Khiếu nại, tố cáo trong giai đoạn khởi tố, điều
tra vụ án hình sự - thực trạng và giải pháp
Trịnh Công Sơn
Khoa Luật
Luận văn ThS. ngành: Luật hình sự; Mã số: 60 38 40
Người hướng dẫn: PGS.TS. Nguyễn Đức Thuận
Năm bảo vệ: 2008
Abstract. Nghiên cứu một số vấn đề lý luận và các quy định của pháp luật về khiếu
nại, tố cáo trong giai đoạn khởi tố, điều tra vụ án hình sự để làm rõ trách nhiệm của
người có thẩm quyền giải quyết và nhiệm vụ, quyền hạn của Viện kiểm sát trong quá
trình giải quyết khiếu nại, tố cáo. Phân tích thực trạng khiếu nại, tố cáo trong giai
đoạn khởi tố, điều tra vụ án hình sự và thực tế giải quyết khiếu nại, tố cáo của Cơ
quan Cảnh sát điều tra công an các cấp. Trình bày một số khó khăn vướng mắc và
nguyên nhân của nó trong quá trình giải quyết khiếu nại, tố cáo. Trên cơ sở dự báo
tình hình và những yêu cầu đặt ra đối với việc giải quyết khiếu nại, tố cáo trong
những năm tới, đưa ra một số giải pháp nhằm góp phần hạn chế khiếu nại, tố cáo và
nâng cao hiệu quả giải quyết khiếu nại, tố cáo như: Nâng cao hiệu quả, chất lượng
khởi tố, điều tra vụ án hình sự; tuyên truyền phổ biến giáo dục pháp luật cho mọi
người dân; nâng cao hiệu quả giải quyết; hoàn thiện quy định của Bộ luật tố tụng
hình sự, các văn bản pháp quy, quy trình công tác, quy chế tiếp nhận; kiện toàn đội
ngũ cán bộ, tăng cường sự quan tâm chỉ đạo của các cấp ủy Đảng và Chính quyền
đối với công tác giải quyết khiếu nại, tố cáo.
Keywords. Khiếu nại; Luật hình sự; Pháp luật Việt Nam; Tố cáo; Vụ án hình sự
Content
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài:
Thực tiễn hoạt động tố tụng hình sự ở nước ta trong những năm qua cho thấy tình hình khiếu
nại, tố cáo về tố tụng hình sự nói chung, khiếu nại, tố cáo phát sinh trong quá trình khởi tố, điều tra
các vụ án hình sự nói riêng có những diễn biến phức tạp. Tình trạng khiếu nại, tố cáo vượt cấp, kéo
dài vẫn thường xuyên xảy ra, trong đó có những vụ đã có quyết định giải quyết cuối cùng của người
có thẩm quyền theo luật định, có những vụ khiếu kiện gây xôn xao dư luận, làm ảnh hưởng đến an
ninh chính trị và trật tự an toàn xã hội, ảnh hưởng đến uy tín của cơ quan tiến hành tố tụng.
Sở dĩ có tình trạng trên là do nhiều nguyên nhân. Ngoài nguyên nhân do chất lượng hiệu quả
công tác của các cơ quan tiến hành tố tụng, do tác phong, đạo đức nghề nghiệp của người tiến hành
tố tụng, còn có nguyên nhân do bất cập của hệ thống pháp luật hiện hành quy định về giải quyết
khiếu nại, tố cáo. Mặc dù Quốc hội đã thông qua một đạo luật riêng về giải quyết khiếu nại, tố cáo,
nhưng luật này mới chỉ điều chỉnh trong lĩnh vực dân sự và hành chính, không quy định trong lĩnh
vực tố tụng hình sự. Chương 35 của BLTTHS quy định về khiếu nại, tố cáo trong tố tụng hình sự
nhưng cũng mới chỉ quy định về quyền, nghĩa vụ của người khiếu nại, người tố cáo, người bị khiếu
nại, người bị tố cáo, thẩm quyền và thời hạn giải quyết khiếu nại, tố cáo. Tiếp đó, mặc dù Liên
ngành tư pháp Trung ương cũng đã có Thông tư liên tịch hướng dẫn thi hành một số quy định của
BLTTHS về khiếu nại, tố cáo và Bộ Công an cũng đã có đến hai Thông tư hướng dẫn giải quyết
khiếu nại, tố cáo trong Công an nhân dân, nhưng tất cả các thông tư nói trên đều không có nội dung
hướng dẫn về trình tự, thủ tục tiến hành giải quyết khiếu nại, tố cáo nên các địa phương gặp nhiều
lúng túng, thiếu thống nhất trong việc giải quyết. Cũng chính vì chưa có quy định rõ ràng nên cho
đến nay trong ngành Công an vẫn chưa có lực lượng chuyên trách theo dõi và giải quyết công tác
này, hầu hết là cán bộ kiêm nhiệm. Đây cũng chính là một trong những nguyên nhân làm cho hiệu
quả giải quyết đơn thư khiếu nại, tố cáo của công dân về hoạt động tố tụng hình sự nói chung, về
hoạt động khởi tố, điều tra nói riêng đạt hiệu quả chưa cao, thậm chí lại tiếp tục phát sinh khiếu kiện
về công tác giải quyết khiếu nại, tố cáo của cơ quan tiến hành tố tụng nói chung, của cơ quan điều
tra nói riêng.
Về tình hình nghiên cứu, mặc dù thực trạng công tác giải quyết khiếu nại, tố cáo về tố tụng hình
sự là như vậy, nhưng cho đến nay vẫn chưa có tác giả nào có công trình nghiên cứu về lĩnh vực này.
Duy nhất chỉ có một đề tài khoa học cấp cơ sở do Tổng cục Cảnh sát Bộ Công an vừa đăng ký
nghiên cứu với tên gọi là “Một số giải pháp nâng cao hiệu quả giải quyết đơn thư khiếu nại, tố cáo
của lực lượng cảnh sát nhân dân”, thời gian hoàn thành vào cuối năm 2009.
Với thực trạng quy định của pháp luật và tình hình nghiên cứu đã nêu trên; xuất phát từ thực
tiễn giải quyết khiếu nại, tố cáo về tố tụng hình sự nói chung, khiếu nại, tố cáo phát sinh trong giai
đoạn khởi tố, điều tra tội phạm nói riêng, chúng tôi chọn đề tài này để nghiên cứu trong luận văn
thạc sỹ của mình nhằm góp phần đáp ứng đòi hỏi của thực tế công tác giải quyết khiếu nại, tố cáo
của công dân hiện nay.
2. Mục đích và phạm vi nghiên cứu:
a. Mục đích nghiên cứu:
Việc nghiên cứu đề tài nhằm mục đích làm rõ thực trạng khiếu nại, tố cáo trong giai đoạn khởi
tố, điều tra vụ án hình sự và thực tế giải quyết khiếu nại, tố cáo của Cơ quan điều tra. Trên cơ sở đó
đề xuất một số giải pháp góp phần hạn chế đến mức tối đa các trường hợp khiếu nại, tố cáo phát
sinh trong quá trình khởi tố, điều tra vụ án hình sự và nâng cao hiệu quả giải quyết các trường hợp
khiếu nại, tố cáo của cơ quan, tổ chức, cá nhân đối với hoạt động tố tụng hình sự của Cơ quan điều
tra trong giai đoạn khởi tố và điều tra vụ án hình sự.
b. Phạm vi nghiên cứu:
Theo quy định của BLTTHS, việc khởi tố và điều tra vụ án hình sự có thể do nhiều cơ quan có
chức năng tiến hành. Do vậy, việc khiếu nại, tố cáo về hoạt động của các cơ quan chức năng trong
quá trình khởi tố, điều tra vụ án hình sự đều có thể xảy ra. Tuy nhiên, trong phạm vi luận văn này,
chúng tôi chỉ nghiên cứu về thực trạng khiếu nại, tố cáo đối với hoạt động của cơ quan Cảnh sát
điều tra các cấp trong quá trình khởi tố, điều tra các vụ án hình sự và công tác giải quyết của Cơ
quan Cảnh sát điều tra Công an các cấp theo quy định của BLTTHS.
Việc nghiên cứu được dựa trên cơ sở quy định của pháp luật hiện hành và thực tế giải quyết
khiếu nại, tố cáo của cơ quan Cảnh sát điều tra Công an các cấp thể hiện qua các báo cáo định kỳ,
báo cáo chuyên đề về giải quyết khiếu nại, tố cáo về tư pháp trong các năm từ 2005 đến 2007 và kết
quả khảo sát thực tế ở một số địa phương.
3. Nhiệm vụ nghiên cứu:
Để đạt được các mục đích nghiên cứu nêu trên, tác giả của luận văn có các nhiệm vụ cụ thể sau
đây:
- Nghiên cứu làm rõ một số vấn đề lý luận và quy định của pháp luật về khiếu nại, tố cáo
trong giai đoạn khởi tố, điều tra vụ án hình sự.
- Làm rõ thực trạng khiếu nại, tố cáo về hoạt động của Cơ quan Cảnh sát điều tra trong
giai đoạn khởi tố, điều tra vụ án hình sự và thực tiễn giải quyết của Cơ quan Cảnh sát điều tra
đối với các khiếu nại, tố cáo đó.
- Trên cơ sở kết quả nghiên cứu lý luận, nghiên cứu pháp luật hiện hành và thực tế giải
quyết khiếu nại, tố cáo sẽ đề xuất một số giải pháp góp phần hạn chế khiếu nại, tố cáo và
nâng cao hiệu quả giải quyết khiếu nại, tố cáo trong giai đoạn khởi tố, điều tra vụ án hình sự.
4. Phương pháp nghiên cứu:
Việc nghiên cứu đề tài được dựa trên cơ sở phương pháp luận của Chủ nghĩa Mác – Lê nin, tư
tưởng Hồ Chí Minh về các quyền cơ bản của công dân, về công bằng, dân chủ trong hoạt động tư
pháp.
Các phương pháp nghiên cứu cụ thể được sử dụng trong quá trình nghiên cứu đề tài là khảo sát
thực tế; nghiên cứu phân tích, so sánh, tổng hợp; quy nạp, diễn giải.
5. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài nghiên cứu:
Việc nghiên cứu đề tài này có ý nghĩa cả về lý luận và thực tiễn:
- Về lý luận: Việc nghiên cứu đề tài sẽ làm sáng tỏ thêm một số vấn đề lý luận về giai
đoạn khởi tố, điều tra vụ án hình sự và khiếu nại, tố cáo trong quá trình khởi tố và điều tra vụ án
hình sự.
- Về thực tiễn: Kết quả nghiên cứu đề tài là tài liệu tham khảo cho những người làm công
tác nghiên cứu lý luận và nghiên cứu sửa đổi, bổ sung BLTTHS năm 2003 về vấn đề khiếu nại,
tố cáo trong tố tụng hình sự, đồng thời cũng là tài liệu cần thiết cho những người đang làm thực
tế công tác khởi tố, điều tra các vụ án hình sự và giải quyết khiếu nại, tố cáo ở cơ quan Cảnh sát
điều tra Công an các cấp.
6. Bố cục của luận văn:
Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn được chia
làm 3 chương, 12 mục lớn.
Chương 1
NHẬN THỨC CHUNG VỀ KHIẾU NẠI, TỐ CÁO TRONG GIAI ĐOẠN KHỞI TỐ,
ĐIỀU TRA VỤ ÁN HÌNH SỰ
1.1. Khái niệm về giai đoạn khởi tố, điều tra vụ án hình sự:
Trên cơ sở nghiên cứu lý luận và quy định của BLTTHS, dưới góc độ chức năng
nhiệm vụ của Cơ quan điều tra, luận văn đưa ra khái niệm về giai đoạn khởi tố vụ án hình
sự như sau: “Giai đoạn khởi tố vụ án hình sự là giai đoạn đầu tiên của quá trình tiến hành
tố tụng, được bắt đầu từ khi có tin báo, tố giác về tội phạm gửi đến Cơ quan điều tra và
được kết thúc khi Cơ quan điều tra ra quyết định khởi tố hoặc quyết định không khởi tố vụ
án hình sự”.
Từ những phân tích về thời điểm tiến hành, chủ thể tiến hành, cách thức tiến hành,
mục đích tiến hành giai đoạn đầu tiên của quá trình tiến hành tố tụng, luận văn đưa ra khái
niệm về giai đoạn điều tra vụ án hình sự như sau:
Điều tra vụ án hình sự là một giai đoạn của quá trình tiến hành tố tụng, được bắt đầu
từ khi có quyết định khởi tố vụ án hình sự và kết thúc khi Cơ quan điều tra ra bản kết luận
điều tra đề nghị truy tố hoặc ra bản kết luận điều tra và quyết định đình chỉ điều tra.
Điều tra vụ án hình sự là hoạt động tố tụng, đồng thời là hoạt động nghiệp vụ, do
những người có thẩm quyền theo quy định của BLTTHS tiến hành bằng cách áp dụng các
biện pháp điều tra và các biện pháp ngăn chặn cần thiết để phát hiện, thu thập củng cố
chứng cứ chứng minh làm rõ các vấn đề cần chứng minh trong vụ án, đảm bảo cho việc xử
lý được khách quan, đúng người, đúng tội, đúng quy định của pháp luật.
1.2. Khái niệm về khiếu nại, tố cáo trong giai đoạn khởi tố, điều tra vụ án hình sự.
1.2.1. Khái niệm về khiếu nại, tố cáo.
Theo Từ điển bách khoa Công an nhân dân Việt Nam, khiếu nại là việc công dân, cơ
quan, tổ chức hoặc cán bộ, công chức theo thủ tục do pháp luật quy định đề nghị cơ quan, tổ
chức, cá nhân có thẩm quyền xem xét lại quyết định hành chính, hành vi hành chính hoặc
quyết định kỷ luật cán bộ, công chức khi có căn cứ cho rằng quyết định hoặc hành vi đó là trái
pháp luật, xâm phạm quyền, lợi ích hợp pháp của mình.
Cũng theo Từ điển bách khoa Công an nhân dân Việt Nam, tố cáo là việc công dân, theo
quy định của pháp luật, báo cho cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền biết về hành vi vi
phạm pháp luật của bất cứ cơ quan, tổ chức, cá nhân nào gây thiệt hại hoặc đe doạ gây thiệt hại
lợi ích của nhà nước, quyền, lợi ích hợp pháp của công dân, cơ quan, tổ chức.
1.2.2. Khái niệm khiếu nại, tố cáo trong tố tụng hình sự và khiếu nại, tố cáo trong giai
đoạn khởi tố, điều tra vụ án hình sự.
Khiếu nại trong tố tụng hình sự là việc cá nhân, cơ quan, tổ chức, theo thủ tục quy định tại
Chương XXXV của BLTTHS, đề nghị cơ quan, cá nhân có thẩm quyền xem xét lại quyết định
tố tụng, hành vi tố tụng khi có căn cứ cho rằng quyết định hoặc hành vi đó là trái pháp luật,
xâm phạm quyền, lợi ích hợp pháp của mình.
Khiếu nại trong giai đoạn khởi tố, điều tra vụ án hình sự là khiếu nại của cơ quan, tổ chức,
cá nhân đối với quyết định tố tụng của Thủ trưởng, Phó Thủ trưởng Cơ quan điều tra, Viện
trưởng, Phó Viện trưởng, kiểm sát viên Viện kiểm sát ban hành trong giai đoạn khởi tố, điều tra
vụ án hình sự theo quy định của BLTTHS hoặc khiếu nại đối với hành vi tố tụng của Thủ
trưởng, Phó Thủ trưởng, điều tra viên Cơ quan điều tra, Viện trưởng, Phó Viện trưởng, kiểm
sát viên Viện kiểm sát được tiến hành trong giai đoạn khởi tố, điều tra vụ án hình sự theo quy
định của BLTTHS vì họ có căn cứ cho rằng quyết định hoặc hành vi đó là trái pháp luật, xâm
phạm quyền, lợi ích hợp pháp của họ.
Tố cáo trong tố tụng hình sự là việc công dân báo cho cơ quan, cá nhân có thẩm quyền
biết về hành vi vi phạm pháp luật trong hoạt động tố tụng hình sự của người tiến hành tố tụng,
người có thẩm quyền tiến hành một số hoạt động điều tra mà họ cho rằng hành vi đó gây thiệt
hại hoặc đe doạ gây thiệt hại lợi ích của nhà nước, quyền, lợi ích hợp pháp của cá nhân, cơ
quan, tổ chức.
Tố cáo trong giai đoạn khởi tố, điều tra vụ án hình sự là tố cáo của công dân về hành vi vi
phạm pháp luật trong quá trình khởi tố, điều tra vụ án hình sự của người tiến hành tố tụng,
người có thẩm quyền tiến hành một số hoạt động điều tra vì họ cho rằng hành vi vi phạm đó
gây thiệt hại hoặc đe doạ gây thiệt hại cho lợi ích của nhà nước và quyền, lợi ích hợp pháp của
cơ quan, tổ chức, cá nhân.
1.2.3. Các dạng khiếu nại, tố cáo có thể phát sinh trong giai đoạn khởi tố điều tra vụ án
hình sự.
Trên cơ sở quy định của pháp luật tố tụng hình sự và lý luận về giai đoạn khởi tố, điều tra
vụ án hình sự, mục này nêu ra các dạng khiếu nại và các dạng tố cáo có thể phát sinh trong quá
trình tiến hành tố tụng trong hai giai đoạn này.
1.2.4. Phân biệt khiếu nại, tố cáo trong tố tụng hình sự với kháng cáo bản án, quyết định của
Toà án chưa có hiệu lực pháp luật và khiếu nại bản án, quyết định của Toà án đã có hiệu lực pháp
luật.
Về bản chất, kháng cáo cũng là một dạng của khiếu nại trong tố tụng hình sự, vì bản án
sơ thẩm thực chất cũng là quyết định tố tụng do Hội đồng
Tuy nhiên, giữa khiếu nại và kháng cáo có những điểm khác nhau, như thời hạn gửi đơn
khiếu nại, đơn kháng cáo đến cơ quan có thẩm quyền, thời hạn giải quyết, người có thẩm
quyền giải quyết và cách thức giải quyết.
Giữa khiếu nại, tố cáo trong tố tụng hình sự và kháng nghị về bản chất cũng có điểm
giống nhau, đó là đều do cá nhân hoặc cơ quan có thẩm quyền khiếu nại, tố cáo, có quyền
kháng nghị yêu cầu cơ quan có thẩm quyền xem xét lại quyết định tố tụng hình sự, xem xét
lại bản án theo trình tự, thủ tục mà BLTTHS đã quy định để đảm bảo tính khách quan đúng
đắn.
Nhưng giữa khiếu nại, tố cáo trong tố tụng hình sự và kháng nghị cũng có những điểm
khác nhau về cơ bản. Đó là, kháng nghị chỉ do những người có thẩm quyền trong cơ quan
tiến hành tố tụng thực hiện.
1.3. Quy định của BLTTHS về khiếu nại trong giai đoạn khởi tố, điều tra vụ án
hình sự:
1.3.1. Người có quyền khiếu nại và quyền, nghĩa vụ của người khiếu nại đối với hoạt
động của Cơ quan điều tra trong giai đoạn khởi tố, điều tra vụ án hình sự.
Điều 325 BLTTHS quy định người có quyền khiếu nại là cơ quan, tổ chức hoặc cá nhân
chịu sự tác động của hành vi tố tụng do cán bộ của các cơ quan tiến hành tố tụng tiến hành
mà họ có căn cứ để cho rằng hành vi đó là trái với quy định của pháp luật, đã xâm phạm đến
quyền, lợi ích hợp pháp của họ.
Người có quyền khiếu nại cũng có thể là cơ quan, tổ chức, cá nhân có quyền lợi, nghĩa vụ liên
quan đến quyết định tố tụng của cơ quan hoặc người có thẩm quyền tiến hành tố tụng mà họ có căn
cứ cho rằng quyết định đó là trái pháp luật, sai sự thật.
Quyền và nghĩa vụ của người khiếu nại được quy định tại điều 326 BLTTHS. Luận văn đã
phân tích cụ thể các quyền và nghĩa vụ đó trên cơ sở thực tế giải quyết khiếu nại của cơ quan cảnh
sát điều tra trong thời gian qua.
1.3.2. Người bị khiếu nại và quyền, nghĩa vụ của người bị khiếu nại trong giai đoạn khởi tố,
điều tra vụ án hình sự
Người bị khiếu nại trong tố tụng hình sự là những người có thẩm quyền trong cơ quan tiến hành
tố tụng đã có hành vi hoặc ra quyết định tố tụng bị cơ quan, tổ chức, cá nhân khiếu nại, đề nghị cơ
quan và người có thẩm quyền cấp trên của người đó xem xét lại vì có căn cứ cho rằng những hành
vi và quyết định đó là không đúng, là trái pháp luật
Những người có thẩm quyền tiến hành những hành vi tố tụng và ra quyết định trong giai đoạn
khởi tố, điều tra vụ án hình sự là Thủ trưởng, Phó Thủ trưởng Cơ quan điều tra, Điều tra viên, Viện
trưởng, Phó Viện trưởng, Kiểm sát viên của Viện kiểm sát; Thủ trưởng các cơ quan khác trong
Công an nhân dân và trong Quân đội nhân dân được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động
điều tra; Thủ trưởng cơ quan Kiểm lâm, Hải quan, Bộ đội biên phòng, Cảnh sát biển.
Quyền và nghĩa vụ của người bị khiếu nại được quy định tại điều 327 BLTTHS, đã được Luận
văn phân tích cụ thể trên cơ sở thực tế giải quyết khiếu nại trong giai đoạn khởi tố, điều tra vụ án
hình sự.
1.3.3. Thời hiệu khiếu nại
Thời hiệu khiếu nại trong tố tụng hình sự là thời gian tính từ khi người khiếu nại nhận hoặc biết
được quyết định hoặc hành vi tố tụng đến khi họ có khiếu nại với cá nhân hoặc cơ quan có thẩm
quyền về quyết định hoặc hành vi tố tụng đó.
Điều 328 BLTTHS quy định thời hiệu khiếu nại là 15 ngày, kể từ ngày nhận hoặc biết được
quyết định, hành vi tố tụng mà người khiếu nại cho rằng có vi phạm pháp luật .
1.3.4. Thẩm quyền và thời hạn giải quyết khiếu nại đối với Điều tra viên, Phó thủ trưởng Cơ
quan điều tra và Thủ trưởng Cơ quan điều tra
Khiếu nại quyết định, hành vi tố tụng của Điều tra viên, của Phó Thủ trưởng Cơ quan điều tra
do Thủ trưởng Cơ quan điều tra xem xét giải quyết trong thời hạn 7 ngày, kể từ ngày nhận được
khiếu nại. Nếu không đồng ý với kết quả giải quyết thì người khiếu nại có quyền khiếu nại tiếp đến
Viện kiểm sát(VKS) cùng cấp. Trong thời hạn 07 ngày kể từ ngày nhận được khiếu nại, VKS cùng
cấp phải xem xét, giải quyết và là cấp giải quyết cuối cùng. Trường hợp các quyết định tố tụng,
hành vi tố tụng của Thủ trưởng cơ quan điều tra và các quyết định tố tụng của cơ quan điều tra đã
được VKS phê chuẩn mà bị khiếu nại thì VKS cùng cấp có quyền giải quyết và thời hạn giải quyết
là 07 ngày, kể từ ngày nhận được khiếu nại. Nếu không đồng ý với kết quả giải quyết thì người
khiếu nại có quyền khiếu nại tiếp đến VKS cấp trên trực tiếp của VKS đã giải quyết khiếu nại.
Trong thời hạn 15 ngày, kể từ ngày nhận được khiếu nại, VKS cấp trên phải xem xét giải quyết.
Đây là cấp giải quyết cuối cùng.
