127
HỒNG BAN ĐA DẠNG
(Erythema multiforme)
1. ĐẠI CƢƠNG
Hồng ban đa dạng là một bệnh da cấp tính do nhiều căn nguyên khác nhau
gây nên, biểu hiện trên da là các thƣơng tổn dát đỏ, sẩn phù, mụn nƣớc, bọng nƣớc
xen kẽ với các thƣơng tổn hình bia bắn. Vị trí hay gặp là mu tay, cổ tay, cẳng tay,
cẳng chân, đầu gối. Niêm mạc miệng, mắt, sinh dục cũng thƣờng bị tổn thƣơng.
Sự đa dạng về thƣơng tổn kèm theo hình ảnh đặc trƣng (hình bia bắn) là nét
riêng biệt của bệnh.
2. NGUYÊN NHÂN VÀ CƠ CHẾ BỆNH SINH
Với những hiểu biết hiện tại, hồng ban đa dạng đƣợc coi là biểu hiện da và
niêm mạc do phản ứng trực tiếp của hệ miễn dịch chống lại các tác nhân gây bệnh
mà chủ yếu là vi trùng. Herpes simplex virus (HSV) đã đƣợc chứng minh là một
nhiễm trùng hay gặp nhất gây nên hồng ban đa dạng. Ngoài ra, Mycoplasma
pneumoniae, Histoplasma capsulatum và Parapoxvirus cũng đƣợc ghi nhận là
nguyên nhân gây nên hồng ban đa dạng, tuy nhiên ít phổ biến hơn nhiều so với
HSV.
Hồng ban đa dạng gây ra do thuốc chiếm tỷ lệ rất nhỏ. Những trƣờng hợp
này có thể tiến triển thành mày đay cấp và hội chứng Stevens-Johnson (SJS).
Một số yếu tố nhƣ chấn thƣơng, thời tiết lạnh, tia cực tím, tia phóng xạ…
đƣợc ghi nhận là yếu tố khởi phát những đợt tiến triển của bệnh.
Căn nguyên gây bệnh hồng ban đa dạng
Nhiễm trùng
(khoảng 90%)
Do virút
Herpes simplex virus (HSV1, HSV2)
Paramyxovirus
Vaccinia
Varicella zoster virus
Adenovirus
Epstein-Barr virus
Cytomegalo virus
Virus viêm gan
Coxakie virus
Parvovirus B19
128
Do vi khuẩn
Mycoplasma pneumoniae
Chlamydophila
Salmonella
Mycobacterium tuberculosis
Do nấm
Histoplasma capsulatum
Dermatophytes
Do thuốc
(chiếm < 10%)
Chống viêm không steroid
Sulfonamid
Các huốc chống động kinh
Kháng sinh
Do các bệnh hệ thống
Bệnh viêm ruột kết
Lupus ban đỏ hệ thống
Bệnh Behcet
3. CHẨN ĐOÁN
a) Chẩn đoán xác định
- Thƣơng tổn da
Thƣơng tổn đặc trƣng của hồng ban đa dạng là hình bia bắn điển hình. Đó là
những thƣơng tổn hình tròn, đƣờng kính dƣới 3 cm, ranh giới rõ với da lành, đƣợc
tạo nên bởi ít nhất 3 vòng tròn đồng tâm, hai vòng ngoài có màu sắc khác nhau bao
quanh một tâm ở giữa sẫm màu (là nơi có sự phá hủy của thƣợng bì để hình thành
nên một mụn nƣớc hoặc vảy tiết).
Ảnh 1. Hình bia bắn điển hình
Thƣơng tổn hình bia bắn có thể không điển hình với 2 vòng tròn đồng tâm,
hoặc thƣơng tổn hình đa cung với ranh giới không rõ ràng.
129
Ảnh 2. Hình bia bắn không điển hình
Ngoài ra, trên da bệnh nhân còn có các thƣơng tổn khác nhƣ dát đỏ, sẩn phù,
mụn nƣớc, bọng nƣớc.
- Phân bố thƣơng tổn
Thƣơng tổn của hồng ban đa dạng thƣờng xuất hiện ở các chi và vùng mặt,
trong đó, hình bia bắn hay gặp ở chi trên. Mặt duỗi của cánh tay và cẳng tay là
những vị trí hay gặp nhất, ngoài ra lòng bàn tay, cổ và thân mình cũng là những vị
trí hay gặp thƣơng tổn. Ở một số vị trí nhƣ khuỷu tay, đầu gối, thƣơng tổn có xu
hƣớng tập trung thành nhóm.
Có thể gặp hiện tƣợng Koebner, thƣơng tổn hình bia bắn xuất hiện ở vùng da
bị sang chấn (ví dụ nhƣ do cào xƣớc).
- Thƣơng tổn niêm mạc
Có hai mức độ nhƣ sau:
Mức độ nhẹ:
+ Chỉ bị ở một vị trí niêm mạc (miệng hoặc sinh dục hoặc mắt).
+ Số lƣợng từ 1-5 mụn nƣớc, có thể vỡ ra tạo thành vết trợt nông, đáy sạch.
Mức độ nặng:
+ Tổn thƣơng từ 2 vị trí trở lên hoặc
+ Tổn thƣơng 1 vị trí với số lƣợng mụn nƣớc nhiều hơn 5, lan tỏa, hoặc tạo
thành vết trợt rộng, loét.
Tổn thƣơng niêm mạc nhiều là một đặc điểm của hồng ban đa dạng thể nặng.
Tổn thƣơng niêm mạc thƣờng không xuất hiện ở hồng ban đa dạng thể nhẹ và nếu
có thì chỉ có rất ít và mức độ nhẹ. Biểu hiện ban đầu là các mụn nƣớc hoặc các bọng
nƣớc nhanh chóng dập vỡ tạo thành những vết loét nông, đau nhiều. Thƣơng tổn có
thể gặp ở môi, niêm mạc miệng, sinh dục, mắt. Vết loét ở môi thƣờng nhanh chóng
130
đóng vảy tiết và rất đau. Vết loét ở sinh dục thƣờng rất lớn, có hình đa cung với đáy
của vết loét tiết dịch ẩm.
- Biểu hiện toàn thân
Biểu hiện toàn thân thƣờng gặp ở hồng ban đa dạng thể nặng. Triệu chứng
toàn thân có thể biểu hiện trƣớc khi có thƣơng tổn da, bao gồm các triệu chứng nhƣ
sốt, mệt mỏi, sƣng đau các khớp, viêm phổi không điển hình. Hiếm gặp hơn là tổn
thƣơng thận, tổn thƣơng gan và bất thƣờng hệ tạo máu.
- Xét nghiệm
+ Sinh thiết da
Hình ảnh mô bệnh học của hồng ban đa dạng không đặc hiệu để phục vụ cho
chẩn đoán xác định, nhƣng có giá trị để chẩn đoán phân biệt. Biểu hiện sớm nhất
trên hình ảnh giải phẫu bệnh là sự chết theo chƣơng trình của các tế bào này. Tiếp
theo là hiện tƣợng phù nề lớp gai và hiện tƣợng thoái hóa từng điểm của các tế bào
đáy.
+ Các xét nghiệm phát hiện căn nguyên do vi sinh vật
Test nhanh chẩn đoán nhiễm Mycoplasma pneumonie, PCR tìm Mycoplasma
pneumonie hoặc PCR tìm HSV, ….
+ Các xét nghiệm phát hiện căn nguyên do thuốc: test áp, test lẩy da, phản
ứng chuyển dạng lympho bào.
Chẩn đoán xác định hồng ban đa dạng chủ yếu là dựa vào hình ảnh lâm sàng
với các đặc điểm:
- Khởi phát bệnh đột ngột.
- Thƣơng tổn da đa dạng: hình bia bắn điển hình hoặc không điển hình, kèm
theo có dát đỏ, sẩn phù, mụn nƣớc, một số ít có bọng nƣớc.
- Thƣơng tổn niêm mạc có thể gặp là những vết trợt nông. Vị trí hay gặp là
niêm mạc miệng.
- Tiến triển: khỏi sau vài tuần, không để lại sẹo.
- Bệnh hay gặp và tái phát vào mùa xuân, thu.
b) Chẩn đoán phân biệt
Hồng ban đa dạng cần chẩn đoán phân biệt với các bệnh sau
- Mày đay
- Hội chứng Steven-Johnson
- Bệnh Duhring-Brocq
131
- Bệnh thủy đậu
4. ĐIỀU TRỊ
Việc điều trị tùy thuộc vào giai đoạn bệnh, mức độ bệnh và nguyên nhân gây
bệnh.
- Điều trị triệu chứng
Giai đoạn cấp tính, hầu hết bệnh tự khỏi, điều trị triệu chứng là chính.
+ Bôi corticoid tại tổn thƣơng
. Hidrocortison: bôi ngày 2 lần sáng-tối (đƣợc phép bôi ở vùng da mỏng, da
mặt).
. Desonid: bôi ngày 2 lần sáng-tối (đƣợc phép bôi ở vùng da mỏng, da mặt).
. Betamethason: bôi ngày 2 lần sáng-tối (chỉ đƣợc bôi ở tay chân và thân
mình, tay, chân).
+ Kết hợp với uống kháng histamin nhƣ:
. Chlorpheniramin: 4mg× 1-2 viên/ngày.
. Loratadin:
Ngƣời lớn và trẻ em trên 12 tuổi: 1 viên (10mg)/ngày.
Trẻ em dƣới 12 tuổi:
Cân nặng>30kg: 2 thìa cafe siro (10mg)/ngày.
Cân nặng < 30kg: 1 thìa cafe siro (5mg)/ngày.
+ Chăm sóc vết trợt ở niêm mạc miệng bằng bôi corticoid tại chỗ mỗi ngày 2-
3 lần kết hợp với súc miệng bằng dung dịch có chứa lidocain và diphenhyderamin.
+ Nếu bệnh nhân có tổn thƣơng niêm mạc mắt, dùng thuốc nhỏ mắt hàng
ngày, trƣờng hợp nặng cần chuyển khám chuyên khoa mắt.
- Điều trị theo nguyên nhân
Ở bệnh nhân hồng ban đa dạng do thuốc:
+ Dừng ngay việc dùng thuốc.
+ Corticoid đƣờng toàn thân: prednisolon 1-2mg/kg/ngày.
+ Kháng histamin: chlorpheniramin, certirizin, loratadin, …
Ở bệnh nhân hồng ban đa dạng do HSV:
+ Nếu số lần tái phát dƣới 6 lần/năm: điều trị triệu chứng.