Kiến trúc tháp Chăm - Người chăm
xây dựng tháp như thế nào?
Tháp Chăm Ninh Thuận là một dạng kiến trúc tôn giáo mang bản sắc rất riêng của
dân tộc Chămpa.
Theo các sử liệu thì trong quá trình trị vì đất nước, các triều đại Chămpa cổ đã cho
xây dựng khá nhiều đền đài, nhưng trải qua các thời kỳ đấu tranh tồn tại, cộng thêm sự
tàn phá của thiên nhiên, chiến tranh, con người,… cho đến nay trên vùng cư trú xưa của
họ chỉ còn lại một số dạng kiến trúc đền đài là các tháp. Niên đại của các tháp Chăm
được xác định là từ thế kỷ XI - XII, tức tuổi thọ trung bình của chúng cách nay ngót
1.000 năm.
Tháp Pô Klong Ga-rai
Tháp Chăm, trong Ấn Độ giáo người ta gọi là Sikhara nghĩa là đỉnh núi nhọn, biểu
thị của núi Mêru, một dạng kiến trúc tiêu biểu được xây dựng theo tín ngưỡng thống nhất
thờ thần Siva, một trong tam vị nhất thể của đạo Bà La Môn. Núi Mêru theo thần thoại có
nhiều đỉnh cao thấp khác nhau, vị thần tối cao ngự trên đỉnh núi cao nhất, các vị thần tuỳ
theo các bậc cao thấp khác nhau mà ngự trị ở những đỉnh núi thấp hơn trên cùng một dãy
Mêru. Núi Mêru được biểu hiện thành kiến trúc Sikhara, người Chăm gọi là Kalan, có
nghĩa là đền thờ. Đúng ra là Kalan Chăm chứ không phải là tháp Chăm, nhưng người ta
quen gọi là tháp Chăm, đồng thời từ tháp đã trở thành một thuật ngữ kiến trúc chỉ loại
hình cao tầng đế nhỏ, cho nên người ta chỉ dùng từ “tháp” để gọi loại hình kiến trúc này.
Tháp Chăm Ninh Thuận đã đạt tới độ chín muồi của nghệ thuật kiến trúc và điêu
khắc, dung hoà được trong phong cách nghệ thuật Chămpa và Khmer, khiến chúng khác
với những quần thể tháp Chăm có trước và sau chúng. Nói đến tháp Chăm là nói đến sự
độc đáo của chất liệu xây dựng nên chúng: gạch Chăm. Gạch Chăm cũng làm từ đất sét
như mọi loại đất khác, nhưng nó bí ẩn đến mức chúng ta không biết người nghệ sĩ Chăm
xưa đã khắc tạc trực tiếp lên gạch sống hay gạch chín? Vì những nhát khắc quá ngọt ngào
trên chất liệu, vì cái cảm giác đất nung quá ấm áp và gần gũi mỗi khi ta chạm tay vào cơ -
thể - gạch của ngọn tháp, đã truyền cho ta niềm tin qua hàng nghìn năm về sự bền bỉ của
một loại chất liệu, không trường cửu như gạch nhưng vĩnh cửu là đất.
Chạm khắc trên chân tháp
Với mắt thường thì đó chỉ là những viên gạch mà chúng ta vẫn thường gặp nhưng
chúng là nỗi băn khoăn triền miên của nhiều nhà nghiên cứu tháp Chăm. Là chất liệu duy
nhất tính bằng đơn vị dùng để xây tháp nhưng các viên gạch này mang trong nó quá
nhiều bí ẩn, cùng một kích thước nhưng những viên gạch được đúc thí nghiệm theo quy
trình thủ công thông thường sẽ nặng hơn viên gạch Chăm cổ 1,3 lần. Độ bền chịu nén, độ
dai va đập cùng những tính chất khác của gạch Chăm đều cao hơn gạch thông thường rất
nhiều.
Khi tạt nước vào một mặt bất kỳ của viên gạch Chăm thì các mặt còn lại thoát
nước ra gần hết (điều này không xảy ra đối với gạch xây dựng thông thường), nhiều viên
gạch khi bị vỡ ra để lộ phần đất sống bên trong. Điều này có nghĩa gạch chỉ được nung
chín đều phần bên ngoài, bên trong vẫn còn “sống”. Điều kỳ lạ là phần “đất sống” bên
trong những viên gạch gãy vỡ qua thời gian dài, dù nằm ngoài trời, chịu mưa chịu nắng
vẫn không bị rả ra. Vậy, thành phần của chúng ngoài đất sét ra còn có những gì? Quy
trình sản xuất gạch có gì khác thường? Các viên gạch này có góp phần vào quá trình làm
tháp Chăm nhanh khô ráo sau những cơn mưa dầm?
Một giả thuyết cho rằng sở dĩ tháp nhanh khô ráo là do trong quá sản xuất gạch,
ngoài thành phần chính là đất sét ruộng, người ta còn gia thêm vỏ trấu cùng một ít vôi
nung từ vỏ sò, vỏ ốc. Do có vỏ trấu nên khi nung xong, vỏ trấu cháy đi để lại những lỗ
rỗng, viên gạch nhờ thế mà dễ thoát nước nhưng vẫn đủ độ chắc bảo đảm cho việc xây
dựng tháp. Chính kỹ thuật “đặc biệt” đã làm cho gạch Chăm có thành phần silic cao hơn
gạch xây dựng thông thường rất nhiều và điều khác đáng lưu ý nữa là: bã thực vật trong
những viên gạch Chăm cũng khá nhiều. Những viên gạch bị rơi ra, bị gãy vỡ thì dẫu
không còn nằm trong cơ chế rút nước của tháp nhưng do thành phần cấu tạo đặc biệt nên
tự thân chúng cũng nhanh khô ráo.
Vì vậy, các mảnh vỡ của gạch dù nằm ngoài trời nhiều năm vẫn không bị mục rả.
Liên quan đến hiện tượng tháp Chăm mau khô ráo sau những cơn mưa, nhà nghiên cứu
Trần Kỳ Phương cho rằng chỉ mỗi tường tháp được xây bằng gạch nguyên vẹn, phần bên
trong, giữa hai lớp tường “thường xây độn bằng gạch vụn được kết chặt lại bằng dầu
Rái”. Nếu đúng như vậy thì nước mưa không thể thấm sâu vào thân tháp do dầu rái ngăn
chận được nước. Như vậy, sau cơn mưa nước sẽ truyền theo thành tháp và rút xuống chân
tháp khiến tháp nhanh chóng khô ráo. Một lý do khác nữa là kết cấu móng của tháp gồm
đá tổ ong, sỏi, cát, tức toàn những vật liệu rút nước nhanh. Có lẽ do những điều trên đây
mà tháp Chăm mau khô và không bị rêu bám?
Điều dễ nhận thấy là những viên gạch tháp Chăm như được dán chặt vào nhau vì
giữa chúng không có một đường lằn chứng tỏ có sự diện diện của vôi vữa. Đến nay người
ta vẫn chưa biết rõ về chất kết dính này? Thành phần của nó gồm những gì? Phương thức
tạo ra nó như thế nào? Khi dùng kỹ thuật “dán” chặt những viên gạch lại bằng chất kết
dính thì, ngoài mục đích làm tháp vững chắc người ta còn có mục đích gì khác? Vì sao
phải cần loại hỗn hợp kết dính này mà không dùng vôi vữa để xây tháp? Người ra đoán
rằng thành phần chính của hỗn hợp kết dính đó là dầu Rái. “Về kỹ thuật xây dựng đền
tháp, xưa kia, người Champa đã dùng một loại nhựa cây, mà cư dân địa phương ngày nay
gọi là dầu Rái, tên khoa học là Dipterocarpus Alatus Roxb để kết dính những viên gạch
lại với nhau trong kết cấu tường tháp. Cây dầu Rái được trồng thành rừng tại miền Trung,
thân cây tròn và thẳng, loại nhựa cây này có thể khai thác hàng năm với dung lượng lớn,
có độ kết dính rất chặt và bền, hoàn toàn không thấm nước. Nhựa cây này rất dễ xử dụng,
đem trộn dầu Rái với đất sét khô hay bột gạch, chúng sẽ tạo thành một loại vữa dễ khô
cứng dưới nắng”.