Immanuel Wallerstein với lý thuyết hệ thống thế giới hiện đại và lý thuyết trung tâm - Ngoại vi

IMMANUEL WALLERSTEIN víi lý thuyÕt hÖ thèng thÕ giíi hiÖn ®¹i<br /> vµ lý thuyÕt trung t©m - ngo¹i vi<br /> <br /> <br /> Hå SÜ Quý(*)<br /> <br /> Lý thuyÕt HÖ thèng thÕ giíi hiÖn ®¹i (Modern World-Systems Theory), mµ trong<br /> ®ã quan niÖm vÒ trung t©m vµ ngo¹i vi (Core - Peripheral Theory) ®ãng vai trß<br /> lµ c¸ch tiÕp cËn chñ yÕu, kh¸m ph¸ nh÷ng quan hÖ hiÖn thùc ®· kiÕn t¹o nªn hÖ<br /> thèng thÕ giíi ngµy nay, lµ mét trong nh÷ng lý thuyÕt khoa häc x· héi ®å sé nhÊt<br /> thÕ kû XX. Ng−êi ®Ò xuÊt lý thuyÕt nµy lµ Wallerstein, nhµ x· héi häc næi tiÕng<br /> ng−êi Mü. (*)<br /> Suèt tõ thËp niªn 1970 ®Õn nay, b»ng lý thuyÕt cña m×nh, Wallerstein ®· cã<br /> tiÕng nãi ë hÇu hÕt c¸c sù kiÖn nãng cña thÕ giíi. Lý thuyÕt cña «ng trªn thùc tÕ<br /> ®· thu hót ®−îc sù quan t©m ®Æc biÖt cña giíi khoa häc vµ giíi chÝnh trÞ ë hÇu<br /> kh¾p c¸c n−íc. S¸ch cña Wallerstein ®−îc xuÊt b¶n b»ng nhiÒu thø tiÕng. Tªn<br /> tuæi cña «ng ®−îc gi¶ng d¹y ë kh¾p c¸c gi¶ng ®−êng. Kh«ng chØ ®ãng vai trß lµ<br /> c¸ch tiÕp cËn cho nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc, lý thuyÕt Wallerstein<br /> cßn lµ ph−¬ng ph¸p luËn cho viÖc hoµn thiÖn “Khoa häc LÞch sö toµn cÇu”<br /> (Universal History), trùc tiÕp lµm c¬ së cho ñy ban Gulbenkian vÒ t¸i cÊu tróc<br /> khoa häc x· héi(**) vµ truyÒn c¶m høng cho mét sè phong trµo chÝnh trÞ x· héi<br /> trªn kh¾p thÕ giíi. T¹i c¸c tæ chøc cña Liªn Hîp Quèc nh− UNESCO, UNDP,<br /> FAO… suèt mÊy chôc n¨m qua, lý thuyÕt cña Wallerstein th−êng xuyªn ®−îc sö<br /> dông nh− mét c«ng cô h÷u hiÖu ®Ó chèng nghÌo ®ãi vµ gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò<br /> kinh tÕ - x· héi(***).<br /> ë ViÖt Nam tr−íc thËp niªn 1990, Wallerstein hÇu nh− kh«ng ®−îc nh¾c tíi. ChØ<br /> trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, c¸c nhµ kinh tÕ häc vµ x· héi häc míi nãi tíi “HÖ<br /> thèng thÕ giíi” vµ c¸c nhµ nghiªn cøu v¨n hãa - x· héi míi nãi tíi quan ®iÓm<br /> “Trung t©m - ngo¹i vi” cña «ng. Tuy thÕ nh÷ng hiÓu biÕt vÒ Wallerstein thÓ hiÖn<br /> trªn s¸ch b¸o th−êng kh¸ gi¶n ®¬n. Kh«ng mÊy ai chñ t©m ®i s©u vµo c¸c lý<br /> thuyÕt, dï lµ ®Ó phª ph¸n hay lµ ®Ó tiÕp thu, vËn dông. Thªm vµo ®ã, trong tiÕng<br /> ViÖt, thuËt ng÷ “HÖ thèng thÕ giíi hiÖn ®¹i” l¹i gîi lªn nh÷ng hiÓu biÕt ®· cã ë<br /> ViÖt Nam vÒ “Lý thuyÕt hÖ thèng” (General System Theory) cña Bertalanfly(****),<br /> <br /> (*)<br /> GS. TS., ViÖn Th«ng tin Khoa häc x· héi.<br /> (**)<br /> Gulbenkian Commission on the Restructuring of the Social Sciences.<br /> (***)<br /> Xem: United Nations: World Systems Theory.<br /> (****)<br /> General Systems Theory (GST) lµ lý thuyÕt thuéc lÜnh vùc ®iÒu khiÓn häc (Cybernetics) ®−îc khëi<br /> x−íng bëi nhµ sinh vËt häc Ludwig von Bertalanffy. GST cho phÐp ph¸t hiÖn cÊu tróc, c¸c thµnh phÇn<br /> cña hÖ thèng vµ c¸c nguyªn t¾c vËn hµnh cña hÖ thèng ®ã. GST cho phÐp nhiÒu khoa häc cïng s¸ng<br /> t¹o nh÷ng ®å ¸n liªn ngµnh, ®a ngµnh ®Ó øng dông. Trªn thùc tÕ, GST ®−îc øng dông rÊt réng r·i<br /> trong nhiÒu lÜnh vùc tõ x· héi ®Õn tù nhiªn vµ c«ng nghÖ, kü thuËt, t©m lý... Xem: Bertalanfly’s<br /> General Systems Theory, http://www.minddevelopment.eu...<br /> 4 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 7.2014<br /> <br /> <br /> chø kh«ng ph¶i vÒ “Modern World-Systems” cña Wallerstein. Nãi ®Õn tiÕp cËn hÖ<br /> thèng, kh«ng Ýt ng−êi vÉn nhÇm lÉn hÖ thèng cña Bertalanfly víi hÖ thèng cña<br /> Wallerstein. “Trung t©m vµ ngo¹i vi” còng thÕ, c¸c kh¸i niÖm nµy ®−îc hiÓu<br /> kh«ng h¼n ®· trïng víi c¸c kh¸i niÖm “Lâi vµ ngo¹i vi” (Core – Peripheral) nh−<br /> thuËt ng÷ gèc mµ Wallerstein ®· sö dông lµm kh¸i niÖm c«ng cô cña häc thuyÕt<br /> Modern World-System.<br /> Víi bµi viÕt nµy, chóng t«i muèn gãp phÇn kh¾c phôc t×nh tr¹ng nãi trªn.<br /> <br /> <br /> I. Vµi nÐt vÒ Wallerstein víi nh÷ng t− t−ëng kiÖt xuÊt vÒ sù<br /> 1. Immanuel Maurice Wallerstein thèng nhÊt c¸c khoa häc, vµ còng lµ n¬i<br /> sinh ngµy 28/9/1930 ë New York. T¹i cã c¸c thµnh viªn nhiÖt thµnh øng dông<br /> §¹i häc vµ ph¸t triÓn c¸ch tiÕp cËn hÖ thèng thÕ<br /> Columbia, giíi cña Wallerstein.<br /> New York, 3. Trong nh÷ng n¨m 1993-1995,<br /> «ng ®−îc Wallerstein lµ Chñ tÞch ñy ban<br /> ®µo t¹o c¶ Gulbenkian - ñy ban thuéc UNESCO<br /> ba tr×nh vÒ t¸i cÊu tróc c¸c khoa häc x· héi<br /> ®é - Cö nh»m ®Þnh h−íng ph¸t triÓn khoa häc<br /> nh©n n¨m x· héi vµ nh©n v¨n 50 n¨m sau ®ã. ñy<br /> 1951, ban nµy ®i theo khuynh h−íng nh×n<br /> Th¹c sÜ n¨m 1954 vµ TiÕn sÜ n¨m 1959. nhËn toµn bé c¸c khoa häc x· héi vµ<br /> Ngoµi Columbia, Wallerstein cßn häc vµ nh©n v¨n d−íi c¸ch tiÕp cËn hÖ thèng<br /> nghiªn cøu t¹i §¹i häc Oxford - Anh, thÕ giíi (Xem: Immanuel Wallerstein,<br /> §¹i häc Libre de Bruxelles - BØ, §¹i häc 1976, Vol.27, No.3, c.343-352). C¸c<br /> Paris 7 - Ph¸p vµ §¹i häc Nacional thµnh viªn cña ñy ban ®Òu lµ c¸c nhµ<br /> Autonoma - Mexico. khoa häc næi tiÕng gåm 6 chuyªn gia vÒ<br /> Tõ n¨m 1951-1953, Wallerstein khoa häc x· héi, 2 chuyªn gia khoa häc<br /> phôc vô trong qu©n ®éi. Tõ n¨m 1958- tù nhiªn vµ 2 chuyªn gia khoa häc nh©n<br /> 1971, Wallerstein nghiªn cøu vµ gi¶ng v¨n. B¸o c¸o cña ñy ban “Open the<br /> d¹y x· héi häc t¹i §¹i häc Columbia, Social Sciences” ®−îc c«ng bè vµo n¨m<br /> New York. Tõ n¨m 1971-1976, t¹i §¹i 1996 b»ng nhiÒu ng«n ng÷. B¶n tiÕng<br /> häc McGil. Tõ n¨m 1976-1999, t¹i §¹i ViÖt cña b¸o c¸o nµy do §¹i häc quèc gia<br /> häc Binghamton. Vµ tõ sau n¨m 2000, Hµ Néi xuÊt b¶n n¨m 2007 d−íi tiªu ®Ò<br /> t¹i §¹i häc Yale. “Khoa häc x· héi trªn thÕ giíi”. Tuy<br /> nhiªn, tiÕng vang cña b¸o c¸o nµy<br /> 2. Nh÷ng n¨m 1976-2005, «ng lµ kh«ng lín, trong khi nã bÞ chØ trÝch ë<br /> l·nh ®¹o Trung t©m Fernand Braudel nhiÒu n¬i (Xem: Michael Burawoy,<br /> thuéc §¹i häc Binghamton, nghiªn cøu http://citeseerx.ist.psu...).<br /> vÒ kinh tÕ, hÖ thèng lÞch sö vµ c¸c nÒn<br /> v¨n minh (Fernand Braudel Center for Nh÷ng n¨m 1994-1998, Wallerstein<br /> the Study of Economies, Historical lµ Chñ tÞch HiÖp héi X· héi häc thÕ giíi.<br /> Systems and Civilization). §©y lµ trung 4. Víi Wallerstein, nh÷ng ng−êi mµ<br /> t©m nghiªn cøu mang tªn nhµ khoa häc «ng chÞu ¶nh h−ëng ®· tõng ®−îc «ng<br /> Fernand Braudel næi tiÕng ng−êi Ph¸p nh¾c ®Õn lµ Karl Marx, Fernand<br /> Immanuel Wallerstein… 5<br /> <br /> Braudel, Sigmund Freud, Nikolai c¸c t¸c phÈm ®ã ®Òu ®Ò cËp ®Õn HÖ<br /> Kondratiev... §©y lµ nh÷ng vÜ nh©n rÊt thèng thÕ giíi vµ vÒ quan ®iÓm trung<br /> ®iÓn h×nh cho t− duy duy lý phæ qu¸t t©m - ngo¹i vi. C¸c t¸c phÈm cña<br /> ch©u ¢u. Cã lÏ ®iÒu nµy còng cã ý nghÜa Wallerstein ®Òu ®−îc coi lµ cã gi¸ trÞ,<br /> nhÊt ®Þnh ®èi víi nh÷ng h−íng nghiªn mÆc dï quan ®iÓm vÒ hÖ thèng thÕ giíi<br /> cøu sau nµy ë Wallerstein. cña «ng, suèt mÊy thËp niªn tõ ngµy<br /> c«ng bè ®Õn nay, gÇn nh− lóc nµo còng<br /> 5. §Çu nh÷ng n¨m 1960, nhËn ®−îc nh÷ng ý kiÕn kh«ng t¸n ®ång<br /> Wallerstein b¾t ®Çu sù nghiÖp khoa häc hoÆc phª ph¸n.<br /> cña m×nh víi nh÷ng nghiªn cøu x· héi<br /> häc vÒ ch©u Phi. Víi ®èi t−îng nµy, viÖc II. HÖ thèng thÕ giíi hiÖn ®¹i trong quan niÖm cña<br /> thèng nhÊt c¸c lý thuyÕt ®Ó nghiªn cøu Wallerstein<br /> x· héi trong tæng thÓ c¸c yÕu tè ®Þa lý,<br /> v¨n hãa, kinh tÕ… cña nã ®−îc «ng 1. HÖ thèng thÕ giíi hiÖn ®¹i, theo<br /> quan t©m. Tõ ®ã, Wallerstein h−íng sù Wallerstein, lµ tËp hîp thùc tÕ c¸c quèc<br /> chó ý ®Õn nh÷ng t− t−ëng cña nhµ sö gia hiÖn ®ang tån t¹i víi c¸c tr×nh ®é<br /> häc ng−êi Ph¸p Fernand Braudel. ¤ng ph¸t triÓn rÊt chªnh lÖch nhau, nh−ng<br /> say mª víi ý t−ëng vÒ sù thèng nhÊt c¸c l¹i cã liªn hÖ h÷u c¬ víi nhau th«ng qua<br /> khoa häc cña Braudel trong bµi “LÞch sö nh÷ng quan hÖ bãc lét, bÊt b×nh ®¼ng vµ<br /> vµ Khoa häc x· héi, trong tiÕn tr×nh dµi th«ng qua sù c¹nh tranh, ®Þnh ®o¹t ®Þa<br /> l©u” (Fernand Braudel, 1958). §©y lµ vÞ trung t©m - ngo¹i vi, ®−îc h×nh thµnh<br /> bµi viÕt næi tiÕng cña Braudel n¨m 1958 tõ thÕ kû XVI, ®· ®Þnh h×nh ë thÕ kû<br /> nh»m ®èi tho¹i víi cuèn s¸ch XIX vµ ngµy cµng tá ra bÒn v÷ng. HÖ<br /> “L’anthropologie structurale” cña Claude thèng nµy sÏ tån t¹i dµi l©u, cã thÓ vµi<br /> LÐvi-Strauss (Claude LÐvi-Strauss, tr¨m n¨m hoÆc h¬n thÕ n÷a. Trong thÕ<br /> 1962). Bµi viÕt nµy ®−îc coi lµ tuyªn giíi ngµy nay, hÖ thèng nµy lµ thùc tÕ<br /> ng«n vÒ sù thèng nhÊt cña c¸c khoa häc kh«ng thÓ l¶ng tr¸nh ®èi víi mäi quan<br /> theo h−íng tiÕp nèi ý t−ëng cña K. Marx ®iÓm, nã quy ®Þnh toµn bé ®êi sèng x·<br /> n¨m 1844 “vÒ sau, khoa häc vÒ tù nhiªn héi loµi ng−êi vÒ tÊt c¶ c¸c ph−¬ng diÖn,<br /> sÏ bao hµm trong nã khoa häc vÒ con mµ tr−íc hÕt lµ vÒ ph−¬ng diÖn kinh tÕ,<br /> ng−êi, còng nh− khoa häc vÒ con ng−êi chÝnh trÞ vµ x· héi. Wallerstein viÕt:<br /> sÏ bao hµm trong nã khoa häc vÒ tù “HÖ thèng thÕ giíi lµ mét hÖ thèng x·<br /> nhiªn: §ã sÏ lµ mét khoa häc”. ChÝnh lµ héi cã ranh giíi, cÊu tróc, c¸c nhãm<br /> lÊy c¶m høng tõ Braudel vµ Marx, thµnh phÇn, c¸c quy t¾c ph¸p lý vµ c¸c<br /> Wallerstein ®· ®Ò x−íng vµ ph¸t triÓn lý quy t¾c cè kÕt. Søc sèng cña hÖ thèng<br /> thuyÕt HÖ thèng thÕ giíi hiÖn ®¹i cña ®−îc t¹o thµnh bëi c¸c lùc l−îng xung<br /> m×nh (K. Marx, B¶n th¶o kinh tÕ - triÕt ®ét - c¸c lùc l−îng gi÷ nã trong tr¹ng<br /> häc n¨m 1844, trong K. Marx vµ F. th¸i c¨ng th¼ng vµ ph©n chia nã ra<br /> Engels, 2000, tËp 42, tr.179). thµnh tõng nhãm nhá kh«ng ngõng cè<br /> g¾ng ®Ó xãa bá hÖ thèng hoÆc c¶i t¹o hÖ<br /> 6. §Õn nay, Wallerstein ®· xuÊt b¶n thèng. HÖ thèng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm cña<br /> h¬n 20 cuèn s¸ch vµ h¬n 300 bµi b¸o mét c¬ thÓ sèng, ch¼ng h¹n cã tuæi thä<br /> khoa häc (Xem: Wallerstein CV., dµi h¬n nhê thay ®æi ®Æc tr−ng cña hÖ<br /> http://binghamton.edu/fbc/...). PhÇn lín thèng trong mét vµi quan hÖ vµ trong<br /> 6 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 7.2014<br /> <br /> <br /> viÖc duy tr× sù æn ®Þnh víi xung 4 tËp nµy còng th−êng ®−îc gäi lµ bé<br /> quanh… Søc sèng cña hÖ thèng phÇn s¸ch vÒ lý thuyÕt trung t©m - ngo¹i vi.<br /> lín lµ tù ®iÒu chØnh vµ c¸c ®éng lùc ph¸t Trªn thùc tÕ, mét sè quan ®iÓm cña<br /> triÓn cña hÖ thèng chñ yÕu lµ ®éng lùc Wallerstein vÒ hÖ thèng thÕ giíi hiÖn<br /> bªn trong” (Immanuel Wallerstein, ®¹i vµ vÒ quan ®iÓm trung t©m - ngo¹i<br /> 1974, p.347). vi cßn ®−îc tr×nh bµy ë c¸c t¸c phÈm<br /> kh¸c, ®Æc biÖt ë “NÒn kinh tÕ thÕ giíi t−<br /> HÖ thèng thÕ giíi hiÖn ®¹i ®−îc<br /> b¶n chñ nghÜa” xuÊt b¶n n¨m 1979 vµ<br /> Wallerstein m« t¶, ph©n tÝch vµ ®¸nh<br /> “§Þa chÝnh trÞ vµ ®Þa v¨n hãa” xuÊt b¶n<br /> gi¸ - võa chi tiÕt võa kh¸i qu¸t - trong<br /> n¨m 1991.<br /> bé s¸ch “HÖ thèng thÕ giíi hiÖn ®¹i”<br /> gåm 4 tËp, lÇn l−ît ®−îc xuÊt b¶n trong 4. Cuèn ®Çu<br /> c¸c n¨m 1974, 1980, 1989 vµ 2011. §©y tiªn vÒ lý thuyÕt<br /> còng lµ c«ng tr×nh lín nhÊt cho tíi nay hÖ thèng thÕ giíi<br /> cña Wallerstein. Tuy nhiªn, vÒ hÖ thèng cña Wallerstein<br /> thÕ giíi hiÖn ®¹i víi nh÷ng néi dung v« lµ “HÖ thèng thÕ<br /> cïng phong phó cña nã th× Wallerstein giíi hiÖn ®¹i I:<br /> kh«ng chØ tr×nh bµy trong bé s¸ch 4 tËp NÒn n«ng nghiÖp<br /> nµy, mµ cßn trong nhiÒu Ên phÈm kh¸c t− b¶n chñ<br /> n÷a. Bëi víi thêi gian gÇn 40 n¨m gi÷a nghÜa vµ nguån<br /> c¸c lÇn xuÊt b¶n cho tõng tËp, gèc ch©u ¢u cña<br /> Wallerstein cßn c«ng bè h¬n 10 Ên phÈm nÒn kinh tÕ thÕ<br /> kh¸c, còng ®Òu lµ c¸c c«ng tr×nh ®−îc giíi ë thÕ kû<br /> ®¸nh gi¸ lµ tÇm cì, c¶ vÒ hµm l−îng häc<br /> XVI” xuÊt b¶n n¨m 1974 (Immanuel<br /> thuËt vµ sè trang Ên phÈm.<br /> Wallerstein, 1974). Trong tËp nµy,<br /> 2. §èi t−îng nghiªn cøu vµ tr×nh Wallerstein kh¼ng ®Þnh sù tån t¹i cña<br /> bµy cña bé s¸ch 4 tËp nµy lµ “HÖ thèng hÖ thèng thÕ giíi hiÖn ®¹i. HÖ thèng nµy<br /> thÕ giíi hiÖn ®¹i” (The Modern World- kh«ng ph¶i míi b¾t ®Çu h×nh thµnh hay<br /> System). Tuy nhiªn trong c¸c tµi liÖu, ®ang h×nh thµnh trong thÕ kû XX, mµ<br /> th× ®©y cßn lµ bé s¸ch viÕt vÒ “Lý thuyÕt ngay tõ thÕ kû XV-XVI khi chñ nghÜa t−<br /> ph©n tÝch hÖ thèng thÕ giíi” (World- b¶n xuÊt hiÖn, hÖ thèng thÕ giíi hiÖn<br /> Systems Analysis) vµ vÒ “C¸ch tiÕp cËn ®¹i ®· h×nh thµnh vµ ngµy mét ®Þnh<br /> hÖ thèng thÕ giíi” (World-System h×nh. Sù ph¸t triÓn kh«ng ®ång ®Òu lµ<br /> Approach). Thùc ra nh÷ng c¸ch diÔn ®¹t quy luËt vµ lµ ®Æc tr−ng sÏ tån t¹i rÊt<br /> nµy kh«ng hÒ m©u thuÉn víi nhau. V× dµi l©u cña hÖ thèng thÕ giíi hiÖn ®¹i.<br /> nh÷ng ®iÒu c¬ b¶n nhÊt cña lý thuyÕt Quan hÖ b¶n chÊt cña hÖ thèng nµy vµ<br /> ph©n tÝch hÖ thèng thÕ giíi vµ cña c¸ch còng lµ cña nÒn kinh tÕ thÕ giíi lµ quan<br /> tiÕp cËn hÖ thèng thÕ giíi còng chÝnh lµ hÖ kh«ng b×nh ®¼ng, bãc lét gi÷a trung<br /> nh÷ng néi dung rÊt c¬ b¶n béc lé trong t©m vµ ngo¹i vi, nguån lùc bÞ bãc lét<br /> ph©n tÝch hÖ thèng thÕ giíi. tr−íc hÕt lµ vèn vµ lao ®éng.<br /> <br /> 3. §iÒu ®¸ng l−u ý lµ, lý thuyÕt hÖ 5. Theo Wallerstein, qu¸ tr×nh<br /> thèng thÕ giíi cßn g¾n liÒn víi quan chuyÓn ®æi tõ chÕ ®é phong kiÕn sang<br /> ®iÓm trung t©m - ngo¹i vi, nªn bé s¸ch chÕ ®é t− b¶n chñ nghÜa lµ mét b−íc<br /> Immanuel Wallerstein… 7<br /> <br /> chuyÓn lín cña lÞch sö nh©n lo¹i lµm cñng cè nÒn kinh tÕ thÕ giíi giai ®o¹n<br /> xuÊt hiÖn hÖ thèng kinh tÕ thÕ giíi. §©y 1600-1750” (Immanuel Wallerstein,<br /> lµ lÇn ®Çu tiªn mét hÖ thèng kinh tÕ bao 1980). Trong tËp nµy, Wallerstein m« t¶<br /> gåm phÇn lín c¸c nÒn kinh tÕ cña thÕ sù ph¸t triÓn cña hÖ thèng thÕ giíi vµ<br /> giíi víi c¸c liªn kÕt míi thay thÕ biªn cña nÒn kinh tÕ thÕ giíi trong kho¶ng<br /> giíi chÝnh trÞ quèc gia. Kinh tÕ thÕ giíi thêi gian tÝch lòy t− b¶n s«i sôc víi chñ<br /> míi kh¸c víi hÖ thèng ®Õ chÕ tr−íc ®ã nghÜa träng th−¬ng. Sù ®Ò cao vai trß<br /> bëi nã kh«ng ph¶i lµ mét ®¬n vÞ chÝnh cña Nhµ n−íc cÇm quyÒn vµ cña giíi<br /> trÞ duy nhÊt. doanh th−¬ng trong ho¹t ®éng kinh tÕ<br /> ®· lµm hÖ thèng thÕ giíi vµ nÒn kinh tÕ<br /> Mèi liªn hÖ gi÷a søc m¹nh kinh tÕ<br /> thÕ giíi ®−îc cñng cè mét c¸ch v÷ng<br /> vµ quyÒn lùc chÝnh trÞ ®· ®−îc<br /> ch¾c. Ph¸p, Hµ Lan, Anh… trë thµnh<br /> Wallerstein ®Æc biÖt nhÊn m¹nh trong<br /> c¸c trung t©m quyÒn lùc chÝnh trÞ vµ t−<br /> tËp nµy. Theo Wallerstein, trong thêi kú<br /> b¶n chi phèi m¹nh mÏ c¸c xu h−íng<br /> phong kiÕn, quyÒn lùc cña c¸c ®Õ chÕ<br /> kinh tÕ - chÝnh trÞ ë c¸c vïng kh¸c.<br /> phô thuéc vµo søc m¹nh cña c¸c chÝnh<br /> phñ, th«ng qua ®éc quyÒn th−¬ng m¹i 7. Cuèn thø<br /> kÕt hîp víi sö dông vò lùc ®Ó chØ ®¹o ba cña bé s¸ch<br /> c¸c luång th−¬ng m¹i tõ ngo¹i vi vµo cã tiªu ®Ò “HÖ<br /> trung t©m. Víi ph−¬ng thøc ®ã, ®Õ chÕ thèng thÕ giíi<br /> cã nhu cÇu duy tr× ranh giíi chÝnh trÞ cô hiÖn ®¹i III:<br /> thÓ, ®Ó n¾m gi÷ quyÒn kiÓm so¸t dùa Cuéc ®¹i bµnh<br /> trªn c«ng cô lµ mét bé m¸y quan liªu tr−íng lÇn thø<br /> réng lín vµ mét qu©n ®éi th−êng trùc. hai cña t− b¶n<br /> B−íc sang thêi kú t− b¶n chñ nghÜa, kinh tÕ thÕ giíi,<br /> c¸c tiÕn bé kü thuËt vµ khoa häc cña chñ giai ®o¹n 1730-<br /> nghÜa t− b¶n hiÖn ®¹i ®· t¹o ®iÒu kiÖn vµ 1840” ®−îc xuÊt<br /> cho phÐp nÒn kinh tÕ thÕ giíi hiÖn ®¹i b¶n n¨m 1989<br /> më réng ph¹m vi kinh tÕ cña m×nh v−ît (Immanuel Wallerstein, 1989). Trong tËp<br /> ra ngoµi ranh giíi chÝnh trÞ cña bÊt kú nµy, Wallerstein ®−a ra nh÷ng chøng cø<br /> mét ®Õ chÕ nµo. §iÒu nµy n»m ngoµi kh¼ng ®Þnh, c«ng nghiÖp chø kh«ng ph¶i<br /> mong muèn cña c¸c «ng vua. B−íc lµ chñ nghÜa t− b¶n n«ng nghiÖp ®ãng<br /> chuyÓn nµy khiÕn mét sè nhµ n−íc trë vai trß lµ ®Æc tr−ng cña hÖ thèng thÕ giíi<br /> thµnh nhµ n−íc ngo¹i vi hoÆc nhµ n−íc thêi kú nµy. Qu¸ tr×nh chuyÓn dÞch tõ<br /> b¸n ngo¹i vi. s¶n xuÊt n«ng nghiÖp sang s¶n xuÊt<br /> c«ng nghiÖp ®· lµm thay ®æi toµn bé trËt<br /> 6. Cuèn thø<br /> tù chÝnh trÞ, kinh tÕ vµ x· héi. DiÖn m¹o<br /> hai cña bé s¸ch,<br /> cña hÖ thèng thÕ giíi giai ®o¹n nµy thÓ<br /> xuÊt b¶n n¨m<br /> hiÖn ë nh÷ng ®Æc tr−ng:<br /> 1980 cã tiªu ®Ò<br /> “HÖ thèng thÕ - C¸c quèc gia ch©u ¢u tham gia<br /> giíi hiÖn ®¹i II: vµo ho¹t ®éng th¨m dß khai th¸c c¸c thÞ<br /> Chñ nghÜa Träng tr−êng míi. Chinh phôc thuéc ®Þa diÔn<br /> th−¬ng vµ sù ra tõ giai ®o¹n tr−íc, nh−ng ®Õn giai<br /> 8 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 7.2014<br /> <br /> <br /> ®o¹n nµy c¸c n−íc thuéc ®Þa míi ®−îc c¶ c¸c nguån lùc bao gåm tµi nguyªn,<br /> quan t©m nh− mét thÞ tr−êng hoÆc mét ®Êt ®ai vµ c¶ lao ®éng vµ c¸c mèi quan<br /> phÇn cña thÞ tr−êng réng lín. hÖ kinh tÕ, chÝnh trÞ… ®Òu bÞ “th−¬ng<br /> - HÖ thèng c¸c n−íc Ên §é D−¬ng m¹i hãa” vµ trë thµnh hµng hãa trong<br /> ®· ®−îc hÊp thô vµo hÖ thèng thÞ tr−êng mét thÞ tr−êng mµ mÖnh lÖnh ®Þnh gi¸<br /> ch©u ¢u nh− lµ mét sù më réng ph¹m vi trao ®æi ®−îc ph¸t ®i tõ trung t©m, dùa<br /> hÖ thèng. Víi sù ®éc lËp cña c¸c n−íc trªn søc m¹nh c«ng nghiÖp vµ søc m¹nh<br /> Mü Latinh, khu vùc nµy cïng víi c¸c thùc d©n.<br /> khu vùc bÞ c« lËp tr−íc ®©y trong sù 8. Cuèn<br /> kiÒm táa cña Mü ®· b−íc vµo nÒn kinh thø t− cña bé<br /> tÕ thÕ giíi nh− mét vïng ngo¹i vi. Toµn s¸ch cã tiªu ®Ò<br /> bé c¸c n−íc ch©u Phi vµ ch©u ¸, kÓ c¶ “HÖ thèng thÕ<br /> Trung Quèc, trong thÕ kû XIX, vÉn míi giíi hiÖn ®¹i<br /> chØ tån t¹i nh− mét vïng ngo¹i vi trong IV: Chñ nghÜa<br /> nÒn kinh tÕ thÕ giíi. tù do «n hßa<br /> - C¸c n−íc thuéc ch©u Phi vµ ch©u chiÕn th¾ng.<br /> ¸ trë thµnh khu vùc ngo¹i vi; ®iÒu nµy Giai ®o¹n<br /> cho phÐp c¸c n−íc cã thuéc ®Þa ë khu 1789-1914”<br /> vùc nµy t¨ng c−êng vÞ thÕ trung t©m (Immanuel<br /> cña hä. Wallerstein,<br /> - Trong giai ®o¹n nµy, c¸c n−íc 2011). Víi giai<br /> thuéc khu vùc trung t©m chuyÓn dÇn c¬ ®o¹n nµy, Wallerstein kh¼ng ®Þnh sù x¸c<br /> cÊu s¶n xuÊt tõ n«ng nghiÖp sang c«ng lËp v÷ng ch¾c cña chñ nghÜa t− b¶n thÕ<br /> nghiÖp. Gi÷a thÕ kû XVIII, Anh trë giíi víi nÒn kinh tÕ thÕ giíi ®· ë quy m«<br /> thµnh quèc gia cã s¶n xuÊt c«ng nghiÖp vµ ph¹m vi toµn cÇu. §ã chÝnh lµ sù chiÕn<br /> ®øng ®Çu ch©u ¢u vµ thÕ giíi. N¨m th¾ng cña hÖ thèng thÕ giíi hiÖn ®¹i.<br /> 1900, chØ cã 10% d©n sè n−íc Anh cßn<br /> Trong tËp nµy, Wallerstein cßn chó<br /> tham gia s¶n xuÊt n«ng nghiÖp (Xem:<br /> ý b¸c bá quan ®iÓm vÒ sù tån t¹i cña mét<br /> Modern History Sourcebook: Summary<br /> “ThÕ giíi thø ba” dï hiÓu theo bÊt kú<br /> of Wallerstein on World System Theory,<br /> nghÜa nµo. Theo «ng “ThÕ giíi thø ba” chØ<br /> http://www.fordham.edu/...).<br /> lµ c¸ch gäi lµm sai lÖch b¶n chÊt cña<br /> - Sù chuyÓn dÞch s¶n xuÊt ®· nh÷ng quèc gia vµ nh÷ng khu vùc bÞ bãc<br /> khiÕn c¸c trung t©m cã c¸c chÝnh s¸ch lét - nh÷ng quèc gia ngo¹i vi vµ nh÷ng<br /> khuyÕn khÝch ph¸t triÓn c«ng nghiÖp vïng ngo¹i vi. Wallerstein tuyªn bè chØ<br /> trong c¸c vïng ngo¹i vi vµ b¸n ngo¹i vi. cã mét thÕ giíi ®−îc kÕt nèi bëi m¹ng<br /> Ch©u ¢u còng trë thµnh trung t©m cña l−íi phøc t¹p cña c¸c mèi quan hÖ kinh<br /> xuÊt khÈu c¸c s¶n phÈm c«ng nghiÖp. tÕ - tøc lµ trong thÕ giíi hiÖn ®¹i chØ cã<br /> Wallerstein còng ph©n tÝch kü vµ duy nhÊt mét nÒn “kinh tÕ thÕ giíi”<br /> chØ ra mét sù thËt kh¸ gi¶n ®¬n lµ, sù (World-Economy) hoÆc lµ mét “HÖ thèng<br /> më réng hÖ thèng thÕ giíi diÔn ra ch¼ng thÕ giíi” (World-System), trong ®ã sù<br /> cã g× lµ bÝ hiÓm vµ khã hiÓu c¶, mµ chØ ph©n bæ vèn, c¸c nguån lùc vµ lao ®éng<br /> lµ b»ng con ®−êng th−¬ng m¹i hãa. TÊt diÔn ra theo sù c¹nh tranh kh«ng c©n<br /> Immanuel Wallerstein… 9<br /> <br /> b»ng gi÷a c¸c trung t©m víi c¸c ngo¹i vi ®ãi, chËm ph¸t triÓn ¸, Phi… còng lµ<br /> vµ gi÷a c¸c vïng trung t©m víi nhau. nh÷ng thµnh phÇn h÷u c¬ cña HÖ thèng<br /> Theo Wallerstein, nÒn kinh tÕ t− thÕ giíi ®ã.<br /> b¶n chñ nghÜa cña tÊt c¶ c¸c n−íc trªn C¸ch tiÕp cËn nµy ®−îc gäi lµ C¸ch<br /> thÕ giíi sÏ sèng vµ vËn hµnh theo nhÞp tiÕp cËn HÖ thèng thÕ giíi.<br /> ®iÖu cña “b−íc sãng Kondratieff” víi sù<br /> HÖ thèng thÕ giíi hiÖn ®¹i, theo<br /> lÆp l¹i cña c¸c chu kú kho¶ng 60 n¨m(*).<br /> Wallerstein sÏ cßn rÊt l©u n÷a míi lµ hÖ<br /> 9. Nãi tãm l¹i, t− t−ëng ®¸ng gi¸ thèng theo ®ång nhÊt vÒ v¨n hãa, chÝnh<br /> nhÊt trong bé s¸ch 4 tËp vµ trong nh÷ng trÞ vµ kinh tÕ. Nã lµ hÖ thèng duy nhÊt,<br /> t¸c phÈm kinh tÕ häc chÝnh trÞ kh¸c cña bëi ®Æc tr−ng cña nã lµ sù kh¸c biÖt,<br /> Wallerstein lµ «ng ®· kh¼ng ®Þnh vµ thËm chÝ kh¸c biÖt c¬ b¶n trong ph¸t<br /> chøng minh b»ng nh÷ng lËp luËn vµ triÓn x· héi, tÝch lòy quyÒn lùc chÝnh trÞ<br /> nh÷ng chøng cø thùc chøng vÒ sù tån vµ tÝch lòy vèn. Nh÷ng kh¸c biÖt nµy,<br /> t¹i cña HÖ thèng thÕ giíi hiÖn ®¹i. Theo theo Wallerstein sÏ tån t¹i rÊt dµi l©u,<br /> Wallerstein, lÞch sö thÕ giíi hiÖn ®¹i bao chø kh«ng chØ tån t¹i nh− mét tµn d−<br /> gåm kh«ng giíi h¹n c¸c quèc gia d©n téc hoÆc nh− mét sù bÊt th−êng mµ ng−êi<br /> lu«n xÝch mÝch, m©u thuÉn, tranh giµnh ta nghÜ cã thÓ sÏ kh¾c phôc ®−îc khi hÖ<br /> quyÒn lîi. Vµ ®ã chÝnh lµ HÖ thèng thÕ thèng ph¸t triÓn.<br /> giíi hiÖn ®¹i duy nhÊt, ®−îc x¸c lËp tõ<br /> Wallerstein quy tr¸ch nhiÖm nÆng<br /> cuèi thÕ kû XIX mµ loµi ng−êi ®ang<br /> nÒ cho c¸c n−íc ph−¬ng T©y ph¸t triÓn<br /> sèng. Biªn giíi quèc gia chØ lµm cho hÖ<br /> vÒ sù l¹c hËu cña c¸c vïng ngo¹i vi mµ<br /> thèng thÕ giíi hiÖn ®¹i g¾n kÕt thªm bëi<br /> ng−êi ta th−êng gäi lµ “thÕ giíi thø ba”.<br /> c¸c c¸c vÊn ®Ò d©n téc, chÝnh trÞ r¾c rèi<br /> ¤ng chñ tr−¬ng tiÕp tôc t− t−ëng cña<br /> vµ phøc t¹p. NÒn kinh tÕ thÕ giíi hiÖn<br /> Marx vÒ chñ nghÜa ®Õ quèc, vÒ bãc lét,<br /> ®¹i còng lµ duy nhÊt víi nghÜa nh− vËy.<br /> vÒ lao ®éng vµ tiÕn bé x· héi. T− t−ëng<br /> C¸c n−íc thuéc HÖ thèng x· héi chñ<br /> chèng Mü cña Wallerstein còng râ rµng<br /> nghÜa sau nµy cïng víi c¸c n−íc nghÌo<br /> vµ nhÊt qu¸n qua nhiÒu thËp niªn.<br /> C¸ch tiÕp cËn HÖ thèng thÕ giíi cña<br /> (*)<br /> Lµn sãng Kondratiev (Kondratiev Waves) hay<br /> Lý thuyÕt ®¹i chu kú (Grand supercycles) lµ lý Wallerstein cã ¶nh h−ëng lín vµ ®−îc<br /> thuyÕt dù b¸o nÒn kinh tÕ thÕ giíi mang tªn nhµ h−ëng øng trong giíi khoa häc t¹i hÇu<br /> khoa häc Nga Kondratiev. Theo lý thuyÕt nµy,<br /> mét chu kú cña nÒn kinh tÕ thÕ giíi lµ 60 n¨m<br /> hÕt c¸c n−íc. Lý thuyÕt hÖ thèng thÕ<br /> (+/- mét n¨m hoÆc l©u h¬n). Sù th¨ng trÇm, tiÕn giíi ®· t¸c ®éng rÊt lín ®Õn xu h−íng<br /> lui hay khñng ho¶ng cña nã ®Òu theo chu kú gåm xem xÐt lÞch sö nh− lµ mét qu¸ tr×nh<br /> 4 giai ®o¹n mµ ®«i khi ®−îc c¸c nhµ kinh tÕ m«<br /> t¶ nh− lµ 4 mïa Xu©n H¹ Thu §«ng. toµn cÇu duy nhÊt. Sù ra ®êi cña chuyªn<br /> N.D. Kondratiev (1892-1938) lµ nhµ kinh tÕ ngµnh lÞch sö toµn cÇu (Universal<br /> ng−êi Nga, ng−êi ®Ò x−íng häc thuyÕt vÒ c¸c chu History) còng Ýt nhiÒu cã c«ng ®ãng gãp<br /> kú kinh tÕ sãng Kondratiev. ¤ng còng lµ ng−êi<br /> thiÕt kÕ ChÝnh s¸ch NEP nh÷ng n¨m 1920 ë cña Wallerstein.<br /> Nga. Kondratiev ®· nhËn d¹ng ®−îc c¸c chu kú<br /> kinh tÕ kÐo dµi trong kho¶ng thêi gian kho¶ng tõ Wallerstein ch¾c ch¾n kh«ng ph¶i lµ<br /> 50 ®Õn 60 n¨m. Quan ®iÓm cña Kondratiev ng−êi m¸c xÝt. Còng ch¾c ch¾n «ng<br /> kh«ng ®−îc Stalin ñng hé. ¤ng bÞ b¾t n¨m 1930 kh«ng ph¶i lµ Neo-Marxist. Nh−ng ë<br /> vµ bÞ b¾n n¨m 1938.<br /> Xem: Черепков А, http://www.marketing.spb.ru...; ph−¬ng T©y, rÊt nhiÒu ng−êi vÉn mÆc<br /> Циклы Кондратьева, http://avmol51.narod.ru... nhiªn coi Wallerstein lµ m«n ®Ö cña<br /> 10 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 7.2014<br /> <br /> <br /> Marx. Cßn ë c¸c n−íc X« ViÕt tr−íc ®©y, th¸i c¬ b¶n vÒ<br /> Wallerstein l¹i bÞ kú thÞ vµ tr−íc nh÷ng sù ®èi lËp<br /> n¨m 1990 s¸ch cña «ng còng kh«ng trong chñ<br /> ®−îc xuÊt b¶n. Mét häc gi¶ Mü Latinh nghÜa t− b¶n,<br /> nhËn xÐt r»ng: “C¸c t¸c phÈm cña vÒ m©u thuÉn<br /> Wallerstein lµ ph−¬ng ph¸p luËn n»m gi÷a t− s¶n víi<br /> ®©u ®ã ë gi÷a Marx vµ Weber, c¶ hai v« s¶n vµ gi÷a<br /> ®Òu lµ nguån c¶m høng quan träng ®èi c¸c trung t©m<br /> víi sù s¸ng t¹o cña Wallerstein” (Carlos víi c¸c vïng<br /> A. MartÝnez - Vela, 2001). ngo¹i vi. Cuèn<br /> III. Lý thuyÕt trung t©m - ngo¹i vi cña Wallerstein<br /> s¸ch cßn bµn<br /> ®Õn sù t¨ng<br /> 1. Nh− ®· nãi ë trªn, lý thuyÕt cña tr−ëng mang<br /> Wallerstein vÒ hÖ thèng thÕ giíi hiÖn tÝnh nhÞp ®iÖu<br /> ®¹i chøa trong nã c¸ch nh×n, c¸ch tiÕp theo chu kú, nh÷ng cuéc khñng ho¶ng<br /> cËn thÕ giíi theo quan ®iÓm trung t©m - vµ nh÷ng biÕn ®æi thùc tÕ cña chñ nghÜa<br /> ngo¹i vi. Quan hÖ trung t©m - ngo¹i vi t− b¶n víi tÝnh c¸ch lµ mét hÖ thèng thÕ<br /> lµ quan hÖ c¬ b¶n, quan hÖ b¶n chÊt, giíi ®· ngµy cµng lµm cho hÖ thèng thÕ<br /> x¸c ®Þnh diÖn m¹o cña hÖ thèng thÕ giíi giíi m¹nh thªm, nh÷ng lý do khiÕn nÒn<br /> hiÖn ®¹i. Ph©n tÝch hÖ thèng thÕ giíi kinh tÕ t− b¶n chñ nghÜa ®Ých thùc trë<br /> hiÖn ®¹i, ng−êi ta buéc ph¶i sö dông thµnh nÒn kinh tÕ thÕ giíi. Cuèn s¸ch<br /> c¸ch tiÕp cËn trung t©m - ngo¹i vi. tËp hîp ý kiÕn cña Wallerstein t¹i nhiÒu<br /> Ng−îc l¹i, khi sö dông c¸ch tiÕp cËn cuéc th¶o luËn vÒ mèi quan hÖ gi÷a giai<br /> trung t©m - ngo¹i vi, thÕ giíi ngµy nay cÊp vµ ý thøc d©n téc.<br /> sÏ hiÖn ra nh− lµ mét hÖ thèng thÕ giíi<br /> ®ang tån t¹i. 3. “§Þa chÝnh trÞ vµ ®Þa v¨n hãa: c¸c<br /> bµi tiÓu luËn vÒ sù biÕn ®æi cña hÖ thèng<br /> Tuy t− t−ëng vÒ quan hÖ trung t©m thÕ giíi” (Immanuel Wallerstein, 1991)<br /> - ngo¹i vi cã mÆt ë c¶ 4 cuèn s¸ch ®å sé lµ tËp tiÓu luËn thø ba gåm c¸c bµi viÕt<br /> “HÖ thèng thÕ giíi hiÖn ®¹i”, nh−ng cña Wallerstein viÕt tõ n¨m 1982-1989.<br /> còng ®−îc tr×nh bµy t−¬ng ®èi râ ë hai Nh÷ng bµi viÕt<br /> t¸c phÈm “NÒn kinh tÕ thÕ giíi t− b¶n trong cuèn s¸ch<br /> chñ nghÜa” xuÊt b¶n n¨m 1979 vµ “§Þa cung cÊp quan<br /> chÝnh trÞ vµ ®Þa v¨n hãa: c¸c bµi tiÓu ®iÓm cña<br /> luËn vÒ sù biÕn ®æi cña hÖ thèng thÕ Wallerstein vÒ<br /> giíi” xuÊt b¶n n¨m 1991. c¸c sù kiÖn cña<br /> 2. T¸c phÈm “NÒn kinh tÕ thÕ giíi t− thêi kú nµy,<br /> b¶n chñ nghÜa” (Immanuel Wallerstein, ®Æc biÖt lµ ®Ó<br /> 1979) lµ s¸ch tuyÓn chän c¸c tiÓu luËn gi¶i thÝch<br /> cña Wallerstein vÒ c¸c vÊn ®Ò kinh tÕ nh÷ng sù kiÖn<br /> cña chñ nghÜa t− b¶n thÕ giíi khi triÓn ®¸ng nhí trong<br /> khai c¸c nghiªn cøu vÒ hÖ thèng thÕ giíi n¨m 1989.<br /> hiÖn ®¹i. Néi dung cuèn s¸ch chñ yÕu Wallerstein<br /> h−íng sù ph©n tÝch vµo nh÷ng tr¹ng cho r»ng sù<br /> Immanuel Wallerstein… 11<br /> <br /> sôp ®æ cña chÕ ®é x· héi chñ nghÜa vµ míi” xuÊt hiÖn, ®ã lµ “thêi kú hçn lo¹n<br /> sù suy gi¶m b¸ quyÒn cña Mü trong hÖ míi” (New chaos Age), mét “thêi kú ®en<br /> thèng thÕ giíi tÝnh ®Õn n¨m 1989 lµ cã tèi” (Dark Age) sÏ tiÕp tôc cho ®Õn khi<br /> cïng mét nguyªn nh©n. §ã lµ suy gi¶m mét hÖ thèng v¨n minh míi ®−îc thµnh<br /> mang tÝnh chu kú cña nÒn kinh tÕ thÕ lËp tõ n¨m 2025-2050.<br /> giíi. Theo Wallerstein, ng−êi ta sÏ 5. C¸c kh¸i niÖm trung t©m - ngo¹i<br /> kh«ng thÓ hiÓu ®−îc sù sôp ®æ cña hÖ vi, theo Wallerstein, g¾n liÒn víi m«<br /> thèng céng s¶n, sù hîp nhÊt ch©u ¢u vµ h×nh cña kiÓu quan hÖ thèng trÞ trong<br /> sù suy yÕu t−¬ng ®èi cña Mü nÕu kh«ng thÕ giíi hiÖn ®¹i dùa trªn sù ph©n bæ<br /> tÝnh ®Õn sù suy gi¶m mang tÝnh chu kú kh«ng c«ng b»ng vÒ c¸c nguån lùc trong<br /> cña nÒn kinh tÕ thÕ giíi trong hÖ thèng nÒn kinh tÕ vµ thÓ hiÖn qua c¸c thÓ chÕ<br /> thÕ giíi. ®−îc ®Þnh ®o¹t ë c¸c quèc gia trung t©m.<br /> 4. Khi ph©n tÝch sù ph¸t triÓn cña Trung t©m gi÷ ®Þa vÞ thèng trÞ, chi phèi<br /> v¨n hãa trong xu thÕ th¸ch thøc ®èi víi vµ quyÕt ®Þnh, trong khi c¸c vïng ngo¹i<br /> sù thèng trÞ cña quan ®iÓm ®Þa v¨n hãa, vi cã xu h−íng bÞ c« lËp, bÞ lÖ thuéc vµ<br /> Wallerstein ®· nªu nh÷ng quan ®iÓm chÞu thiÖt thßi. Héi chøng thèng trÞ - phô<br /> míi cña m×nh vÒ v¨n hãa. Nh÷ng ý thuéc nµy t¸c ®éng m¹nh mÏ vµo c¬ cÊu<br /> t−ëng cña «ng kh¸ ®éc ®¸o vµ ®· g©y kinh tÕ vµ trao ®æi, còng nh− ph©n bæ<br /> tranh c·i suèt tõ ngµy ®ã ®Õn nay t¹i c¸c nguån lùc. Trong sù ph¸t triÓn cña<br /> tÊt c¶ c¸c ngµnh khoa häc x· héi. Trong c¸c kh«ng gian kinh tÕ, møc ®é t−¬ng<br /> cuèn s¸ch vµ sau ®ã lµ t¹i c¸c diÔn ®µn, ph¶n vµ ®èi lËp gi÷a trung t©m - ngo¹i vi<br /> b»ng nhiÒu c¸ch kh¸c nhau Wallerstein ®−îc thÓ hiÖn râ nhÊt khi trung t©m x¸c<br /> kh¼ng ®Þnh (Xem: Enrique Dussel, lËp ®−îc ®Þa vÞ thèng trÞ cña m×nh. §ã<br /> 2002, p.239-246): còng lµ lóc “tr¹ng th¸i c©n b»ng” gi÷a<br /> c¸c vïng kinh tÕ ®−îc th−êng xuyªn<br /> - Kh«ng cã ®Þa v¨n hãa trong ba thÕ<br /> tuyªn truyÒn nh− mét môc tiªu cña<br /> kû ®Çu tiªn cña hÖ thèng thÕ giíi, tøc lµ<br /> chÝnh s¸ch ph¸t triÓn cña c¸c quèc gia.<br /> trong thêi kú tr−íc C¸ch m¹ng t− s¶n<br /> DÜ nhiªn, c¸c trung t©m quyÒn lùc vÒ<br /> Ph¸p 1789.<br /> chÝnh trÞ vµ th−¬ng m¹i kh«ng ph¶i lóc<br /> - Víi cuéc C¸ch m¹ng Ph¸p, ®Þa nµo còng gi¶ dèi trong sù tuyªn truyÒn<br /> v¨n hãa xuÊt hiÖn nh− mét sù ®èi lËp nµy. Tuy vËy, nhiÒu h¹n chÕ vµ rµo c¶n<br /> c¨ng th¼ng gi÷a ba hÖ t− t−ëng - Chñ ®· lµm gi¶m sù thµnh c«ng cña nh÷ng<br /> nghÜa b¶o thñ (H÷u), Chñ nghÜa tù do môc tiªu d©n tóy ®ã. Søc m¹nh qu¸n<br /> (Trung t©m) vµ Chñ nghÜa x· héi (T¶). tÝnh cña trung t©m truyÒn thèng, tham<br /> - Chñ nghÜa tù do (Liberalism) lµ väng vµ sù n¨ng ®éng cña nh÷ng trung<br /> ý thøc hÖ hiÖn h÷u trong suèt hai thÕ kû t©m míi næi, th−êng cã xu h−íng c¶n trë<br /> tõ n¨m 1789-1989. Tuy nhiªn, nã sôp hoÆc ng¨n chÆn mét tr¹ng th¸i c©n b»ng<br /> ®æ cïng mét lóc víi chñ nghÜa x· héi gi÷a c¸c khu vùc kinh tÕ - x· héi trong<br /> hiÖn thùc vµo n¨m 1989. sù ph¸t triÓn (Xem: Dr. Christoph<br /> - Chñ nghÜa b¸ quyÒn Mü, cïng Stadel, http://www.ub.edu/medame...).<br /> víi “thêi kú hiÖn ®¹i” (Modern Age) cña Sù thu hót h−íng t©m cña c¸c vïng<br /> lÞch sö b¾t ®Çu tõ 500 n¨m tr−íc, ®· trung t©m trong lÞch sö ®· g©y nªn c¸c<br /> ®Õn giai ®o¹n kÕt thóc. Mét “thêi kú lµn sãng di c− trong n−íc vµ quèc tÕ,<br /> 12 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 7.2014<br /> <br /> <br /> lµm m¹nh thªm dßng ch¶y tµi chÝnh vµ m¹i vµ dßng ch¶y cña lùc l−îng lao<br /> th−¬ng m¹i tõ ngo¹i vi vµo trung t©m. ®éng. Søc m¹nh kinh tÕ vµ quyÒn lùc<br /> H¬n n÷a, chÝnh s¸ch kinh tÕ ë cÊp khu chÝnh trÞ, do vËy, Ýt xuÊt ph¸t tõ yÕu tè<br /> vùc hoÆc quèc gia th−êng −u tiªn cho ®Þa lý ®¬n thuÇn, mµ lµ tõ quy luËt cña<br /> c¸c lîi Ých cña c¸c vïng trung t©m. MËt sù kiÓm so¸t c¸c c«ng cô s¶n xuÊt (Xem:<br /> ®é d©n sè, sè l−îng c¸c ®¬n vÞ bÇu cö vµ Maurice Yeates, 1998, p.116).<br /> sè l−îng c¸c ®¹i diÖn chÝnh trÞ, khi quan 7. ë ph¹m vi quèc gia, trung t©m<br /> hÖ trung t©m - ngo¹i vi ®−îc më réng, gåm nh÷ng vïng thÞnh v−îng vµ ph¸t<br /> còng lµm t¨ng thªm t×nh tr¹ng mÊt c©n triÓn nhÊt cña mét quèc gia, th−êng lµ<br /> ®èi cao gi÷a c¸c khu vùc (Xem: Гусева, c¸c thµnh phè lín, thñ ®«, c¶ng chÝnh,<br /> Светлана Юрьевна, 2003). c¸c khu ®« thÞ vµ c«ng nghiÖp lín…<br /> Vïng trung t©m ®−îc h−ëng lîi nhiÒu<br /> nhÊt tõ hÖ thèng kinh tÕ thÕ giíi t− b¶n<br /> chñ nghÜa.<br /> Trong giai ®o¹n hÖ thèng thÕ giíi<br /> xuÊt hiÖn vµo thÕ kû XV-XVI, phÇn lín<br /> phÝa T©y B¾c ch©u ¢u nh− Anh, Ph¸p,<br /> Hµ Lan… ®· ph¸t triÓn nh− khu vùc<br /> trung t©m ®Çu tiªn. NÒn chÝnh trÞ cña<br /> c¸c quèc gia nµy còng ph¸t triÓn m¹nh<br /> bëi chÝnh phñ trung −¬ng cã bé m¸y<br /> quan liªu réng r·i, cã ®éi qu©n lÝnh<br /> ®¸nh thuª hïng hËu. Giai cÊp t− s¶n<br /> M« h×nh diÔn t¶ sù chuyÓn dÞch gi÷a trung ®Þa ph−¬ng cña trung t©m n¾m quyÒn<br /> t©m vµ ngo¹i vi trong mét tµi liÖu kiÓm so¸t th−¬ng m¹i vµ chiÕt khÊu<br /> cña Liªn Hîp Quèc (United Nations,<br /> thÆng d− th−¬ng m¹i quèc tÕ phôc vô<br /> http://schoolworkhelper.net...).<br /> cho lîi Ých riªng cña hä. D©n sè n«ng<br /> 6. Do ®ã, khu vùc trung t©m trë th«n còng ®−îc t¨ng thªm nhê sè l−îng<br /> thµnh “Trung t©m cña sù tÝch lòy - nh÷ng ng−êi kh«ng cã ruéng ®Êt nh−ng<br /> Centers of Accumulation” ngµy cµng lµm c«ng ¨n l−¬ng t¹i c¸c trang tr¹i vµ<br /> lín, lµm duy tr× vµ s©u s¾c thªm sù ph¸t lµm thuª ë n«ng th«n. ViÖc chuyÓn ®æi<br /> triÓn kh«ng ®ång ®Òu. ViÖc khai th¸c tõ nghÜa vô kiÓu nhµ n−íc phong kiÕn<br /> m¹nh mÏ c¸c nguån tµi nguyªn vµ t¹o sang t− b¶n ®· khuyÕn khÝch sù næi lªn<br /> ra c¸c c¬ héi kinh tÕ míi, kÕt hîp víi cña nh÷ng ng−êi n«ng d©n ®éc lËp hoÆc<br /> chÝnh s¸ch khuyÕn khÝch c¸c vïng tiÓu chñ n«ng th«n míi. Cßn nh÷ng<br /> trung t©m, ®· kÝch thÝch sù xuÊt hiÖn n«ng d©n nghÌo th× di chuyÓn ®Õn c¸c<br /> cña nh÷ng trung t©m míi. §iÒu nµy thµnh phè, cung cÊp lao ®éng gi¸ rÎ cho<br /> th¸ch thøc quan ®iÓm cho r»ng trËt tù dÞch vô vµ s¶n xuÊt ë ®« thÞ. S¶n xuÊt<br /> ®Þa kinh tÕ cã xu h−íng lµ kh«ng gian n«ng nghiÖp thêi kú tÝch lòy t− b¶n t¨ng<br /> tÜnh vµ Ýt biÕn ®æi. TrËt tù ®Þa kinh tÕ, tr−ëng víi −u thÕ ngµy cµng lín cña<br /> trªn thùc tÕ vµ ®Æc biÖt râ trong thÕ giíi ng−êi n«ng d©n th−¬ng m¹i trong c¸c<br /> hiÖn ®¹i, ®−îc hç trî bëi sù di ®éng cña ngµnh s¶n xuÊt, ch¨n nu«i gia sóc vµ<br /> c¸c nguån lùc, dßng chu chuyÓn th−¬ng c«ng nghÖ n«ng nghiÖp.<br /> Immanuel Wallerstein… 13<br /> <br /> 8. §èi diÖn víi trung t©m lµ c¸c t−¬ng tù. H¹n chÕ trong thu hót vèn tõ<br /> vïng ngo¹i vi. C¸c khu vùc ngo¹i vi cña ng©n hµng quèc tÕ, chi phÝ s¶n xuÊt cao<br /> hÖ thèng kinh tÕ thÕ giíi thiÕu c¸c chÝnh vµ hµng hãa chÊt l−îng thÊp ®· khiÕn<br /> phñ trung −¬ng m¹nh hoÆc bÞ kiÓm so¸t c¸c vïng nµy kh«ng cßn chiÕm −u thÕ<br /> bëi c¸c quèc gia kh¸c, c¸c tiÓu bang trong th−¬ng m¹i quèc tÕ vµ kh«ng ®−îc<br /> kh¸c. XuÊt khÈu nguyªn liÖu th« vµo h−ëng lîi nh− vïng trung t©m.<br /> trung t©m vµ tham gia guång m¸y lao<br /> §Õn thÕ kû XIX, hÇu nh− tÊt c¶ khu<br /> ®éng bÞ c−ìng chÕ lµ mét thùc tÕ cã ë<br /> vùc trªn tr¸i ®Êt ®Òu cã liªn hÖ víi nÒn<br /> kh¾p mäi vïng ngo¹i vi. Trung t©m<br /> kinh tÕ t− b¶n chñ nghÜa thÕ giíi.<br /> chiÕm ®o¹t thÆng d− cña c¸c ngo¹i vi<br /> b»ng quan hÖ th−¬ng m¹i bÊt b×nh VÒ ph−¬ng diÖn kinh tÕ, theo<br /> ®¼ng. Hai khu vùc §«ng ¢u, ®Æc biÖt lµ Wallerstein, nÕu ph¶i lÊy nh÷ng chØ b¸o<br /> Ba Lan vµ Mü Latinh, thÓ hiÖn râ ®Æc thÓ hiÖn râ nhÊt t×nh tr¹ng ph©n biÖt<br /> ®iÓm cña c¸c khu vùc ngo¹i vi. ë Ba gi÷a trung t©m vµ ngo¹i vi th× chØ b¸o<br /> Lan, vua bÞ mÊt quyÒn lùc vµo tay giai ®ã lµ, møc ®Çu t− vÒ c¬ së h¹ tÇng, møc<br /> cÊp quý téc vµ Ba Lan ®· trë thµnh n¬i ®é −u tiªn c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ - x· héi<br /> xuÊt khÈu lóa m× hµng ®Çu vµo toµn bé vµ chÊt l−îng sèng cña c− d©n.<br /> ch©u ¢u håi thÕ kû XVII-XVIII.<br /> 10. §iÒu Wallerstein l−u ý vµ nhÊn<br /> 9. B¸n ngo¹i vi chiÕm mét vÞ trÝ m¹nh lµ, c¸c tr¹ng th¸i trung t©m hay<br /> trung gian gi÷a trung t©m vµ ngo¹i vi. ngo¹i vi cña bÊt kú mét quèc gia hoÆc<br /> C¸c quèc gia b¸n ngo¹i vi cã thÓ di cña mét khu vùc nµo ®ã cña thÕ giíi,<br /> chuyÓn ®Õn mét cÊp ®é cao h¬n hoÆc kh«ng ph¶i lµ bÊt biÕn vµ kh«ng cè ®Þnh<br /> thÊp h¬n trong xu thÕ muèn tho¸t khái vÒ mÆt ®Þa lý. §iÒu nµy còng t−¬ng tù<br /> ®Þa vÞ ngo¹i vi. C¸c khu vùc b¸n ngo¹i vi nh− quan niÖm cña c¸c lý thuyÕt vÒ dÞch<br /> th−êng h×nh thµnh b»ng c¸ch ®¹i diÖn chuyÓn c¸c nÒn v¨n minh. Cã nh÷ng<br /> cho mét vïng trung t©m bÞ suy gi¶m khu vùc b¸n ngo¹i vi ho¹t ®éng nh− mét<br /> hoÆc tõ mét vïng ngo¹i vi cè g¾ng c¶i ngo¹i vi cña trung t©m vµ l¹i lµ mét<br /> thiÖn vÞ trÝ t−¬ng ®èi cña m×nh trong hÖ trung t©m cña c¸c ngo¹i vi kh¸c. Vµo<br /> thèng kinh tÕ thÕ giíi. B¸n ngo¹i vi lµ cuèi thÕ kû XX, khu vùc nµy gåm §«ng<br /> vïng ®Öm gi÷a trung t©m vµ ngo¹i vi. ¢u, Trung Quèc, Brazil, Mexico... ë c¸c<br /> Thêi kú ®Çu, thÕ kû XV-XVI, Bå §µo n−íc b¸n ngo¹i vi nµy, vïng ngo¹i vi vµ<br /> Nha vµ T©y Ban Nha lµ nh÷ng trung vïng trung t©m cïng tån t¹i trong cïng<br /> t©m kinh tÕ suy gi¶m vµ trë thµnh b¸n mét vÞ trÝ (Xem: Wallerstein,<br /> ngo¹i vi. C¸c n−íc thùc d©n nµy nhËp http://www.iwallerstein.com/...). Theo<br /> khÈu vµng vµ b¹c tõ c¸c thuéc ®Þa cña Wallerstein, t×nh tr¹ng bãc lét, sù bÊt<br /> m×nh ë Mü Latinh, chñ yÕu b»ng lao c«ng, bÊt b×nh ®¼ng… së dÜ cã xu h−íng<br /> ®éng c−ìng chÕ. Nh−ng toµn bé thÆng ®−îc duy tr× lµ do c¸c chÝnh s¸ch vµ<br /> d− nµy l¹i chØ ®Ó tr¶ cho hµng hãa nhËp tham väng cña mäi trung t©m lµ muèn<br /> khÈu tõ c¸c n−íc trung t©m nh− Anh vµ kÐo dµi vÜnh cöu t×nh tr¹ng kÐm ph¸t<br /> Ph¸p, chø kh«ng hÒ gióp g× cho sù h×nh triÓn vµ thua thiÖt ë c¸c vïng ngo¹i vi.<br /> thµnh nÒn s¶n xuÊt chÝnh quèc vµ thuéc Tuy nhiªn, quy luËt c¹nh tranh t− b¶n<br /> ®Þa. ý, miÒn Nam n−íc §øc vµ miÒn chñ nghÜa, tr¸i víi mong muèn chñ<br /> Nam n−íc Ph¸p còng r¬i vµo t×nh c¶nh quan cña c¸c trung t©m, l¹i còng gióp<br /> 14 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 7.2014<br /> <br /> <br /> cho c¸c vïng ngo¹i vi cã hy väng thay Ngo¹i vi th× lu«n cã xu h−íng ly t©m<br /> ®æi trËt tù hiÖn hµnh. Vµ trong sù ®èi khái søc hót cña trung t©m, t×m mäi<br /> lËp kh¾c nghiÖt vÒ lîi Ých nh− vËy, hÖ c¸ch thay ®æi trËt tù hiÖn h÷u vµ võa<br /> thèng thÕ giíi hiÖn ®¹i cïng víi nÒn c«ng khai võa ngÊm ngÇm thùc hiÖn<br /> kinh tÕ thÕ giíi t− b¶n chñ nghÜa ngµy nhu cÇu sèng cßn ®ã. “Toµn bé cuéc ch¬i<br /> cµng lín m¹nh. cña c¸c lùc l−îng chÝnh trÞ thÕ giíi phô<br /> thuéc vµo cuéc ®Êu tranh vµ sù ®èi ®Çu<br /> cña nã (ngo¹i vi) víi trung t©m” (V.E.<br /> Davidovich, 2002, tr.433)
<br /> <br /> <br /> Tµi liÖu trÝch dÉn<br /> 1. Bertalanfly’s General Systems Theory,<br /> http://www.minddevelopment.eu/sys<br /> tems.html<br /> 2. Иммануэль Валлерстайн (2001),<br /> Mét ®¸nh gi¸ b»ng b¶n ®å m« t¶ trËt tù Анализ мировых систем<br /> trung t©m - ngo¹i vi toµn cÇu cuèi thÕ kû интуациявсовременноммире,<br /> XX vÒ ho¹t ®éng th−¬ng m¹i vµ Перевод с английского. Изд.<br /> giao th«ng vËn t¶i “Университетская книга” Санкт-<br /> (http://people.hofstra.edu/geotrans/eng/ Петербург.<br /> ch2en/conc2en/coreperiphery.html)<br /> 3. Fernand Braudel (1958), Histoire et<br /> 11. Nãi tãm l¹i, theo Wallerstein, Sciences sociales: La longue durÐe,<br /> quan hÖ trung t©m - ngo¹i vi víi b¶n http://scienzepolitiche.unical.it/bach<br /> chÊt c¹nh tranh, ®èi lËp gay g¾t cña nã eca/archivio/materiale/139/seminario<br /> lµ quan hÖ rÊt ®Æc tr−ng cho sù ph¸t %20gunderfrank/Braudel.%20Longu<br /> triÓn phøc t¹p cña nÒn kinh tÕ thÕ giíi e%20dur%C3%A9e.pdf<br /> vµ cña hÖ thèng thÕ giíi hiÖn ®¹i kÓ tõ 4. Michael Burawoy, Provincializing<br /> thÕ kû XVI ®Õn ngµy nay. ë quan hÖ the Social Sciences,<br /> nµy sÏ cßn diÔn ra sù dÞch chuyÓn thø http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/d<br /> h¹ng (trung t©m, b¸n ngo¹i vi, ngo¹i vi) ownload?doi=10.1.1.200.9970&rep=r<br /> kh«ng dÔ dù b¸o gi÷a c¸c quèc gia, gi÷a ep1&type=pdf<br /> c¸c bé phËn cÊu thµnh cña nã trong<br /> 5. V.E. Davidovich (2002), D−íi l¨ng<br /> nhiÒu thÕ kû n÷a cïng víi sù ph¸t triÓn<br /> kÝnh triÕt häc, Nxb. ChÝnh trÞ quèc<br /> cña hÖ thèng thÕ giíi hiÖn ®¹i. Trung<br /> gia, Hµ Néi.<br /> t©m trong mèi quan hÖ víi c¸c vïng<br /> ngo¹i vi cã mèi quan hÖ phô thuéc 6. Enrique Dussel (2002), “Debate on<br /> kh«ng ®èi xøng. Trung t©m thèng trÞ the Geoculture of the World-<br /> ngo¹i vi, bãc lét ngo¹i vi b»ng c¸ch System”. Trong s¸ch: I. Wallerstein-<br /> chiÕm lÊy c¸c nguån lùc tù nhiªn vµ A. Clesse, The World we are entering<br /> nguån lùc con ng−êi cña ngo¹i vi. C¸ch 2000-2050, Dutch University Press,<br /> thøc bãc lét võa th« b¹o võa tinh vi. The Netherlands.<br /> Immanuel Wallerstein… 15<br /> <br /> http://www.ifil.org/dussel/textos/c/20 http://www.ub.edu/medame/PRStade<br /> 03-338.pdf l.pdf<br /> 7. General Systems Theory: A Knowledge 15. United Nations: World Systems Theory,<br /> Domain in Engineering Systems, http://schoolworkhelper.net/united-<br /> http://web.mit.edu/esd.83/www/note nations-world-systems-theory<br /> book/gst.pdf 16. Wallerstein CV,<br /> 8. Gulbenkian Commission on the http://binghamton.edu/fbc/about-fbc/<br /> Restructuring of the Social Sciences, IW-cv-2013.pdf<br /> http://www2.binghamton.edu/fbc/pu 17. Immanuel Wallerstein (1974), The<br /> blications/gulbenkian.html Modern World-System I: Capitalist<br /> 9. Светлана Юрьевна Гусева (2003), Agriculture and the Origins of the<br /> Проблема взаимодействия культур European World-Economy in the<br /> центра и периферии Римской Sixteenth Century, Academic Press,<br /> империи: На анализе жизни и New York/London.<br /> творчества Луция Аннея 18. Immanuel Wallerstein (1976), “A<br /> Сенекитема, диссертация кандидат World-System Perspective on the<br /> философских наук, Санкт- Social Sciences”, The British Journal<br /> Петербург. of Sociology, Vol. 27, No. 3, Special<br /> 10. Claude LÐvi-Strauss, (1962), Isue. History and Sociology,<br /> L’anthropologie structurale. La http://www2.southeastern.edu/Acade<br /> Pense’e saugave. Plon 1962. mics/Faculty/jbell/wallerstein.pdf<br /> https://ia600300.us.archive.org/16/it 19. Immanuel Wallerstein (1979), The<br /> ems/anthropologiestr00levi/anthropo Capitalist World-Economy,<br /> logiestr00levi.pdf Cambridge University Press.<br /> 11. Carlos A. MartÝnez - Vela (2001), 20. Immanuel Wallerstein (1980), The<br /> World Systems Theory. Modern World-System II:<br /> http://thebasebk.org/wpcontent/uplo Mercantilism and the Consolidation of<br /> ads/2013/08/The-Modern-World- the European World-Economy, 1600-<br /> System.pdf 1750, Academic Press, New York.<br /> 12. K. Marx vµ F. Engels (2000), Toµn 21. Immanuel Wallerstein (1989), The<br /> tËp, tËp 42, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Modern World-System, vol. III: The<br /> Hµ Néi. Second Great Expansion of the<br /> Capitalist World-Economy, 1730-<br /> 13. Modern History Sourcebook: Summary<br /> 1840', Academic Press, San Diego.<br /> of Wallerstein on World System Theory,<br /> http://www.fordham.edu/HALSAll/M 22. Immanuel Wallerstein (1991),<br /> OD/Wallerstein.asp. Geopolitics and Geoculture: Essays<br /> on the Changing World-System,<br /> 14. Dr. Christoph Stadel, Core Areas<br /> Cambridge University Press,<br /> and Peripheral regions of Canada:<br /> Cambridge.<br /> Landscapes of Contrast and<br /> challenger, (Xem tiÕp trang 33)<br /> Immanuel Wallerstein… 1<br />