Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc trong dạy học Địa lí ở các trường Phổ thông dân tộc nội trú Tỉnh Điện Biên

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:133

Thêm vào BST

Báo xấu

53
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trên cơ sở nghiên cứu những vấn đề lí luận và thực tiễn về giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc ở các trường PTDTNT tỉnh Điện Biên trong dạy học Địa lí, đề tài tập trung đề xuất một số hình thức tổ chức, biện pháp giáo dục giữ gìn và phát huy bản sắc dân tộc theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh nhằm nâng cao chất lượng dạy học Địa lí ở trường phổ thông hiện nay.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc trong dạy học Địa lí ở các trường Phổ thông dân tộc nội trú Tỉnh Điện Biên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HOÀNG NGỌC ANH GIÁO DỤC BẢN SẮC VĂN HÓA DÂN TỘC TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ Ở CÁC TRƯỜNG PHỔ THÔNG DÂN TỘC NỘI TRÚ TỈNH ĐIỆN BIÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN - 2020
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HOÀNG NGỌC ANH GIÁO DỤC BẢN SẮC VĂN HÓA DÂN TỘC TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ Ở CÁC TRƯỜNG PHỔ THÔNG DÂN TỘC NỘI TRÚ TỈNH ĐIỆN BIÊN Ngành: Lý luận và PPDH Bộ môn Địa lí Mã số: 8.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. DƯƠNG QUỲNH PHƯƠNG THÁI NGUYÊN - 2020
LỜI CAM ĐOAN Tác giả luận văn xin cam đoan kết quả nghiên cứu và các số liệu trong luận văn là của riêng tác giả và chưa từng được công bố trong bất kì công trình nào khác. Công trình nghiên cứu này là độc lập của riêng tác giả. Các số liệu, thông tin trong quá trình nghiên cứu đều được trích dẫn ghi rõ nguồn. Tác giả luận văn Hoàng Ngọc Anh i
LỜI CẢM ƠN Với sự tôn trọng và tình cảm chân thành nhất, em xin trân trọng cảm ơn: Các thầy, cô giáo trong Ban giám hiệu, Khoa Địa lí, phòng Đào tạo, trường Đại học sư phạm - Đại học Thái Nguyên, cùng các nhà khoa học và các thầy cô giáo trực tiếp giảng dạy đã tận tình giúp đỡ tác giả luận văn trong suốt quá trình nghiên cứu. Đặc biệt, em xin được bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc nhất đến PGS.TS. Dương Quỳnh Phương là giảng viên đã tận tình chỉ bảo và hướng dẫn em trong suốt quá trình nghiên cứu và thực hiện đề tài luận văn này. Em cũng xin được chuyển lời cảm ơn đến Ban giám hiệu, các thầy, cô giáo và học sinh các trường PTDTNT trên địa bàn tỉnh Điện Biên: PTDTNT tỉnh Điện Biên, trường PTDTNT THPT huyện Mường Ảng, PTDTNT THPT huyện Điện Biên đã giúp đỡ nhiệt tình cho tác giả thực nghiệm sư phạm và hoàn thành luận văn. Tuy nhiên, do năng lực của bản thân còn hạn chế, đề tài nghiên cứu sẽ không tránh khỏi thiếu sót. Kính mong nhận được sự đóng góp của các thầy cô giáo, bạn bè và đồng nghiệp để đề tài nghiên cứu của em được hoàn thiện hơn. Cuối cùng, em xin bày tỏ lòng biết ơn tới gia đình, bạn bè và đồng nghiệp đã chia sẻ những khó khăn, cổ vũ và động viên, tạo những điều kiện thuận lợi nhất cho tác giả hoàn thiện luận văn. Thái Nguyên, tháng năm 2020 Tác giả luận văn Hoàng Ngọc Anh ii
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ............................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ..................................................................................................ii MỤC LỤC ...................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ............................................................. vi DANH MỤC CÁC BẢNG.............................................................................vii DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ ........................................................ viii MỞ ĐẦU ......................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ........................................................................................... 1 2. Lịch sử nghiên cứu đề tài ............................................................................. 2 3. Mục tiêu nghiên cứu ..................................................................................... 6 4. Nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................................... 6 5. Quan điểm và Phương pháp nghiên cứu ...................................................... 7 6. Phạm vi nghiên cứu ...................................................................................... 9 7. Cấu trúc của đề tài ........................................................................................ 9 NỘI DUNG ................................................................................................... 10 Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ GIÁO DỤC BẢN SẮC VĂN HÓA DÂN TỘC TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ................................. 10 1.1. Cơ sở lí luận ............................................................................................ 10 1.1.1. Một số vấn đề về văn hóa và bản sắc văn hóa ..................................... 10 1.1.2. Giáo dục bản sắc văn hóa cho học sinh THPT .................................... 16 1.1.3. Một số hình thức tổ chức giáo dục bản sắc văn hóa hiệu quả.............. 23 1.2. Cơ sở thực tiễn ........................................................................................ 32 1.2.1. Đặc điểm tâm sinh lý và trình độ nhận thức của học sinh - các trường PTDTNT Tỉnh Điện Biên............................................................................... 32 1.2.2. Sự cần thiết phải giáo dục cho thế hệ trẻ Việt Nam bản sắc văn hóa dân tộc ............................................................................................................ 33 1.2.3. Thực trạng về giáo dục bản sắc dân tộc cho học sinh ở Việt Nam ...... 35 Tiểu kết chương 1........................................................................................... 36 iii
Chương 2. THIẾT KẾ VÀ TỔ CHỨC DẠY HỌC GIÁO DỤC BẢN SẮC VĂN HÓA DÂN TỘC QUA MÔN ĐỊA LÍ Ở CÁC TRƯỜNG PHỔ THÔNG DÂN TỘC NỘI TRÚ TỈNH ĐIỆN BIÊN .................................. 37 2.1. Xác định nội dung giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc qua môn Địa lí .... 37 2.1.1. Nguyên tắc xác định nội dung giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc trong dạy học Địa lí ................................................................................................. 37 2.1.2. Các yêu cầu của việc giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc qua môn Địa lí ...................................................................................................................... 38 2.1.3. Mục tiêu giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc cho học sinh .................... 41 2.1.4. Các kiến thức về giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc trong chương trình Địa lí ...................................................................................................................... 43 2.2. Giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc cho học sinh ở các trường PTDTNT tỉnh Điện Biên qua môn Địa lí............................................................................... 47 2.2.1. Bản sắc văn hóa các dân tộc tỉnh Điện Biên ........................................ 47 2.2.2. Những nội dung có thể giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc trong chương trình Địa lí -THPT .......................................................................................... 48 2.3. Thiết kế và tổ chức một số dự án, hoạt động trải nghiệm giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc cho học sinh các trường PTDTNT tỉnh Điện Biên .............. 50 2.3.1. Dự án .................................................................................................... 50 2.3.2. Hoạt động trải nghiệm .......................................................................... 62 2.3.3. Tích hợp nội dung giáo dục BSVHDT vào tiết dạy học Địa lí lớp 11 . 70 Tiểu kết chương 2........................................................................................... 78 Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ................................................... 79 3.1. Mục đích và nhiệm vụ thực nghiệm........................................................ 79 3.1.1. Mục đích thực nghiệm ......................................................................... 79 3.1.2. Nhiệm vụ thực nghiệm ......................................................................... 79 3.2. Nguyên tắc, nội dung thực nghiệm ......................................................... 79 3.2.1. Nguyên tắc thực nghiệm ...................................................................... 79 3.2.2. Nội dung thực nghiệm .......................................................................... 80 iv
3.3. Tổ chức thực nghiệm............................................................................... 80 3.4. Đối tượng thực nghiệm ........................................................................... 82 3.5. Kết quả thực nghiệm ............................................................................... 83 3.5.1. Kết quả về mặt định tính ...................................................................... 83 3.5.2. Kết quả về mặt định lượng ................................................................... 85 Tiểu kết chương 3........................................................................................... 89 KẾT LUẬN ................................................................................................... 90 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................... 92 PHỤ LỤC v
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT STT Chữ viết tắt Cụm từ đầy đủ 1 BSVHDT Bản sắc văn hóa dân tộc 2 ĐC Đối chứng 3 DHDA Dạy học dự án 4 ĐNÁ Đông Nam Á 5 GD Giáo dục 6 GV Giáo viên 7 HS Học sinh 8 KT -XH Kinh tế - xã hội 9 MN Mầm non 10 PTDTNT Phổ thông dân tộc nội trú 11 SGK Sách giáo khoa 12 THPT Trung học phổ thông 13 TN Thực nghiệm 14 TNCS Thanh niên cộng sản 15 VHDT Văn hóa dân tộc vi
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Một số cách phân loại dự án ............................................. 25 Bảng 2.1. Một số địa chỉ giáo dục BSVHDT trong chương trình Địa lí - THPT .............................................................................. 48 Bảng 3.1. Một số địa chỉ giáo dục BSVHDT trong chương trình Địa lí - THPT .............................................................................. 81 Bảng 3.2. Danh sách các trường, lớp thực nghiệm sư phạm............. 82 Bảng 3.3. Danh sách giáo viên dạy thực nghiệm sư phạm ............... 82 Bảng 3.4. Kết quả bài kiểm tra nhận thức sau khi thực hiện dự án Gìn giữ và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc ở trường PTDTNT THPT Huyện Mường Ảng - Tỉnh Điện Biên của lớp thực nghiệm và đối chứng ......................................................... 85 Bảng 3.5. Kết quả đánh giá sản phẩm sau khi thực hiện hoạt động trải nghiệm Kết nối di sản tỉnh Điện Biên của lớp thực nghiệm và đối chứng ...................................................................... 86 Bảng 3.6. Kết quả bài kiểm tra nhận thức sau khi thực hiện tích hợp nội dung giáo dục BSVHDT vào tiết dạy học Địa lí lớp 11 của lớp thực nghiệm và đối chứng .................................... 87 vii
DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ Hình 2.1. Tiến trình thực hiện dự án “Gìn giữ và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc ở trường PTDTNT THPT Huyện Mường Ảng - Tỉnh Điện Biên” ................................................................... 53 Hình 3.1. Biểu đồ so sánh kết quả bài kiểm tra giữa lớp thực nghiệm và đối chứng tại trường PTDTNT THPT Mường Ảng ............ 85 Hình 3.2. Biểu đồ so sánh kết quả đánh giá sản phẩm của học sinh giữa lớp thực nghiệm và đối chứng tại 3 trường PTDTNT Tỉnh Điện Biên, PTDTNT THPT Mường Ảng, PTDTNT THPT Huyện Điện Biên.................................................................. 87 Hình 3.3. Biểu đồ so sánh bài kiểm tra nhận thức sau khi thực hiện tích hợp nội dung giáo dục BSVHDT vào tiết dạy học Địa lí lớp 11 giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng tại 2 trường PTDTNT THPT Mường Ảng, PTDTNT Tỉnh Điện Biên ... 88 viii
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Từ xưa đến nay, bản sắc văn hóa dân tộc làm nên sức sống mãnh liệt, giúp cộng đồng người Việt Nam vượt qua biết bao sóng gió, thác ghềnh để không ngừng phát triển và lớn mạnh. Đó là điểm tựa vững chắc để chúng ta đến với thế giới. Tính dân tộc là yếu tố cấu thành bản chất nhất của văn hóa, bản sắc dân tộc của văn hóa là những cái tiêu biểu nhất của văn hóa, những giá trị bền vững của dân tộc. Đó là cái chủ yếu nhất, nổi bật nhất, những tinh hoa của cộng đồng văn hóa Việt Nam; và đó cũng là cái riêng, độc đáo nhất, bản chất nhất. Chúng ta có thể nhận ra cái riêng ấy trong nếp sống, cách ăn mặc, phong tục tập quán, lễ hội, tín ngưỡng, kho tàng văn hóa dân gian. Nhận thức được tầm quan trọng đó, Đảng ta đã ra nhiều chỉ thị, nghị quyết nhằm động viên tối đa nguồn lực nội sinh và ngoại sinh để giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc, đáp ứng yêu cầu phát triển của xã hội và con người trong điều kiện đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập kinh tế quốc tế. Văn hóa là tổng thể những giá trị vật chất cũng như tinh thần của mỗi dân tộc. Các dân tộc trong quá trình sinh tồn, phát triển đều có những nét văn hóa riêng. Bản sắc văn hóa là đặc thù, là những giá trị gốc, căn bản, cốt lõi, những giá trị đặc trưng riêng của từng dân tộc. Việc khai thác giá trị văn hóa truyền thống trong dạy học và các hoạt động giáo dục gắn liền mục tiêu giáo dục toàn diện học sinh về đức, trí, thể, mỹ; Đồng thời gắn liền với việc đổi mới phương pháp dạy học, đa dạng hóa các hình thức dạy học, phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh trong việc sưu tầm, tìm hiểu, sử dụng di sản trong giờ học và các hoạt động giáo dục. Tuy nhiên thực tiễn cho thấy, có khá nhiều học sinh phổ thông còn mù mờ không am hiểu về lịch sử và văn hóa dân tộc, không hiểu biết về giá trị văn hóa truyền thống của đất nước, điều này trở thành nỗi trăn trở của những người làm công tác giáo dục. Hiện nay, giáo dục văn hóa truyền thống không chỉ đơn thuần mang tính chất “về nguồn” mà phải tiến đến việc giúp cho học sinh thấu hiểu một cách sâu sắc và đúng đắn những mặt tích cực của vốn văn hóa truyền thống. Đồng thời giáo dục văn hóa dân tộc cần định hướng những mặt không phù hợp, đưa ra phương pháp lựa chọn trong bối cảnh, trong điều kiện xã hội mới. 1
Đối với các trường phổ thông dân tộc nội trú nói chung và các trường phổ thông DTNT tỉnh Điện Biên nói riêng, việc giáo dục bản sắc văn hóa các dân tộc cho học sinh là rất cần thiết; bởi vì, ở đây tập trung đông đảo các thành phần dân tộc, đồng thời được coi như “Trường học là nhà, thầy cô là cha mẹ, bạn bè là anh em”. Việc giáo dục giá trị văn hóa truyền thống thứ nhất, đạt được mục tiêu đổi mới sách giáo khoa của Bộ Giáo dục; thứ hai, thông qua việc giáo dục bản sắc văn hóa, học sinh còn được rèn một số kỹ năng học tập như kỹ năng quan sát, thu thập, xử lý thông tin; kỹ năng vận dụng kiến thức đã học để giải thích những hiện tượng, sự vật có trong các giá trị văn hóa. Bên cạnh đó, nếu không xác định được danh tính và hệ giá trị bản thể của dân tộc, học sinh sẽ gặp khó khăn trong tiến trình hội nhập với thế giới. Từ những lí do trên tôi đã chọn đề tài nghiên cứu “Giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc trong dạy học Địa lí ở các trường Phổ thông dân tộc nội trú Tỉnh Điện Biên”. 2. Lịch sử nghiên cứu đề tài 2.1. Những nghiên cứu về bản sắc văn hóa dân tộc Từ khi nhân loại bước vào thời đại văn minh, cách đây trên 5000 năm, đã có giao lưu văn hóa. Mỗi quốc gia trên thế giới lại có những nét văn hóa, phong tục tập quán khác nhau. Giao lưu văn hóa mở rộng dần như các vết dầu loang, từ giao lưu giữa các bộ lạc đến giữa các bộ tộc, các quốc gia, các châu lục. Giao lưu dẫn đến quốc tế hóa, đặc biệt được đẩy mạnh từ khi nền văn minh tư bản phương Tây bắt đầu từ thế kỷ 15-16 tìm ra châu Mỹ và vươn tới các nước châu Á, châu Phi, rồi đến sau cuộc Cách mạng Công nghiệp vào thế kỷ 18. Cho đến nay đã có nhiều nghiên cứu về bản sắc văn hóa, và được thảo luận sôi nổi cả trên bình diện lý thuyết và thực tế trong nhiều thập kỷ qua. Nhận xét về bản sắc tộc người, trường phái Bản thể luận (Primodialism) cho rằng tộc người là một cộng đồng văn hóa có bản sắc riêng, cùng chia sẻ những đặc điểm chung như tên gọi, ngôn ngữ, lãnh thổ, những đặc điểm về tinh thần, lối sống cũng như một số hình thái đặc biệt về tổ chức lãnh thổ - xã hội hay một định hướng để tạo nên những nét đặc trưng. Trái ngược với bản thế luận, các nhà nghiên cứu theo thuyết Tình thế luận (Circumstantialism) lại cho rằng dù các thành tố tạo nên bản sắc văn hóa được 2
hình thành từ một cộng đồng có chung tổ tiên đi chăng nữa thì nó vẫn có tính chất tình thế và điều này thường xảy ra trong đời sống hằng ngày. Vấn đề không phải là những chỉ dấu hiệu riêng của bản sắc văn hóa mà là mối quan hệ và tương tác giữa các cộng đồng văn hóa. Các thành viên của một nhóm, tùy thuộc vào tương tác hằng ngày với nhóm khác mà tự cảm thấy mình không xa lạ với nhóm khác và có thể chấp nhận làm thành viên của nhóm ấy. Vào những năm cuối của thế kỷ XX, các nhà khoa học xã hội - nhân văn của châu Á đã tổ chức liên tục 03 cuộc hội thảo tại Hà Nội (Việt Nam), Noọng Khai (Thái Lan) và Tô- ky- ô (Nhật Bản) với chủ đề “Văn hóa trong phát triển và toàn cầu hóa”. Trong hội thảo này các nhà nghiên cứu đến từ rất nhiều quốc gia (Nhật Bản, Trung Quốc, Malayxia, Singapo, Thái Lan, Việt Nam…) như GS. KaWadaJunzo (Nhật Bản), GS.TuWeiMing (Trung Quốc), GS.HoodSalleh (Malaysia), GS. PoncianoL. Bennagen (Philippin), GS. Võ Quý, GS. Phan Hữu Dật (Việt Nam) … đã bày tỏ sự quan tâm đặc biệt đến vấn đề bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc của các dân tộc thiểu số trong thời kỳ hội nhập quốc tế. Dân tộc Việt Nam trải qua 4000 năm dựng nước và giữ nước với 54 dân tộc anh em đã tồn tại và phát triển. Ở mỗi một dân tộc đều có những nét văn hóa riêng. Ở mỗi một thời đại, việc đánh giá về những giá trị đó đều có dấu ấn của lịch sử, của thời đại. Các vấn đề về văn hóa, bản sắc cũng như văn hóa các dân tộc đã được nghiên cứu nhiều, dưới những phạm vi và góc độ khác nhau. Nghiên cứu văn hóa dưới góc độ Triết học có công trình: Vũ Đức Khiển(2000) “Văn hóa với tư cách là một khái niệm triết học và vấn đề xác định bản sắc văn hóa dân tộc” (Tạp chí Triết học số 4); Nguyễn Huy Hoàng (2003): “Triết học - văn hóa giá trị và con người”(Viện Văn hóa &NXB Văn hóa - Thông tin, Hà Nội).... Trong đó các tác giả đã chỉ ra được mối quan hệ giữa văn hóa với triết lý, triết học. Nghiên cứu bản sắc văn hóa dân tộc và quá trình xây dựng nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, các nhà nghiên cứu đã công bố những công trình nghiên cứu như: Đỗ Huy - Trường Lưu (1994): “Bản sắc dân tộc của văn hóa” (Viện văn hóa); Huy Cận (1994): “Suy nghĩ về bản sắc văn hóa dân tộc”(NXB CTQG, Hà Nội); Đỗ Thị Minh Thúy (chủ biên) (2004): “Xây dựng một nền văn hóa tiên tiến đậm đà bản 3
sắc dân tộc, thành tựu và kinh nghiệm”(NXB văn hóa thông tin Hà Nội).... Nhìn chung các công trình đã chỉ ra những nét văn hóa đặc trưng của dân tộc, tính thống nhất trong đa dạng của nền văn hóa Việt Nam với 54 thành phần dân tộc. Nói chung các công trình, tác phẩm đều đã đi vào khai thác những đặc điểm chung về văn hóa, bản sắc văn hóa các dân tộc thiểu số, văn hóa dân tộc của nước ta. Tuy nhiên những nghiên cứu này chỉ mới đề cập đến việc tìm hiểu các giá trị văn hóa, phong tục tập quán. Các công trình này vẫn chưa đề cập một cách sâu sắc và rõ ràng nhất là chưa nghiên cứu việc giữ gìn và phát huy bản sắc dân tộc trong giai đoạn công nghiệp hóa - hiện đại hóa hiện nay và đặc biệt là chưa đề cập đến giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc ở trường phổ thông. Đề tài nghiên cứu giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc qua môn Địa lí cho học sinh các trường PTDTNT tỉnh Điện Biên sẽ nghiên cứu về bản sắc văn hóa riêng của địa phương 2.2. Những nghiên cứu về giáo dục văn hóa cho học sinh Ngày nay, khi mà trí tuệ đã trở thành yếu tố hàng đầu thể hiện quyền lực và sức mạnh của một quốc gia, thì các nước trên thế giới đều ý thức được rằng giáo dục không chỉ là phúc lợi xã hội, mà thực sự là đòn bẩy quan trọng để phát triển kinh tế, phát triển xã hội. Các nước chậm tiến muốn phát triển nhanh phải hết sức quan tâm đến giáo dục và đầu tư cho giáo dục chính là đầu tư cho phát triển. Taylo (E. B.Tylor, 1832-1917, Anh) đã đưa ra một định nghĩa mà đến nay vẫn được coi là định nghĩa kinh điển về văn hóa. Trong tác phẩm nổi tiếng “Văn hóa nguyên thủy” (1871), ông viết: “Văn hóa là tổ hợp các tri thức niềm tin, nghệ thuật, đạo đức, lập pháp, phong tục và các năng lực thói quen khác mà con người với tư cách là thành viên của xã hội tiếp thu được”. Đây là cách hiểu văn hóa theo nghĩa rộng, trước hết kể đến khoa học và giáo dục. Nói đến nhà trường là nói đến khoa học, giáo dục, văn hóa; rồi đến nghệ thuật, phong tục.... Định nghĩa này đã chia ra các năng lực và thói quen mà từng người học được. Đây chính là kết quả giáo dục mong đợi - hình thành và phát huy nhân cách văn hóa - bản sắc văn hóa, văn hóa ứng xử - hệ giá trị của từng con người, từng tổ chức, của nhà trường. Người xưa rất coi trọng văn hóa, vẫn thường dạy “ Học ăn, học nói, học gói, học mở”. Nhà trường phải dạy: “Phương thức sinh hoạt” cách sống, lối sống ở ngay trong nhà trường, ở gia đình, ngoài cộng đồng... Rất tiếc, 4
những người làm giáo dục chưa thấm nhuần triết lý sâu sắc này, nói thật hơn, không quán triệt vào hoạt động dạy - học. Những tri thức mà nhà trường truyền đạt cho người học phải giúp họ tạo nên các “Dấu hiệu” trong não - các “ Công cụ” tâm lý trong đầu, trong tâm hồn, làm cho con người trở thành con người văn hóa; đấy chính là mục tiêu của giáo dục BSVHDT. Cho đến nay nhiều nhà nghiên cứu ở nhiều quốc gia và các tổ chức quốc tế đã quan tâm đến vấn đề con người trong mối liên hệ với văn hóa dân tộc, văn hóa vùng miền. Đi liền với các nghiên cứu thường thấy những giải pháp đưa ra cho vấn đề giáo dục con người. Điều đó cho thấy, hệ giá trị truyền thống, giá trị văn hóa của các quốc gia luôn là vấn đề được quan tâm và liên kết với lĩnh vực giáo dục con người… Ở Việt Nam, Theo Phó Viện Trưởng Viện Khoa Học giáo dục Việt Nam, GS. TS Nguyễn Thị Hoàng Yến, giáo dục văn hóa truyền thống trong nhà trường sẽ góp phần bồi đắp tình yêu văn hóa dân tộc, làm cho đời sống tinh thần của các em phong phú, lành mạnh. Sự thay đổi của điều kiện kinh tế, xã hội đã làm biến đổi các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc theo hai hướng tích cực và tiêu cực, tạo ra nhiều cơ hội, nhưng cũng làm nảy sinh nhiều thách thức. Vì vậy, giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc với những giá trị bền vững, tinh hoa của dân tộc là rất quan trọng. Để thực hiện được mục tiêu này, giáo dục văn hóa truyền thống trong nhà trường phổ thông là một yêu cầu cần thiết. Giáo dục văn hóa truyền thống trong nhà trường sẽ góp phần bồi đắp tình yêu văn hóa dân tộc, làm cho đời sống tinh thần của các em phong phú, lành mạnh; trên cơ sở đó hình thành nhân cách sống cho mỗi học sinh. Đặc biệt, trong bối cảnh văn hóa truyền thống nói chung có nguy cơ bị văn hóa hiện đại lấn át, nhiều giá trị văn hóa truyền thống bị quên lãng hoặc bị thương mại hóa... thì việc giáo dục văn hóa truyền thống cho thế hệ trẻ càng trở nên cấp thiết. Vào thời kì đất nước đổi mới nhất là trong những năm gần đây có nhiều công trình, đề tài khoa học, hội thảo khoa học nghiên cứu về lĩnh vực văn hóa đã được công bố liên quan đến đề tài dưới nhiều góc độ khác nhau. GS.Trần Văn Giàu với “giá trị tinh thần truyền thống của dân tộc Việt Nam”(NXB 5
KHXH,HN1980); PGS.Viện sĩ Trần Ngọc Thêm với tác phẩm: “Tìm về bản sắc văn hóa Việt Nam” (NXB Thành phố Hồ Chí Minh, 2001); tác giả Nguyễn Trung Hòa (Trung tâm nghiên cứu phát triển các dân tộc thiểu số và miền núi) với tham luận: “Tri thức bản địa bảo tồn và phát triển chữ, tiếng Thái vùng Tây Bắc”. Bên cạnh đó cũng có đề tài luận văn thạc sĩ của tác giả Phạm Lệ Thanh “Quản lí hoạt động giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc cho học sinh trường PTDT nội trú tỉnh Điện Biên” (năm 2014). Đề tài “ Nhà trường với vai trò bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống các dân tộc thiểu số tỉnh Điện Biên” của Sở Giáo dục và Đào tạo tỉnh Điện Biên(năm 2012). Hầu hết các tài liệu, các công trình nghiên cứu cũng đã đề cập đến những nét văn hóa truyền thống của các dân tộc, việc bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa đó. 3. Mục tiêu nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu những vấn đề lí luận và thực tiễn về giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc ở các trường PTDTNT tỉnh Điện Biên trong dạy học Địa lí, đề tài tập trung đề xuất một số hình thức tổ chức, biện pháp giáo dục giữ gìn và phát huy bản sắc dân tộc theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh nhằm nâng cao chất lượng dạy học Địa lí ở trường phổ thông hiện nay. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tổng quan những vấn đề lí luận và thực tiễn về giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc cho học sinh. - Phân tích nội dung chương trình, sách giáo khoa Địa lí để xác định khả năng và các địa chỉ tích hợp giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc trong dạy học. - Điều tra thực trạng giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc trong môn Địa lí ở các trường PTDTNT Tỉnh Điện Biên. - Thiết kế và đề xuất phương pháp, hình thức thực hiện một số dự án và các hoạt động trải nghiệm về giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc trong dạy học Địa lí ở một số trường PTDTNT Tỉnh Điện Biên. - Thực nghiệm sư phạm ở các trường: PTDTNT tỉnh Điện Biên, trường PTDTNT THPT huyện Mường Ảng, PTDTNT THPT huyện Điện Biên để kiểm chứng các kết quả nghiên cứu. Rút ra những kết luận, đề xuất liên quan đến đề tài. 6
5. Quan điểm và Phương pháp nghiên cứu 5.1. Quan điểm nghiên cứu 5.1.1. Quan điểm hệ thống Quan điểm này được vận dụng trong nghiên cứu cấu trúc, nội dung chương trình sách giáo khoa Địa lí THPT. Đồng thời cho phép tác giả nghiên cứu sâu vào chương trình Địa lí - THPT để hiểu rõ và định hướng những bài học có thể đưa nội dung giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc trong dạy học Địa lí ở các trường: PTDTNT tỉnh Điện Biên, trường PTDTNT THPT huyện Mường Ảng, PTDTNT THPT huyện Điện Biên. 5.1.2. Quan điểm phát triển bền vững Quan điểm này được vận dụng trong nghiên cứu những đặc trưng của các dân tộc, đồng thời giúp học sinh có cái nhìn sâu sắc về giá trị bản sắc dân tộc Việt Nam cũng như dân tộc mình, từ đó đảm bảo tính bền vững trong phát triển của đất nước. 5.1.3. Quan điểm thực tiễn Quan điểm thực tiễn được vận dụng trong nghiên cứu thực trạng của vấn đề giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc ở các trường PTDTNT tỉnh Điện Biên trong dạy học Địa lí, giúp cho tác giả có những kiến thức về giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc và đưa ra phương pháp dạy học phù hợp. Việc dạy học gắn với thực tiễn, gắn với tính vùng miền bao giờ cũng thiết thực và đem lại hiệu quả cao. 5.1.4. Quan điểm tổng hợp Trong nghiên cứu Địa lí việc vận dụng quan điểm tổng hợp vai trò quan trọng, quan điểm của chính đối tượng nghiên cứu khoa học. Các hiện tượng tự nhiên và kinh tế xã hội rất đa dạng, phong phú, chúng có quá trình hình thành và phát triển trong mối quan hệ nhiều chiều giữa bản thân và các đối tượng. Tác giả luận văn vận dụng những quan điểm này trong việc nghiên cứu các phương pháp dạy học để áp dụng thiết kế một số giáo án có thể dạy được giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc trong dạy học Địa lí ở các trường PTDTNT tỉnh Điện Biên. 7
5.2. Phương pháp nghiên cứu 5.2.1. Phương pháp thu thập, phân tích tài liệu Phương pháp này tiến hành thu thập tài liệu từ nhiều nguồn khác nhau: sách báo, tạp chí chuyên ngành, các đề tài nghiên cứu.... Cụ thể là thu thập tài liệu về giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc tại tỉnh Điện Biên nhằm làm rõ hơn đề tài nghiên cứu nắm được các phương pháp nghiên cứu và có thêm kiến thức về giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc trong dạy học Địa lí. 5.2.2. Phương pháp điều tra, khảo sát Tiến hành điều tra, khảo sát (thông qua các phiếu điều tra khảo sát giáo viên và học sinh) tại các trường: PTDTNT tỉnh Điện Biên, trường PTDTNT THPT huyện Mường Ảng, PTDTNT THPT huyện Điện Biên về tình hình dạy học giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc tại nhà trường để thấy được những ưu điểm và hạn chế của việc dạy học nội dung kiến thức về giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc. 5.2.3. Phương pháp phân tích - tổng hợp Trên cơ sở tài liệu đã thu thập được, phân tích, tổng hợp tài liệu để nghiên cứu tài liệu về giáo dục BSVHDT trong dạy học Địa lí. Cần nghiên cứu mối quan hệ nhiều chiều giữa giáo dục BSVHDT với toàn bộ chương trình địa lí phổ thông. Hoặc khi xem xét thực trạng việc giảng dạy của GV và học tập của HS trên nhiều phương diện khác nhau như: phương tiện dạy học, phương pháp, nội dung.... Như vậy, mới phân tích tổng hợp đưa ra các kết luận một cách khách quan, chính xác nhất về những vấn đề đưa ra. 5.2.4. Phương pháp thống kê toán học Thống kê mô tả, phân tích và xử lí kết quả thu được từ thực nghiệm sư phạm nhằm làm tăng tính chính xác, khách quan cho tài liệu nghiên cứu của đề tài. Đồng thời là căn cứ khoa học để xác định xu hướng phát triển của đối tượng để đề xuất những biện pháp tốt hơn. 5.2.5. Phương pháp thực nghiệm sư phạm Phương pháp thực nghiệm sư phạm được dùng khi đã có kết quả điều tra, quan sát các hiện tượng giáo dục, cần khẳng định lại cho chắc chắn các kết luận đã được rút ra. Thực nghiệm sư phạm là so sánh kết quả tác động của nhà khoa học lên một nhóm lớp - gọi là nhóm TN- với một nhóm lớp tương đương không tác động(dạy, giáo dục theo hình thức bình thường vẫn được GV phổ thông sử dụng) - gọi là nhóm 8
đối chứng (ĐC). Để có kết quả thuyết phục hơn, sau một đợt nghiên cứu, nhà nghiên cứu có thể đổi vai trò của hai nhóm lớp cho nhau nghĩa là, các nhóm thực nghiệm trở thành nhóm đối chứng và ngược lại. Phương pháp này được tác giả luận văn vận dụng vào việc giảng dạy nội dung giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc trong một số giáo án cụ thể tại các trường: PTDTNT tỉnh Điện Biên, trường PTDTNT THPT huyện Mường Ảng, PTDTNT THPT huyện Điện Biên cụ thể để kiểm chứng tính tích cực về phương pháp dạy học và kiểm tra việc nắm tri thức của học sinh. 6. Phạm vi nghiên cứu * Nội dung nghiên cứu: Giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc ở các trường PTDTNT tỉnh Điện Biên. * Phương pháp và cách thức giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc: có nhiều phương pháp và cách thức để tổ chức giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc cho học sinh phổ thông, tuy nhiên trong phạm vi đề tài này tác giả lựa chọn phương pháp và cách thức giáo dục chính đó là: - Phương pháp dạy học Dự án - Tổ chức hoạt động trải nghiệm * Đối tượng thực nghiệm: HS các trường PTDTNT tỉnh Điện Biên, trường PTDTNT THPT huyện Mường Ảng, PTDTNT THPT huyện Điện Biên. 7. Cấu trúc của đề tài Ngoài phần mở đầu và kết luận, nội dung đề tài bao gồm 3 chương: Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn về giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc cho học sinh trong dạy học Địa lí. Chương 2: Thiết kế và tổ chức dạy học giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc qua môn Địa lí ở các trường PTDTNT tỉnh Điện Biên. Chương 3: Thực nghiệm sư phạm 9
NỘI DUNG Chương 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ GIÁO DỤC BẢN SẮC VĂN HÓA DÂN TỘC TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ 1.1. Cơ sở lí luận 1.1.1. Một số vấn đề về văn hóa và bản sắc văn hóa 1.1.1.1. Khái niệm a. Dân tộc Thuật ngữ dân tộc được bắt nguồn từ tiếng Hi Lạp cổ “ethos” dùng để chỉ những cộng đồng người hình thành và phát triển trong quá trình tự nhiên lịch sử. Mỗi cộng đồng tộc người được đặc trưng bởi những dấu hiệu như: cùng chung tiếng nói, lãnh thổ, lối sống văn hóa và ý thức tự giác dân tộc.Trong một số trường hợp, những dấu hiệu cùng chung lãnh thổ có thể đóng vai trò kém quan trọng hơn [10]. Một số nhà dân tộc học Việt Nam cho rằng, cộng đồng tộc người hay dân tộc phải được coi là đơn vị cơ bản để tiến hành xác minh thành phần các dân tộc. Tại nhiều hội thảo khoa học về dân tộc học hầu hết các ý kiến đều tán thành các chỉ tiêu xác định thành phần dân tộc là: tiếng nói, đặc điểm văn hóa và ý thức tự giác dân tộc. Về nguyên tắc phân loại cộng đồng các dân tộc, các nhà dân tộc học đều thống nhất rằng: các cộng đồng dân tộc khác nhau không phải theo một đặc trưng nào đó, mà theo tổng thể các đặc trưng, đó là [7]: - Cùng nói một ngôn ngữ hay nói cách khác mỗi dân tộc đều có tiếng nói riêng của mình. Ngôn ngữ không chỉ đơn thuần là một phương tiện để giao lưu mà còn là phương tiện để phát triển các hình thái quan trọng nhất đối với đời sống văn hóa tinh thần của họ. Chỉ có ngôn ngữ mẹ đẻ được tiếp nhận từ thời thơ ấu mới có thể giúp họ biết được những sắc thái tinh vi nhất của đời sống tinh thần, cho phép họ hiểu biết thấu đáo. Ngôn ngữ liên quan mật thiết đến bản sắc tộc người, không phải ngẫu nhiên mà phần lớn các tên gọi dân tộc lại trùng lặp với ngôn ngữ của họ. - Một trong những dấu hiệu quan trọng để phân định các dân tộc là đặc điểm văn hóa. Văn hóa là cái mà mỗi dân tộc xây dựng nên trong quá trình phát triển lịch sử của mình được lưu truyền từ thế hệ trước sang thế hệ sau. Vì thế mỗi dân tộc đều 10