tính tiêu biểu đối với toàn bộ phạm trù hơn những thành viên khác. Nó là một “thí dụ tốt” (good example), tiêu biểu, trung tâm của phạm trù và có thể được sử dụng để đại diện cho cả phạm trù đó. Ví dụ, trong phạm trù CHIM thì chim cổ đỏ (robins) hay chim sẻ (sparrow) là điển dạng, tiêu biểu hơn cả vì nó mang những đặc tính nhỏ, biết bay, biết hót, chứ không phải là loài gà tây (quá to), đà điểu (không biết bay), chim cánh cụt (không biết hót). Trong phạm trù NỘI THẤT thì bàn, ghế là điển dạng, vì nó tiêu biểu hơn so với giường, tủ, thảm. . . Một thành viên tiêu biểu nhất có thể đại diện cho toàn bộ phạm trù rõ ràng thể hiện tư duy hoán dụ. Lakoff cho rằng trong nền văn hoá Mỹ (có lẽ cùng đúng với đa phần các nền văn hoá khác), mọi người thường tư duy về phạm trù MẸ (mother) thông qua điển dạng bà mẹ-nội trợ (housewife-mother) chứ không phải bà mẹ-công việc (working-mother). Bà mẹ-nội trợ có tính chất tiêu biểu nhất, và do đó dại diện cho cả phạm trù MẸ. Các thành viên (tiểu phạm trù) còn lại như mẹ ghẻ, mẹ đẻ, mẹ nuôi, mẹ đại diện. . . xoay quanh trung tâm của phạm trù là điển dạng bà mẹ-nội trợ. Thậm chí bà mẹ-nội trợ là tiểu phạm trù chưa được đặt tên nhưng chúng ta vẫn tư duy về và bằng phạm trù MẸ thông qua điển dạng này [10]. Như vậy chúng ta luôn luôn tư duy về bất kì một phạm trù nào đó thông qua điển dạng (thành viên, tiểu loại. . . ) của nó với những đặc trưng cơ bản và nổi bật nhất chứ không và không thể tư duy về toàn bộ phạm trù trong tính đa dạng, phong phú, nhiều biến thể trên phổ liên tục (spectrum) của nó được. Sự chọn lựa chiến lược tư duy này nhằm đáp ứng yêu cầu tiết kiệm tối đa nỗ lực tri nhận nhưng vẫn đảm bảo được lượng thông tin tối đa; đồng thời thể hiện sự nhận thức thế giới của con người là một hệ thống thông tin được cấu trúc rõ ràng chứ không phải tùy tiện. Quá trình tư duy, tri nhận của con người thông qua các phạm trù và điển dạng hàm chứa thao tác hoán dụ, và điều này được thể hiện trong ngôn ngữ chúng ta sử dụng hàng ngày. 2.3.3. Kịch bản hành động Khi trả lời câu hỏi liên quan tới một hành động nào đó, chúng ta thường đưa ra một thông tin bộ phận có thể khơi gợi lên toàn bộ hành động. Ví dụ: trước câu hỏi Bạn đến sân bay bằng cách nào vậy?, ta có thể có các câu trả lời: - Tôi lái ô tô. - Tôi có ô tô. - Tôi mượn ô tô của anh trai. . . Bởi vì đi đến một nơi nào đó là một kịch bản hành động đã được cấu trúc (theo cách gọi của Lakoff là mô hình tri nhận lí tưởng ICM – idealized cognitive model) bao gồm: Điều kiện tiên quyết: Bạn có (hay được quyền sử dụng) phương tiện. Lên xe: Bạn lên phương tiện và khởi động. Giữa: Bạn lái (chèo, bay. . . ) tới điểm đến của bạn. Kết thúc: Bạn đỗ và xuống xe. Điểm cuối: Bạn ở điểm đến của mình. Chúng ta có thể sử dụng một phân đoạn trong kịch bản (Điều kiện tiên quyết, hay Giữa, Kết thúc, hoặc Điểm cuối. . . ) để thay thế và khơi gợi lên toàn bộ kịch bản. Như vậy: - Tôi lái ô tô. (Giai đoạn giữa đại diện cho toàn bộ kịch bản hành động) 9
Tạ Thành Tấn - Tôi có ô tô. (Điều kiện tiên quyết đại diện cho toàn bộ kịch bản hành động) - Tôi mượn oto của anh trai. . . (Chi tiết hoá điều kiện tiên quyết, sau đó đại diện cho toàn bộ kịch bản hành động) 2.3.4. Hành động ngôn ngữ gián tiếp Khi yêu cầu ai làm một việc gì đó, chúng ta thường sử dụng hành động cầu khiến gián tiếp dưới hình thức câu hỏi về năng lực, khả năng thực hiện của người được cầu khiến: - Bạn có thể mở cửa giúp tôi được không? - Đưa cho mình quyển sách được chứ? - Chị có thể mua thức ăn giúp tôi được chứ?... Theo lí thuyết hành động ngôn ngữ (speech act), một hành động cầu khiến thành công khi đảm bảo trình tự các điều kiện và các bước tiến hành sau đây: - Người nói S (speaker) muốn người nghe H (hearer) thực hiện hành động A (Action). - H có khả năng thực hiện A. S cho rằng H có khả năng thực hiện A. - S thỉnh cầu H thực hiện A. - H chấp nhận thỉnh cầu và thực hiện A. - S đạt trạng thái thoả mãn. Thông thường, S biết rõ H chắc chắn có khả năng thực hiện hành động A. Việc đặt câu hỏi về năng lực, khả năng thực hiện A của H là chiến lược của S nhằm kêu gọi chú ý, khơi gợi và kéo H vào tiến trình thực hiện hành động cầu khiến. Hơn nữa, H có khả năng thực hiện A là điều kiện quan trọng nhất để đảm bảo tính khả hữu và thành công của hành động cầu khiến. Nó là một nhân tố nổi bật nhất, do đó có khả năng đại diện, thay thế cho toàn bộ quá trình. Mối quan hệ bộ phận – toàn thể ấy là mối quan hệ hoán dụ. 2.4. Phân loại hoán dụ Do quan điểm về hoán dụ không giống nhau nên các nhà nghiên cứu cũng có sự khác biệt lớn trong sự phân loại ẩn dụ. Warren phân biệt hoán dụ quy chiếu và hoán dụ mệnh đề. Trong đó, hoán dụ quy chiếu dựa trên các mối liên hệ quy chiếu (như giữa nguyên nhân và tác động, vật chứa và vật bị chứa. . . ). Ví dụ “Bồn tắm đang chảy hết rồi” (bồn tắm - nước trong bồn tắm). Hoán dụ mệnh đề dựa trên các mối liên hệ tiền đề-hệ quả. Ví dụ: “Điều ấy sẽ không xảy ra chừng nào tao còn thở” (thở - sống) [13;127-129]. Quan niệm hoán dụ là sự chuyển di quy chiếu, Seto đã có sự phân loại như sau: Ruiz de Mendoza (2000) cho rằng các ánh xạ hoán dụ toàn thể-bộ phận, bộ phận-toàn thể, bộ phận-bộ phận có thể được chia thành hai loại: nguồn nằm trong đích hoặc đích nằm trong nguồn. Ví dụ về hoán dụ nguồn trong đích: Bánh mì kẹp thịt đang đợi phiếu tính tiền (The ham sandwich is waiting for his check). Mối liên hệ tương cận giữa BÁNH MÌ KẸP THỊT và KHÁCH HÀNG không phải là mối quan hệ bộ phận-bộ phận trong miền NHÀ HÀNG mà đúng hơn là một hoán dụ nguồn trong đích, trong đó BÁNH MÌ KẸP THỊT được ý niệm hoá như là một thực thể nằm trong miền đích KHÁCH HÀNG. Mendoza dẫn câu Tôi đã làm vỡ cửa sổ (I broken the window) để minh hoạ cho hoán dụ đích trong nguồn, trong đó người ta thường hiểu rằng không phải toàn bộ cửa sổ mà chỉ là phần kính cửa sổ bị vỡ [dẫn theo 9;239]. 10
Hoán dụ từ góc nhìn tri nhận Norrick (1981) phân biệt 18 loại hoán dụ liên quan tới 18 nguyên tắc hoán dụ khác nhau, trong đó có sáu nhóm chính: Nguyên nhân – Tác động, Hành động và những Thành phần tham dự chủ yếu, Bộ phận – Toàn thể, Vật chứa – Vật bị chứa, Kinh nghiệm – Quy ước, Người sở hữu – Vật bị sở hữu [1;111-112]. Trong khi đó K¨ovecses xác định năm mối liên hệ hoán dụ tiềm tàng giữa ba “thực tại bản thể”: ý niệm, hình thức (ngôn ngữ), sự vật-hiện tượng trong thế giới thực và do đó tìm ra được 49 loại hoán dụ! [13;17-59]. 3. Kết luận Được chú ý nghiên cứu sau ẩn dụ nhưng đến nay các nhà khoa học cũng đã đạt được nhiều bước tiến lớn trong việc lí giải, tìm hiểu bản chất và vận dụng hoán dụ. So với truyền thống, quan điểm theo đường hướng tri nhận luận cho rằng hoán dụ không chỉ là vấn đề của ngôn ngữ mà còn là vấn đề của tư duy và hành động, là một trong những hiện tượng ý niệm, một quá trình tri nhận nền tảng nhất định hình năng lực tư duy của con người thực sự có tính cách mạng. Mặc dù nhiều vấn đề còn vẫn chưa được giải quyết thấu đáo, những câu hỏi mới vẫn tiếp tục nảy sinh, nhưng những bằng chứng không thể phủ nhận được về sự hiện diện của hoán dụ trong tư duy của con người củng cố cho cách tiếp cận vấn đề của các khoa học tri nhận với nguyên lí “dĩ nhân vi trung” để có cái nhìn sâu hơn vào những hiện tượng bản thể và xã hội người. TÀI LIỆU THAM KHẢO [1] Brown, Keith (Ed.). 2005. Encyclopedia of Language & Linguistics (Second Edition). New York: Elsevier Science. [2] Bussmann, Hadumod. 1996. Routledge Dictionary of Language and Linguistics. London: Routledge. [3] Châu, Đỗ Hữu. 2009. Từ vựng Ngữ nghĩa tiếng Việt. Hà Nội: Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội. [4] Châu, Đỗ Hữu. 2009. Đại cương Ngôn ngữ học – Tập hai: Ngữ dụng học. Hà Nội: Nhà xuất bản Giáo dục. [5] Croft, William. 2006. ‘The role of domains in interpretation of metaphors and metonymies.’ Trong Geeraerts, Dirk (Ed.) Cognitive Linguistics: Basic Readings. Berlin/New York: Mouton de Gruter. 269-301. 11
Tạ Thành Tấn [6] Dirven, René & Ralf P¨orings (Eds.). 2003. Metaphor and Metonymy in Comparison and Contrast. Berlin: Mouton de Gruyter. [7] Evans, Vyvyan & Melaine Green. 2006. Cognitive Linguistics – An Introduction. Endinburgh: Edinburgh University Press. [8] Geeraerts, Dirk. 1994. ‘Metonymy’. Trong R. E. Asher (Ed.), The encyclopedia of language and linguistics 5: 2477-78. Oxford: Pergamon. [9] Geeraerts, Dirk & Hubert Cuyckens (Eds.). 2007. The Oxford Handbook of Cognitive Linguistics. New York: Oxford University Press. [10] Lakoff, George. 1987. Woman, Fire, and Dangerous Things (What Categories Reveal about the Mind). Chicago: The University of Chicago Press. [11] Lakoff, George & Mark Johnson. 1980. The Metaphor We Live By. Chicago: The University of Chicago Press. [10] Lakoff, George & Mark Turner. 1989. More than Cool Reason – A Field Guide to Poetics Metaphor. Chicago: The University of Chicago Press. [12] Panther, Klaus-Uwe & G¨unter Radden (Eds.). 1999. Metonymy in Language and Thought. Amsterdam/Philadenphia: John Benjamins. ABSTRACT A cognitive view of metonymy This paper is on metonymy, a problem that has been the object of research for over two thousand years. Traditionally, metonymy is considered to be a figure of speech. However, from a cognitive view, metonymy, along with metaphor, is one of the most fundamental of conceptual phenomenons. It is a cognitive process and principle that forms, governs and controls human thought. Metonymy is not only a problem of literal or figurative language but also a problem of thought, action, and culture. 12