Hướng dẫn chẩn đoán và điều trị một số bệnh thường gặp ở trẻ em

Chia sẻ: Nguyenthihuu Vuong | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:807

Thêm vào BST

Báo xấu

322
lượt xem 78
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Với kết cấu nội dung gồm 15 chương, tài liệu "Hướng dẫn chẩn đoán và điều trị một số bệnh thường gặp ở trẻ em" cung cấp cho các bạn những kiến thức về nhi khoa đại cương, hồi sức, cấp cứu, chống độc, sơ sinh, hô hấp, tim mạch, tiêu hóa, dinh dưỡng tiêu hóa, dinh dưỡng, ung bướu,... Với các bạn chuyên ngành Y dược thì đây là tài liệu tham khảo hữu ích.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Hướng dẫn chẩn đoán và điều trị một số bệnh thường gặp ở trẻ em

BỘ Y TẾ HƢỚNG DẪN CHẨN ĐOÁN VÀ ĐIỀU TRỊ MỘT SỐ BỆNH THƢỜNG GẶP Ở TRẺ EM (Ban hành kèm theo Quyết định số 3312/QĐ-BYT ngày 07/8/2015 của Bộ trưởng Bộ Y tế) Hà Nội, 2015 1
CHỦ BIÊN TẬP PGS. TS. Nguyễn Thị Xuyên ĐỒNG CHỦ BIÊN PGS.TS. Lê Thanh Hải PGS. TS. Lƣơng Ngọc Khuê BAN BIÊN SOẠN GS.TS. Nguyễn Gia Khánh GS.TS. Trần Đình Long PGS.TS. Phạm Nhật An PGS.TS. Nguyễn Phú Đạt PGS.TS. Phan Hữu Nguyệt Diễm PGS.TS. Trần Minh Điển PGS.TS. Đoàn Thị Ngọc Diệp PGS.TS. Khu Thị Khánh Dung PGS.TS. Hồ Sỹ Hà PGS.TS. Lê Thanh Hải PGS.TS. Lê Thị Minh Hƣơng PGS.TS.Nguyễn Thị Quỳnh Hƣơng PGS.TS. Vũ Minh Phúc PGS.TS. Lê Tấn Sơn PGS.TS. Nguyễn Văn Thắng PGS.TS. Phạm Văn Thắng PGS.TS. Nguyễn Thị Diệu Thúy PGS.TS.Đào Minh Tuấn PGS.TS.Ninh Thị Ứng PGS. TS. Bùi Văn Viên TS. BS. Nguyễn Thị Hƣơng Giang TS.BS. Nguyễn Thị Việt Hà TS.BS. Nguyễn Thị Thu Hà 2
TS.BS. Trần Thị Hồng Hà TS.BS. Lê Thị Hồng Hanh TS.BS. Trần Kiêm Hảo TS.BS. Phan Thị Hiền TS.BS. Nguyễn Phạm Anh Hoa TS.BS. Trƣơng Thị Mai Hồng TS.BS. Nguyễn Thanh Hùng TS.BS. Cao Vũ Hùng TS.BS. Nguyễn Thị Thanh Hƣơng TS.BS. Nguyễn Thu Hƣơng TS.BS. Bùi Ngọc Lan TS.BS. Phùng Tuyết Lan TS.BS. Huỳnh Thoại Loan TS.BS. Trần Thị Chi Mai TS.BS. Nguyễn Văn Ngoan TS.BS. Phan Hữu Phúc TS.BS. Bùi Phƣơng Thảo TS.BS. Lƣu Thị Mỹ Thục TS.BS. Dƣơng Bá Trực TS.BS. Hà Mạnh Tuấn TS.BS. Tạ Anh Tuấn BSCKII. Nguyễn Thị Diệu BSCKII. Trịnh Quang Dũng BSCKII. Lê Thị Công Hoa BSCKII. Nguyễn Thị Minh Ngọc BSCKII. Lê Tố Nhƣ BSCKII. Phan Huy Thuấn BSCKII. Nguyễn Minh Tiến BSCKII. Trần Kinh Trang BSCKII. Trịnh Hữu Tùng 3
Ths.BS. Nguyễn Thị Vân Anh Ths.BS. Lê Quỳnh Chi Ths.BS. Vũ Chí Dũng Ths.BS. Lê Ngọc Duy Ths.BS. Lê Thị Hà Ths.BS. Lê Thị Thu Hà Ths.BS. Trần Thu Hà Ths.BS. Trịnh Thị Thu Hà Ths.BS. Đỗ Thiện Hải Ths.BS. Nguyễn Thúy Hằng Ths.BS. Đào Trung Hiếu Ths.BS. Nguyễn Thị Mai Hoàn Ths.BS. Đậu Việt Hùng Ths.BS. Chu Lan Hƣơng Ths.BS. Nguyễn Mai Hƣơng Ths.BS. Nguyễn Thị Mai Hƣơng Ths.BS. Nguyễn Ngọc Khánh Ths.BS. Nguyễn Văn Lâm Ths.BS. Nguyễn Ngọc Quỳnh Lê Ths.BS. Trƣơng Bá Lƣu Ths.BS. Nguyễn Kiến Mậu Ths.BS. Quách Thúy Minh Ths.BS. Thành Ngọc Minh Ths.BS. Nguyễn Hoàng Nam Ths.BS. Nguyễn Trần Nam Ths.BS. Thái Thiên Nam Ths.BS. Cấn Thị Bích Ngọc Ths.BS. Nguyễn Hữu Nhân Ths.BS. Giang Trần Phƣơng Ths.BS. Lê Hồng Quang 4
Ths.BS. Phạm Thị Thanh Tâm Ths.BS. Phan Thành Thọ Ths. Tâm lý Nguyễn Thị Hồng Thúy Ths.BS. Võ Đức Trí Ths.BS. Nguyễn Thị Ngọc Tú Ths.BS. Hồ Anh Tuấn Ths.BS. Nguyễn Minh Tuấn Ths.BS. Trần Anh Tuấn Ths.BS. Trần Thị Hồng Vân Ths.BS. Nguyễn Minh Trí Việt Ths.BS. Đỗ Châu Việt ThS.BS. Phùng Đăng Việt BSCKI. Bùi Văn Đỡ BSCKI. Lê Nhật Trung BS. Bạch Văn Cam BS. Ninh Quốc Đạt BS. Lê Thị Thu Hƣơng BS. Thục Thanh Huyền BS. Trần Thị Bích Huyền BS. Trƣơng Hữu Khanh BS.Nguyễn Thu Vân TỔ THƢ KÝ Ths.BS. Trần Văn Học Ths.BS. Nguyễn Đức Tiến Ths.BS. Ngô Thị Bích Hà Ths.BS. Trƣơng Lê Vân Ngọc Ths.BS. Nguyễn Đức Thắng BSCKI. Bùi Thị Hồng Hoa 5
MỤC LỤC Trang Danh mục các từ viết tắt 10 Chƣơng 1. NHI KHOA ĐẠI CƢƠNG 14 1.Các thời kỳ phát triển của trẻ 14 Chƣơng 2. HỒI SỨC – CẤP CỨU – CHỐNG ĐỘC 21 1. Nhận biết và xử trí các dấu hiệu đe dọa chức năng sống ở trẻ em 21 2. Cấp cứu cơ bản 34 3. Tiếp cận chẩn đoán và xử trí bệnh nhi khó thở 50 4. Ngƣng thở ngƣng tim 56 5. Vận chuyển an toàn bệnh nhân trẻ em 67 6. Nguyên tắc tiếp cận và xử lý ngộ độc cấp ở trẻ em 73 7. Xử trí vết thƣơng do ngƣời và súc vật cắn 77 8. Xử trí ong đốt ở trẻ em 80 9. Rắn cắn 85 10. Sốc tim trẻ em 93 11. Sốc giảm thể tích tuần hoàn ở trẻ em 97 12. Sốc phản vệ ở trẻ em 103 13. Sốc nhiễm khuẩn 110 14. Rối loạn nƣớc điện giải 118 15. Rối loạn kiềm toan ở trẻ em 127 16. Rối loạn Can xi và Ma giê máu 138 17. Rối loạn Natri và Kali máu 143 18. Nuôi dƣỡng tĩnh mạch cho bệnh nhân nặng hồi sức cấp cứu 150 19. Tăng áp lực nội sọ 156 20. Hôn mê 164 21. Co giật 171 22. Viêm phổi liên quan đến thở máy 176 23. Nhiễm khuẩn huyết trên bệnh nhân đặt Catheter mạch máu 181 Chƣơng 3. SƠ SINH 185 1. Hạ đƣờng huyết sơ sinh 185 2. Tăng đƣờng huyết sơ sinh 191 3. Hội chứng hít phân su 196 4. Tăng áp lực động mạch phổi dai dẳng ở trẻ sơ sinh 201 5. Viêm ruột hoại tử sơ sinh 207 6. Bệnh phổi mạn tính ở trẻ sơ sinh 213 7. Còn ống động mạch ở trẻ đẻ non 218 8. Vàng da tăng Bilirubine gián tiếp 223 6
9. Bệnh màng trong trẻ đẻ non 230 10.Bệnh não thiếu oxy thiếu máu cục bộ 233 11. Suy hô hấp sơ sinh 238 12. Dinh dƣỡng qua đƣờng tiêu hóa cho trẻ sinh non, nhẹ cân 244 13. Dự đoán, đánh giá, điều trị và tiên lƣợng trẻ sơ sinh có nguy cơ cao 250 Chƣơng 4. HÔ HẤP 258 1. Viêm phổi do Virus 258 2. Viêm phổi do vi khuẩn ở trẻ em 262 3. Viêm phổi không điển hình ở trẻ em 266 4. Khó thở thanh quản ở trẻ em 269 5. Tràn khí màng phổi 272 6. Viêm tiểu phế quản cấp ở trẻ em 275 7. Dị vật đƣờng thở 279 8. Viêm mủ màng phổi 283 Chƣơng 5. TIM MẠCH 286 1. Tồn tại ống động mạch 286 2. Viêm cơ tim do virus 290 3. Suy tim ứ huyết 293 4. Viêm mủ màng ngoài tim 297 5. Viêm nội tâm mạc nhiễm trùng 303 6. Chẩn đoán và điều trị bệnh Kawasaki 311 Chƣơng 6. TIÊU HÓA – DINH DƢỠNG 316 1. Tiêu chảy cấp 316 2. Tiêu chảy kéo dài 325 3. Táo bón 330 4. Nhiễm ký sinh trùng đƣờng ruột ở trẻ em 335 5. Đau bụng chức năng 344 6. Bệnh trào ngƣợc dạ dày thực quản 349 7. Xuất huyết tiêu hóa 354 8. Loét dạ dày tá tràng ở trẻ em 362 9. Phác đồ điều trị viêm loét dạ dày Helicobacte Pylori tại bệnh viện 366 10. Bệnh suy dinh dƣỡng do thiếu Protein – Năng lƣợng 370 11. Bệnh còi xƣơng do thiếu Vitamin D ở trẻ em 377 12. Béo phì ở trẻ em 384 Chƣơng 7. GAN MẬT 393 1. Các nguyên nhân gây vàng da ứ mật ở trẻ em 393 2. Teo đƣờng mật bẩm sinh 399 3. Tiếp cận suy gan cấp ở trẻ em 403 7
Chƣơng 8. THẬN TIẾT NIỆU 408 1. Tiếp cận chẩn đoán Protein niệu 408 2. Tiếp cận chẩn đoán đái máu 412 3. Nhiễm trùng đƣờng tiểu 417 4. Hội chứng thận hƣ tiên phát ở trẻ em 424 5. Bệnh Lupus đỏ hệ thống ở trẻ em 430 6. Suy thận cấp 437 7. Bệnh thận mạn 444 Chƣơng 9. THẦN KINH 449 1. Nhức đầu ở trẻ em 449 2. Co giật do sốt 455 3. Động kinh ở trẻ em 459 4. Chảy máu trong sọ ở trẻ em 467 Chƣơng 10. TRUYỀN NHIỄM 473 1. Bệnh Chân – Tay – Miệng 473 2. Viêm màng não mủ 482 3. Viêm não 489 4. Bệnh cúm 496 5. Bệnh sởi 500 6. Chẩn đoán, điều trị sốt xuất huyết Dengue 505 7. Sốt rét ở trẻ em 517 8. Nhiễm trùng huyết 524 Chƣơng 11. HUYẾT HỌC 534 1. Tiếp cận chẩn đoán thiếu máu 534 2. Thiếu máu thiếu sắt 539 3. Bệnh Thalassemia 543 4. Điều trị suy tủy xƣơng mắc phải 551 5. Chẩn đoán điều trị xuất huyết giảm tiểu cầu nguyên phát ở trẻ em 557 6. Hemophilia 560 7. Hội chứng thực bào máu 564 8. Thiếu máu tán huyết cấp 572 9. Thiếu máu tán huyết miễn dịch 579 Chƣơng 12. UNG BƢỚU 586 1. Bạch cầu cấp dòng Lympho 586 2. Tiếp cận chẩn đoán và xử trí khối u đặc thƣờng gặp 595 3. U nguyên bào thần kinh 602 4. Sốt giảm bạch cầu hạt 612 Chƣơng 13. NỘI TIẾT – CHUYỂN HÓA – DI TRUYỀN Y HỌC 617 1. Suy thƣợng thận ở trẻ em 617 8
2. Tăng sản thƣợng thận bẩm sinh 621 3. Hạ đƣờng máu nặng do cƣờng Insulin bẩm sinh 626 4. Toan Xeton do đái tháo đƣờng 632 5. Đái tháo nhạt trung ƣơng 638 6. Suy giáp trạng bẩm sinh 641 7. Loãng xƣơng ở trẻ em 644 8. Dậy thì sớm trung ƣơng 648 9. Tiếp cận trẻ chậm tăng trƣởng chiều cao và điều trị trẻ chậm tăng trƣởng do thiếu hụt hormon tăng trƣởng 654 10. Di truyền y học và chăm sóc sức khỏe ban đầu 660 11. Tiếp cận chẩn đoán và nguyên tắc điều trị cấp cứu các rối loạn chuyển hóa bẩm sinh 663 12. Hạ đƣờng máu trong các RLCH bẩm sinh 668 13. Toan chuyển hóa và toan Xeton trong các bệnh rối loạn chuyển hóa bẩm sinh 672 14. Bệnh thiếu hụt Enzym Beta - Ketothiolase 675 15. Tăng Amoniac máu 678 16. Tăng Lactate máu trong các rối loạn chuyển hóa bẩm sinh 683 Chƣơng 14. MIỄN DỊCH – DỊ ỨNG – KHỚP 685 1. Hen phế quản trẻ em 685 2. Xử trí cơn hen phế quản cấp ở trẻ em 694 3. Nhiễm trùng tái diễn 700 4. Dị ứng thức ăn ở trẻ em 710 5. Dị ứng thuốc 715 6. Viêm khớp tự phát thiếu niên 718 Chƣơng 15. TÂM THẦN – PHỤC HỒI CHỨC NĂNG 726 1. Rối loạn tăng hoạt động giảm chú ý ở trẻ em 726 2. Rối loạn tự kỷ ở trẻ em 731 3. Rối loạn TIC 739 4. Các liệu pháp tâm lý 743 5. Tâm lý bệnh nhi nằm viện 751 6. Rối loạn giấc ngủ ở trẻ em 756 7. Phục hồi chức năng trẻ bại não 760 PHỤ LỤC 769 1. Tổ chức và trang bị phòng cấp cứu nhi 769 2. Nguyên tắc sử dụng kháng sinh trong nhi khoa 777 3. Khoảng tham chiếu các xét nghiệm huyết học 784 4. Giá trị hóa sinh bình thƣờng 790 9
TỪ VIẾT TẮT 6MP 6- mercaptopurine AFP Alpha – feto Protein ALL Bạch cầu cấp dòng Lympho ALNS Áp lực nội sọ ALOB Áp lực ổ bụng BC Bạch cầu BCN Bạch cầu non BCTT Bạch cầu trung tính BP Béo phì BPD Bronchopulmonary dysplasia BUN Blood Urea Nitrogen CADO French induction regimen consisting of cyclophosphamide, adriamycin, vincristine, carboplatin CCG Children Cancer Group CLD Chronic lung disease CMV Cytomegalo Virus CO Cyclophosphamide, Vincristine COJEC Rapid, platinum- containing induction schedule (CBDCA, CDDP, CYC, VCR, VP16) CPAP Continuous positive airway pressure CRP C Reactive Protein CTM Công thức máu ĐBCN Đau bụng chức năng DD Dung dịch 10
ĐK Động kinh ĐM Động mạch ĐMC Động mạch chủ ĐMP Động mạch phổi ĐTĐ Đái tháo đƣờng ĐTDTE Đái tháo đƣờng trẻ em EBV Epstein- Barr Virus ELBW Extreme low birth weight FAB French – American – British GCSF Thuốc kích bạch cầu GIR Glucose influsion rate HA Huyết áp Hb Hemoglobin HC Hồng cầu HCG Hormone Chorionique gonadotrope HCTH Hội chứng thận hƣ HI Hemophilus influenza HPQ Hen phế quản HSCC Hồi sức cấp cứu HSV Herpes simplex Virus HVA Homovanillic acid IDRF Image Defined Risk Factors INPC International Neuroblastoma Pathology Classification INRG International Neuroblastoma Risk Group INSS International Neuroblastoma Staging System 11
IVC Inferior Vena Cava LTS Life Threatening Symtoms MBH Mô bệnh học MIBG Meta- iodobenzylguanidine MRD Bệnh tồn dƣ tối thiểu Minimal Residual disease MRI Chụp cộng hƣởng từ NBTK Nguyên bào thần kinh NEC Necrotizing enterocolitis NICU Neonate instensive care unit NKBV Nhiễm khuẩn bệnh viện NKHH Nhiễm khuẩn hô hấp NKM Nhiễm khuẩn máu NKQ Nội khí quản NTĐT Nhiễm trùng đƣờng tiểu NTHH Nhiễm toan hô hấp OMA Opsoclonus-myoclonus-ataxia PCR Polymerase chain reaction PDA Patent ductus arteriosus PPHN Persistent pulmonary hypertension of the Newborn PTNSLN Phẫu thuật nội soi lồng ngực RA 13-cis Retinoic acid RDS Respiratory dystress syndrom RLCHBS Rối loạn chuyển hóa bẩm sinh RNA Ribonucleic acid RSV Respiratory Syncytial Virus 12
SDD Suy dinh dƣỡng SGA Small for gestational age SGC Suy gan cấp SGTTTH Sốc giảm thể tích tuần hoàn SHH Suy hô hấp SNK Sốc nhiễm khuẩn SPV Sốc phản vệ TB Tiêm bắp TBS Tim bẩm sinh TC Tiểu cầu TM Tĩnh mạch TMC Tĩnh mạch chủ TMTT Tĩnh mạch trung tâm TNM Tumor Node Metastase – Hệ thống phân loại u hạch, di căn TSB Total serum bilirubin TVCH Thoát vị cơ hoành TVCHBS Thoát vị cơ hoành bẩm sinh TX Tủy xƣơng VDƢM Vàng da ứ mật VIP Vasoactive Intestinal Peptide VMA Vanillyl mandelic acid VMNM Viêm màng não mủ VP- Carbo Etoposide, Carboplatin 13
CHƢƠNG 1: NHI KHOA ĐẠI CƢƠNG CÁC THỜI KỲ PHÁT TRIỂN CỦA TRẺ 1. ĐẶC ĐIỂM CHUNG Trẻ em không phải là ngƣời lớn thu nhỏ mà là một cơ thể đang lớn lên và phát triển. Từ lúc thụ thai đến tuổi trƣởng thành trẻ phải trải qua 2 quá trình chính. Quá trình tăng trƣởng (phát triển về số): do sự tăng số lƣợng và kích thƣớc tế bào của các mô. Quá trình trƣởng thành về chất (cấu trúc và chức năng hoàn chỉnh dần): do sự thay đổi về cấu trúc của các bộ phận dẫn đến sự thay đổi chức năng tế bào. Quá trình lớn lên và phát triển của trẻ có tính chất toàn diện cả về thể chất, tâm thần - vận động và qua nhiều giai đoạn. Mỗi giai đoạn có những đặc điểm về sinh lý và bệnh lý riêng. Từ khi hình thành đến khi trƣởng thành (15 - 20 tuổi) trẻ em trải qua 6 giai đoạn phát triển: giai đoạn bào thai, giai đoạn sơ sinh; giai đoạn nhũ nhi; giai đoạn răng sữa; giai đoạn thiếu niên; giai đoạn dậy thì. Các giai đoạn có đặc điểm phát triển và nhu cầu dinh dƣỡng khác nhau. 2. ĐẶC ĐIỂM CỦA TRẺ QUA CÁC THỜI KỲ 2.1. Thời kỳ bào thai Tính từ lúc thụ thai đến khi ra đời (trung bình 270  15 ngày) tính từ ngày đầu tiên của kỳ kinh cuối cùng. Thời kỳ bào thai chia làm 3 giai đoạn: - Giai đoạn thụ thai: kéo dài khoảng chừng hai tuần đầu của thai kỳ. - Giai đoạn phát triển phôi: tuần lễ thứ hai đến thứ tám - Giai đoạn bào thai: từ tuần thứ chín đến khi sinh 2.1.1. Giai đoạn thụ thai và giai đoạn phát triển phôi: - Đặc điểm sinh lý: Giai đoạn của sự hình thành và biệt hoá các bộ phận. Phần lớn các giai đoạn phát triển các cơ quan quan trọng diễn ra trong 12 tuần đầu. Nếu có một yếu tố nào làm ảnh hƣởng đến giai đoạn phát triển, đặc biệt thuốc hay bức xạ thì các dị tật bẩm sinh sẽ xảy ra. 14
- Đặc điểm bệnh lý: 3 tháng đầu của thai kỳ là thời kỳ hình thành thai nhi. Nếu có điều gì đó can thiệp vào sự phát triển của các cơ quan trong giai đoạn này thì chúng sẽ không sửa chữa đƣợc sau này Trong thời kỳ này, nếu mẹ bị nhiễm các chất độc (thuốc hay hoá chất), hay bị nhiễm virus nhƣ nhiễm TORCH (Toxoplasmo, Rubeola, Cytomegalovirus, Herpes simplex) thì trẻ sinh ra dễ bị dị tật. 2.1.2. Giai đoạn bào thai (tuần lễ thứ chín đến khi sinh) - Đặc điểm sinh lý: Sau khi phần lớn các cơ quan đã đƣợc hình thành, thời kỳ bào thai dành hết hoàn toàn cho sự tăng trƣởng và hoàn chỉnh các bộ phận. Rau thai hình thành, mẹ nuôi trẻ trực tiếp qua rau thai. + Tuần thứ 13 – 14 thời kỳ bào thai, giới tính của thai nhi có thể đƣợc xác định. + Tuần thứ 25 – 28: Tất cả các cơ quan bộ phận của cơ thể đã hoàn chỉnh và đây là giai đoạn phát triển chiều dài, cân nặng của thai nhi. Từ tháng 3 đến tháng thứ 6 trẻ dài đƣợc 70% chiều dài khi đẻ. + Tuần thứ 37 – 41: là thời điểm thai nhi tăng trƣởng về trọng lƣợng cơ thể. Bào thai lớn nhanh, đặc biệt ba tháng cuối thai kỳ từ 700g ở quý II, tăng mỗi tuần 200g trong quý III. + Để trẻ khỏe mạnh thông minh thì mẹ không đƣợc mắc bệnh và cần tăng 10 -12 kg trong suốt thời gian mang thai. Sự tăng cân của mẹ khi mang thai: Thai kỳ Số cân mẹ tăng (kg) Quý I 0-2 Quý II 3-4 Quý III 5-6 Bé khỏe mạnh là bé khi sinh ra cân năng trung bình là 3000gr (2500 - 3500gr), dài trung bình 50cm (48 -52cm) và không có dị tật bẩm sinh. - Đặc điểm bệnh lý: trong giai đoạn này, dinh dƣỡng của thai nhi đƣợc cung cấp từ ngƣời mẹ qua rau thai. Nếu ngƣời mẹ không đủ dinh dƣỡng hay tăng cân kém hoặc mẹ có vấn đề về rau thai thì trẻ sinh ra dễ có cân nặng thấp lúc sinh và tỉ lệ tử vong cao. Đẻ non dễ xảy ra trong 3 tháng cuối do rau thai không còn là hàng rào vững chắc để bảo vệ thai nữa. 15
2.2. Thời kỳ sơ sinh: từ lúc cắt rốn cho đến 4 tuần lễ đầu. 2.2.1. Đặc điểm sinh lý - Sự chuyển tiếp từ đời sống trong tử cung sang ngoài tử cung buộc trẻ phải có sự thay đổi chức năng của một số cơ quan để thích nghi với cuộc sống mới nhƣ hoạt động của bộ máy hô hấp, bộ máy tuần hoàn. Trong các cơ quan thì sự thích nghi của phổi là quan trọng nhất. Nhờ thở tốt, hệ tuần hoàn cũng thích nghi nhanh chóng và hệ thần kinh nhất là vỏ não cũng đƣợc kiện toàn. - Ngay sau khi ra đời, trẻ bắt đầu thở bằng phổi và vòng tuần hoàn chính thức thay cho tuần hoàn rau thai. Sự thích nghi của bộ máy tiêu hoá, gan thận… bắt đầu cùng với bữa ăn đầu tiên của trẻ. - Bộ não trẻ còn non nớt nên trẻ ngủ nhiều 20giờ/ngày do vỏ não trong trạng thái ức chế. Tuy ngủ nhiều nhƣng trẻ biết giật mình khi có tiếng động mạnh. Trẻ không tự chủ đƣợc mọi động tác và có một số phản ứng tự nhiên toàn thân nhƣ tăng trƣơng lực cơ nhẹ. - Hệ tiêu hóa: niêm mạc đƣờng tiêu hóa chƣa hoàn thiện, chƣa có men tiêu bột. Thức ăn duy nhất của bé là sữa mẹ hoặc sữa thay thế. Trẻ biết bú mẹ ngay từ khi sinh ra. Trẻ không thích uống những chất đắng, chua, cay và rất thích ngọt vì vậy không nên cho trẻ uống nƣớc đƣờng, sữa bò trƣớc khi bú mẹ vì trẻ sẽ chê sữa mẹ. Trẻ có khả năng ngửi mùi sữa của mẹ qua đó nhận đƣợc mẹ và tìm đƣợc vú mẹ. - Cân nặng: trẻ bình thƣờng, mỗi ngày trung bình trẻ tăng 15gram. Trung bình khi 1 tháng trẻ nặng từ 3500 kg - 4500 kg. Chiều cao: tăng khoảng 2cm. 2.2.2. Đặc điểm bệnh lý - Vì trẻ bắt đầu thích nghi với môi trƣờng bên ngoài nên nhiều yếu tố có thể cản trở sự thích nghi của trẻ và gây tử vong cao trong 24h đầu hoặc tuần đầu tiên sau sinh. - Các bệnh lý hay gặp: + Sang chấn sản khoa: gây ngạt, xuất huyết não, gãy xƣơng. + Glucose máu trẻ sơ sinh thấp nên cần cho trẻ bú sớm sau khi sinh. + Hệ thống miễn dịch còn non yếu nên trẻ dễ bị nhiễm trùng nhƣ nhiễm trùng rốn, phổi, não, nhiễm trùng huyết. Tuy vậy nhờ có kháng thể từ mẹ chuyển sang nên trẻ ít bị các bệnh nhƣ sởi, bạch hầu... - Các bệnh vàng da tăng bilirubin tự do. + Do vậy việc săn sóc tốt nhất cho trẻ sơ sinh là chăm sóc tốt trong giai đoạn trƣớc sinh rất quan trọng nhằm hạn chế việc đẻ khó, nhiễm trùng nhằm hạ 16
thấp tử vong sơ sinh. Bà mẹ phải đƣợc khám thai định kỳ. Vệ sinh cho trẻ, trẻ sống trong điều kiện sạch sẽ và đủ sữa mẹ. 2.3. Thời kỳ nhũ nhi (bú mẹ): từ 2 tháng đến 12 tháng tuổi - Đặc điểm sinh lý: trong thời kỳ này trẻ lớn rất nhanh. + Cân nặng: trung bình, 6 tháng đầu trẻ nặng gấp đôi cân nặng lúc sinh (khoảng 5-6kg) và đến tháng thứ 12 trẻ nặng gấp 3 (trung bình từ 9 kg - 10kg) so với lúc đẻ. + Chiều cao: mỗi tháng tăng 2 cm. Đến 12 tháng trẻ cao gấp rƣỡi lúc sinh (trung bình trẻ cao từ 74cm - 78cm) + Vòng đầu: tăng 10cm (34+10= 44cm). Tổ chức não tăng nhanh đạt tới 75% so với ngƣời lớn (900g). + Hệ tiêu hóa: hoàn thiện dần và khi 4 tháng bắt đầu có khả năng tiêu hoá đƣợc tinh bột và các thực phẩm khác ngoài sữa. Trẻ bắt đầu mọc răng sữa: + Công thức tính số răng sữa = số tháng – 4. Lớp mỡ dƣới da phát triển mạnh nên trông trẻ bụ bẫm do vậy trẻ còn bú đòi hỏi nhu cầu năng lƣợng cao hơn ở ngƣời lớn trong khi đó chức năng của bộ máy tiêu hoá còn yếu, các men tiêu hoá còn kém nên dễ bị rối loạn tiêu hoá và dẫn đến suy dinh dƣỡng nếu nuôi dƣỡng không đúng cách. Vì vậy thức ăn tốt nhất là sữa mẹ. Trẻ cần 120 - 130 calo/kg cơ thể/ngày. Cùng với sự phát triển mạnh về thể chất, trẻ bắt đầu có sự phát triển tinh thần, trí tuệ và vận động. + Thần kinh: cũng bắt đầu phát triển, trẻ bắt đầu nhận ra các đồ vật, khuôn mặt. Tập cƣời nói giao tiếp với mọi ngƣời xung quanh, 2 tháng hóng chuyện, 3 tháng cƣời thành tiếng, chăm chú nhìn vào vật có màu đỏ, đen, trắng. 12 tháng biết chỉ tay vào vật mình ƣa thích. Phân biệt đƣợc lời khen và cấm đoán. + Vận động: trẻ tập bò, đứng, đi. 3 tháng biết lẫy, 8 tháng biết bò, 9 tháng biết hoan hô, 12 tháng biết đi. + Ngôn ngữ: 9 tháng bắt đầu phát âm bà, ba, mẹ. 12 tháng phát âm đƣợc 2 âm. 2.3.1. Đặc điểm bệnh lý: sau 6 tháng trẻ dễ mắc các bệnh nhiễm trùng. Trẻ dễ bị tiêu chảy cấp, tiêu chảy kéo dài, nôn, chán ăn do chức năng của hệ tiêu hoá chƣa hoàn chỉnh nhất là trẻ không bú mẹ. Ở trẻ đƣợc nuôi bằng sữa mẹ các rối loạn dạ dày-ruột ít gặp và nhẹ hơn trẻ nuôi nhân tạo. 17
- Tốc độ phát triển nhanh cộng hệ tiêu hoá kém nên trẻ dễ bị suy dinh dƣỡng, thiếu vitamin, thiếu máu. Ngoài ra các thức ăn nhân tạo thƣờng thiếu các vi chất cần thiết, các vitamin và tỷ lệ phân bố các chất không hợp lý. - Trung tâm điều nhiệt và da của trẻ cũng chƣa phát triển đầy đủ, quá trình ức chế và hƣng phấn vẫn có xu hƣớng lan toả nên các yếu tố gây bệnh đều có thể phản ứng toàn thân do đó trẻ dễ bị hạ thân nhiệt hoặc sốt cao co giật, phản ứng não, màng não. - Trong 6 tháng đầu trẻ ít bị các bệnh nhiễm trùng cấp nhƣ sởi, bạch hầu... do kháng thể từ mẹ (IgG) truyền sang qua rau còn tồn tại ở cơ thể trẻ. - Càng về sau, miễn dịch từ mẹ truyền sang giảm dần, trong lúc đó hệ thống miễn dịch của trẻ hãy còn non yếu nên trẻ dễ mắc các bệnh lây nhƣ viêm phổi, viêm màng não, bạch hầu, sởi. Trẻ hay bị chấn thƣơng do ngã và bắt đầu tập đi. 2.4. Thời kỳ răng sữa: (Thời kỳ trƣớc khi đi học) Từ 1đến 6 tuổi. Có thể chia làm 2 thời kỳ nhỏ: Tuổi nhà trẻ: 1 - 3 tuổi, tuổi mẫu giáo: 4 - 6 tuổi. 2.4.1. Đặc điểm sinh lý Trong thời kỳ này trẻ tiếp tục lớn và phát triển nhƣng tốc độ lớn chậm hơn giai đoạn trƣớc. Chức năng vận động phát triển nhanh, trẻ bắt đầu đi một mình rồi chạy, tập vẽ, viết, trẻ tự xúc thức ăn, rửa tay, rửa mặt… Tín hiệu thứ hai, ngôn ngữ phát triển. Trẻ bắt đầu đi học. Trẻ ở lứa tuổi mẫu giáo có đặc điểm hiếu động. Các cơ phát triển mạnh nhƣng trƣơng lực cơ duỗi nhỏ hơn cơ gấp nên trẻ không ngồi lâu đƣợc. - Cân nặng: mỗi tháng tăng từ 100gram - 150gram. Tỷ lệ mỡ trong cơ thể thấp nhất so với các lứa tuổi nên nhìn trẻ có vẻ gầy ốm. - Chiều cao: mỗi năm tăng 5cm chiều cao. 6 tuổi trẻ cao từ 105cm - 115 cm. Công thức tính chiều cao cho trẻ > 1 tuổi: X (cm) = 75 + 5 (N -1) (X= chiều cao; N= số tuổi tính theo năm) Vòng đầu bằng ngƣời lớn (55cm), tổ chức não trƣởng thành bằng 100% ngƣời lớn. - Hệ tiêu hóa: đã hoàn thiện, trẻ đã mọc đủ 8 răng hàm - Hoạt động: trẻ tò mò, hoạt động nhiều, ham học hỏi, thích tự làm việc. Có những hoạt động giao tiếp, ham chơi hơn ăn. 18
2.4.2. Đặc điểm bệnh lý Xu hƣớng bệnh ít lan toả. Ở lứa tuổi này trẻ cũng rất dễ bị các rối loạn tiêu hoá, còi xƣơng, các bệnh về thể tạng. Trong thời kỳ này miễn dịch thụ động từ mẹ chuyển sang giảm nhiều nên trẻ hay mắc các bệnh nhƣ cúm, ho gà, bạch hầu, thƣờng bị bệnh lây do đời sống tập thể. Xuất hiện các bệnh có tính chất dị ứng: hen phế quản, mề đay cấp, viêm cầu thận cấp. Trẻ hoạt động nhiều nên hay bị các tai nạn, chấn thƣơng, ngộ độc, bỏng... 2.5.Giai đoạn thiếu niên: tuổi học đƣờng. Có 2 thời kỳ: tuổi học sinh nhỏ: 7 -
- Chiều cao cũng phát triển nhanh hơn trong những năm đầu, cần tranh thủ giai đoạn này để tăng chiều cao của trẻ. Tăng từ 5-8 cm/năm với nữ và 5,5-9 cm/năm với nam sau đó chiều cao tăng chậm dần. Chiều cao của nữ dừng lại khi 19-21 tuổi và nam là 20-25 tuổi. Cân nặng áp dụng công thức: X (kg) = 21 + 4 (N-10) (X= cân nặng; N= số tuổi tính theo năm) 2.6.2. Đặc điểm bệnh lý - Trong thời kỳ này thƣờng xảy ra sự mất ổn định trong các chức năng của hệ giao cảm - nội tiết, nên thƣờng thấy những rối loạn chức năng của nhiều cơ quan nhƣ hay hồi hộp, tăng huyết áp, những rối loạn về thần kinh: tính tình thay đổi, dễ lạc quan nhƣng cũng dễ bi quan hay có những suy nghĩ bồng bột... - Về bệnh tật: giai đoạn này trẻ thƣờng ít bệnh tật hơn cả, tuy nhiên tự tử và các bệnh tâm thần lại xuất hiện nhiều . Tóm lại: - Sự lớn lên và phát triển của trẻ em trải qua 2 giai đoạn cơ bản bao gồm 6 thời kỳ. Ranh giới giữa các thời kỳ này không rõ ràng mà thƣờng xen kẽ nhau. Ngoài ra còn có một số yếu tố tác động không nhỏ đến quá trình lớn lên và phát triển của trẻ hoặc ảnh hƣởng đến dung mạo bệnh tật của trẻ nhƣ ngoại cảnh, môi trƣờng sống của trẻ (yếu tố ngoại sinh). - Mỗi một lứa tuổi có đặc điểm sinh lý và bệnh lý riêng, nếu áp dụng chế độ chăm sóc và nuôi dƣỡng đúng, trẻ sẽ có một sức khoẻ tốt. Trẻ cần có sự chăm sóc tốt của gia đình, xã hội và cách nuôi dƣỡng đúng. Để xác định trẻ đã đủ chất dinh dƣỡng hay chƣa cách tốt nhất là theo dõi cân nặng và khám sức khoẻ của trẻ mỗi tháng để can thiệp kịp thời, tránh để hậu quả lâu dài. - Do đó nhiệm vụ của những cán bộ Nhi khoa là phải nắm vững những đặc điểm của các thời kỳ trên, tạo điều kiện đảm bảo cho sự lớn lên và phát triển của trẻ đƣợc tốt. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1.Tài liệu giảng dạy của bộ môn nhi Huế (giáo trình của bộ môn nhi Huế) 2. Bài giảng Nhi Khoa của Bộ Môn Nhi- Trƣờng đại học y khoa TP HCM (2000). 3. Bài giảng Nhi Khoa tập 1 Bộ Môn Nhi- Đại học Y Khoa Hà Nội (2006). 20