Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Sử dụng bài tập trong dạy học chương “Động lực học chất điểm” (Vật lí 10) góp phần nâng cao kết quả học tập của học sinh (CHDCND Lào)

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:115

Thêm vào BST

Báo xấu

24
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Bài nghiên cứu được thực hiện nhằm góp phần làm rõ hơn cơ sở lý luận của việc sử dụng bài tập trong dạy học vật lí ở trường Trung học phổ thông. Đề xuất được một số biện pháp để tăng cường sử dụng bài tập chương “Động lực học chất điểm” (Vật lí 10) trong dạy học vật lí ở trường Trung học phổ thông (CHDCND Lào). Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Sử dụng bài tập trong dạy học chương “Động lực học chất điểm” (Vật lí 10) góp phần nâng cao kết quả học tập của học sinh (CHDCND Lào)

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ––––––––––––––––––––––––– SITTHISOME BOUNSOU SỬ DỤNG BÀI TẬP TRONG DẠY HỌC CHƯƠNG “ĐỘNG LỰC HỌC CHẤT ĐIỂM” (VẬT LÍ 10) GÓP PHẦN NÂNG CAO KẾT QUẢ HỌC TẬP CỦA HỌC SINH (CHDCND LÀO) LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN - 2017
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ––––––––––––––––––––––––– SITTHISOME BOUNSOU SỬ DỤNG BÀI TẬP TRONG DẠY HỌC CHƯƠNG “ĐỘNG LỰC HỌC CHẤT ĐIỂM” (VẬT LÍ 10) GÓP PHẦN NÂNG CAO KẾT QUẢ HỌC TẬP CỦA HỌC SINH (CHDCND LÀO) Chuyên ngành: LL&PP DẠY HỌC BỘ MÔN VẬT LÝ Mã số : 60 14 01 11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS NGUYỄN VĂN KHẢI THÁI NGUYÊN 2017
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu và kết quả nghiên cứu nêu trong luận văn này là hoàn toàn trung thực, chưa từng được công bố trong bất kỳ một công trình của các tác giả nào khác. Thái Nguyên, tháng 4 năm 2017 Tác giả luận văn SITTHISOME BOUNSOU i
LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới thầy giáo hướng dẫn khoa học PGS.TS Nguyễn Văn Khải, đã tận tình hướng dẫn tôi trong suốt quá trình thực hiện luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, khoa Sau đại học, khoa Vật lí, các thầy cô giáo giảng dạy cùng toàn thể các bạn học viên lớp cao học K23B trườngĐại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã tận tình giảng dạy, góp nhiều ý kiến quý báu cho tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu khoa học và làm luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, các thầy cô giáo và các em học sinh của trường THPT nước CHDCND Lào đã giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu. Chân thành cảm ơn những tình cảm quý báu của những người thân, bạn bè, đồng nghiệp đã cổ vũ, động viên, góp ý và tiếp thêm động lực để tôi hoàn thành luận văn này. Mặc dù có nhiều cố gắng, nhưng do thời gian có hạn và năng lực bản thân còn nhiều hạn chế trong kinh nghiệm nghiên cứu, nên luận văn không tránh khỏi những thiếu sót. Tôi rất mong nhận được ý kiến đóng góp, chỉ bảo của các thầy, cô giáo và các bạn đồng nghiệp. Thái Nguyên, tháng 4 năm 2017 Tác giả luận văn SITTHISOME BOUNSOU ii
MỤC LỤC Lời cam đoan ........................................................................................................ i Lời cảm ơn ........................................................................................................... ii Mục lục ............................................................................................................... iii Danh mục các ký hiệu và chữ viết tắt................................................................. iv Danh mục các bảng.............................................................................................. v Danh mục các hình ............................................................................................. vi MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................. 1 2. Mục đích nghiên cứu của đề tài ....................................................................... 2 3. Giả thuyết khoa học ......................................................................................... 3 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của đề tài .................................................. 3 5. Nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................................................... 3 6. Phương pháp nghiên cứu của đề tài................................................................. 3 7. Đóng góp của đề tài ......................................................................................... 4 8. Cấu trúc của luận văn ...................................................................................... 4 Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIẾN CỦA VIỆC DẠY HỌC BÀI TẬP VẬT LÍ CHO HỌC SINH TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG (CHDCND LÀO) ............................................................................... 5 1.1. Tổng quan về các vấn đề nghiên cứu ........................................................... 5 1.2. Chất lượng dạy học ....................................................................................... 7 1.3. Bài tập vật lí .................................................................................................. 8 1.3.1.Khái niệm bài tập vật lí............................................................................... 8 1.3.2.Vai trò và vị trí của bài tập vật lí trong dạy học vật lí ở trường phổ thông....... 9 1.3.3. Phân loại bài tập vật lí ............................................................................. 12 1.3.4. Sử dụng dạy bài tập trong dạy học vật lí ................................................. 19 iii
1.4. Cơ sở thực tiến: Nghiên cứu Thực trạng dạy học bài tập vật lí nói chung và sử dụng bài tập khi dạy học chương “Động lực học chất điểm” (Vật lí 10) ở trường phổ thông (CHDCND Lào ).............................................. 20 1.4.1. Mục đích nghiên cứu khảo sát ................................................................. 20 1.4.2. Đối tượng, Phương pháp khảo sát ........................................................... 20 1.5. Kết luận chương 1....................................................................................... 23 Chương 2: SỬ DỤNG BÀI TẬP TRONG DẠY HỌC MỘT SỐ KIẾN THỨC CHƯƠNG “ĐỘNG LỰC HỌC CHẤT ĐIỂM” (VẬT LÍ 10) GÓP PHẦN NÂNG CAO KẾT QUẢ HỌC TẬP CHO HỌC SINH (CHDCND LÀO) ............................................................................................. 24 2.1. Mục tiêu, nội dung dạy học chương “động lực học chất điểm” ................ 24 2.1.1. Mục tiêu ................................................................................................... 24 2.1.2. Nội dung cơ bản của chương động lực học chất điểm ............................ 26 2.1.3. Cấu trúc logic của chương ....................................................................... 28 2.2. Thiết kế tiến trình sử dụng bài tập trong dạy học một số kiến thức chương “động lực học chất điểm” (vật lí 10) góp phần nâng cao kết quả học tập của học sinh (CHDCND lào). .............................................................. 31 2.2.1. Sử dụng bài tập trong dạy học kiến thức mới.......................................... 31 2.2.2. Bài soạn 3: Sử dụng bài tập trong ôn luyện chương “Động lực học chất điểm” .......................................................................................................... 54 2.2.3. Bài soạn 4: Bài tập trong kiểm tra, đánh giá khi dạy học chương “Động lực học chất điểm” ................................................................................. 61 2.3. Đề kiểm tra ................................................................................................. 68 2.3.1.Đề 1: Kiểm tra 15 phút ............................................................................. 68 2.3.2. Đề 2: Kiểm tra 1 tiết (45 phút) ................................................................ 71 2.4. Kết luận chương 2....................................................................................... 76 Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ...................................................... 77 3.1. Mục đích và nghiệm vụ của thực nghiệm sư phạm ................................... 77 iv
3.2. Đối tượng và thời gian tiến hành thực nghiệm sư phạm ............................ 77 3.2.1. Đối tượng thực nghiệm sư phạm ............................................................. 77 3.2.2. Thời gian tiến hành thực nghiệm sư phạm .............................................. 77 3.3. Phương pháp tiến hành thực nghiệm sư phạm ........................................... 77 3.3.1. Tiến hành dạy học trong thời gian TNSP ................................................ 78 3.4. Đánh giá kết quả thực nghiệm sư phạm ..................................................... 79 3.4.1. Đánh giá định tính ................................................................................... 79 3.4.2. Đánh giá định lượng ............................................................................... 80 3.5. Kết quả và xử lý kết quả thực nghiệm sư phạm ........................................ 82 3.5.1. Kết quả bài kiểm tra 15 phút ................................................................... 82 3.5.2. Kết quả bài kiểm tra 45 phút (1 tiết)........................................................ 87 3.6. Kết luận chương 3....................................................................................... 92 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ......................................................................... 94 TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 96 PHỤ LỤC v
DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VÀ CHỮ VIẾT TẮT STT Viết tắt Viết đầy đủ 1 BTTN Bài tập thí nghiệm 2 BTVL Bài tập vật lí 3 CHDCND Lào Cộng Hòa Dân Chủ Nhân Dân Lào 4 ĐC Đối chứng 5 GD & ĐT Giáo dục và Đào tạo 6 GV Giáo viên 7 HS Học sinh 8 NXBGD Nhà xuất bản giáo dục 9 PGS Phó giáo sư 10 PPDH Phương pháp dạy học 11 SGK Sách giáo khoa 12 TB Trung bình 13 THPT Trung học phổ thông 14 TNSP Thực nghiệm sư phạm 15 TS Tiến sỹ 16 TNKQ Trắc nghiệm khách quan iv
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Bảng số liệu xin ý kiến của giáo viên ............................................... 21 Bảng 1.2. Bảng số liệu lấy ý kiến của học sinh ................................................. 22 Bảng 3.1. Bảng tần số kết quả bài kiểm tra 15 phút .......................................... 83 Bảng 3.2. Bảng tần suất kết quả bài kiểm tra 15 phút ....................................... 83 Bảng 3.3. Bảng tần suất lũy tích kết quả kiểm tra 15 phút................................ 84 Bảng 3.4. Bảng tính kết quả các tham số thống kê bài kiểm tra 15 phút .......... 86 Bảng 3.5. Bảng tần số kết quả bài kiểm tra 45 phút (1 tiết) .............................. 87 Bảng 3.6. Bảng tần suất kết quả bài kiểm tra 45 phút (1 tiết) ........................... 88 Bảng 3.7. Bảng tần suất lũy tích kết quả kiểm tra 45 phút................................ 89 Bảng 3.8. Bảng tính kết quả các tham số thống kê bài kiểm tra 45 phút .......... 91 v
DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 2.1. Sơ đồ cấu trúc logic chương “Động lực học chất điểm” Vật lí 10 .... 29 Hình 3.1. Biểu đồ tần suất kết quả bài kiểm tra 15 phút ................................... 83 Hình 3.2. Đồ thị phân phối tần suất điểm bài kiểm tra 15 phút ........................ 84 Hình 3.3. Đồ thị tần suất lũy tích kết quả bài kiểm tra 15 phút ........................ 85 Hình 3.4. Tần suất kết quả bài kiểm tra 45 phút ............................................... 88 Hình 3.5. Đồ thị phân phối tần suất điểm bài kiểm tra 45 phút ........................ 89 Hình 3.6. Đồ thị tần suất lũy tích kết quả bài kiểm tra 45 phút ........................ 90 vi
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Nước Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Lào (CHDCND Lào) đang trong thời kỳ đổi mới theo hướng văn kiện Đại hội Đảng Nhân dân Cách mạng Lào lần thứ IX đã chỉ rõ, đòi hỏi ngành Giáo dục và Thể thao có những bước đi đổi mới về mọi mặt, nhằm đào tạo con người lao động có đủ kiến thức, năng lực sáng tạo, trí tuệ và phẩm chất đạo đức tốt, đáp ứng được yêu cầu nhân lực của đất nước, để đất nước Lào có sự phát triển về mặt nguồn nhân lực, mặt kinh tế - xã hội theo kịp các nước trên thế giới”. Chính phủ của nước Lào đã nhận sự phát triển việc giáo dục và thể thao là sự phát triển của nguồn nhân để phát triển kinh tế và xã hối quốc tế để đất nước về cơ bản phải trở thành nước công nghiệp hiện đại trong năm 2020. Muốn thành công sự nghiệp này, chúng ta phải thấy rõ nhân tố quyết định thắng lợi chính là nguồn nhân lực con người Lào. Nền giáo dục của Lào không chỉ lo đào tạo cho đủ về số lượng mà cần quan tâm đặc biệt đến chất lượng đào tạo. Hiện nay Bộ Giáo dục và Thể thao Lào đang nghiên cứu về chương trình mới từ lớp 6 đến lớp 12, trong các chương trình này có thiết kế các hoạt động mong muốn thầy cô dạy theo nhóm và lấy học sinh (HS) làm trung tâm. Tuy nhiên, hiện nay việc sử dụng phương pháp dạy học trong dạy học (DH) Vật lí còn chưa đạt được hiệu quả cao do nhiều nguyên nhân khách quan và chủ quan. Một trong những nguyên nhân đó là phương pháp dạy học của giáo viên (GV) chưa phát huy được tính tích cực, chủ động và sáng tạo của HS. Để góp phần nâng cao chất lượng học tập của HS cần đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy học. Trước tình hình đó, giáo dục nước Lào hiện nay đặc biệt nhấn mạnh đến việc đổi mới phương pháp, hình thức tổ chức dạy học theo hướng phát huy tính nặng động, sáng tạo của người học và phát huy khả năng học tập suốt đời để chủ động, tồn tại trong thế giới mới. Ở trường phổ thông, đổi mới phương pháp dạy học nghĩa là tạo mọi điều kiện để học sinh có thể tiếp tục kiến thức một cách tích cực, tự lực và biết vận 1
dụng sáng tạo tri thức để giải quyết các vấn đề trong học tập và cuộc sống. Với tình thần đó, chúng ta đang thực hiện đổi mới phương pháp dạy học theo hướng đưa học sinh vào vị trí chủ thể của hoạt động nhận thức. Vật lí là một môn học quan trọng trong hệ thống các môn học ở trường phổ thông. Nó cung cấp những kiến thức cơ bản về các hiện tượng Vật lí, các khái niệm, các định luật, các lý thuyết... và góp phần hình thành thế giới quan khoa học cho học sinh. Bài tập Vật lí có ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong việc củng cố, mở rộng, đào sâu, hoàn thiện kiến thức lý thuyết và rèn luyện cho học sinh khả năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, góp phần giáo dục kỹ thuật tổng hợp. Tuy nhiên thực tế việc dạy học Vật lí và bài tập Vật lí ở trường phổ thông Cộng hòa dân chủ nhân dân Lào hiện nay vẫn còn nhiều hạn chế, do vậy, học sinh tiếp nhận kiến thức một cách thụ động dẫn đến giờ học trở nên nham chán, chất lượng dạy học chưa cao. Chương “Động lực học chất điểm” là một chương quan trọng trong phần Cơ học của chương trình Vật lí lớp 10. Các kiến thức trong phần này sẽ là nền tảng để học sinh tiếp tục tiếp thu các kiến thức mới và được ứng dụng nhiều vào thực tế. Do đó việc nghiên cứu, tìm ra biện pháp phù hợp để dạy học có hiệu quả chương “Động lực học chất điểm” là việc làm cần thiết. Vì những lí do trên, cùng với mong muốn có thể góp phần nâng cao kết quả dạy học, phù hợp với chính sách đổi mới nội dung và phương pháp dạy học của Bộ giáo dục và thể Thao nước CHDCND Lào, tôi chọn để tài: “SỬ DỤNG BÀI TẬP TRONG DẠY HỌC CHƯƠNG “ĐỘNG LỰC HỌC CHẤT ĐIỂM” (VẬT LÍ 10) GÓP PHẦN NÂNG CAO KẾT QUẢ HỌC TẬP CỦA HỌC SINH (CHDCND LÀO)”. 2. Mục đích nghiên cứu của đề tài Nghiên cứu lựa chọn và sử bài tập khi dạy học chương “Động lực học chất điểm” (Vật lí 10) góp phần nâng cao kết quả học tập của học sinh (CHDCND LÀO). 2
3. Giả thuyết khoa học Nếu lựa chọn và sử dụng các bài tập vật lí phù hợp cho tiến trình dạy học chương “Động lực học chất điểm” (Vật lí 10) thì sẽ góp phần nâng cao kết quả học tập vật lí ở các trường Trung học phổ thông (CHDCND Lào). 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của đề tài 4.1. Đối tường: Đối tượng nghiên cứu của đề tài là quá trình dạy học các bài tập chương “Động lực học chất điểm” (Vật lí 10) của trường trung học phổ thông nước (CHDCND Lào); 4.2. Phạm vi nghiên cứu của đề tài: trong bài này nghiên cứu các cách giải bài tập chương “Động lực học chất điểm” (Vật lí 10) góp phần nâng cao kết quả học tập của học sinh trung học phổ thông (CHDCND LÀO). 5. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được các mục tiêu trên, nhiệm vụ nghiên cứu vạch ra là: 5.1. Nghiên cứu việc sử dụng bài tập trong dạy học Vật lý nhằm nâng cao chất lượng của học sinh. 5.2. Nghiên cứu cơ sở lý luận dạy học bài tập Vật lý trường phổ thông ở nước CHDCND Lào. 5.3. Nghiên cứu, tìm hiểu lý thuyết phát triển bài tập chương động lực học chất điểm (Vật lý lớp 10). 5.4. Tìm hiểu mục tiêu và nội dung dạy học chương động lực học chất điểm (Vật lý lớp 10). 5.5. Đề xuất các biện pháp sử dụng bài tập chương động lực học chất điểm (Vật lý lớp 10). 6. Phương pháp nghiên cứu của đề tài 6.1. Phương pháp nghiên cứu lý thuyết - Nghiên cứu các tài liệu lý luận dạ học và các tài liệu liên quan đến lý thuyết bài tập Vật lý. - Nghiên cứu các chương trình sách giáo khoa và sách bài tập, các tài liệu tham khảo. - Nghiên cứu các văn kiện của Đảng, chính sách của Nhà nước cùng với các chỉ thị của Bộ Giáo dục và Thể thao về vấn đề đổi mới phương pháp DH hiện nay ở trường Trung học phổ thông của CHDCND Lào. 3
6.2. Phương pháp thống kê toán học - Sử dụng phương pháp thống kê để đánh giá kết quả kiểm tra của học sinh. 6.3. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn giáo dục - Căn cứ vào thực trạng việc sử dụng bài tập trong dạy học Vật lý tại trường để đưa ra các giải pháp cụ thể. 6.4. Phương pháp thực nghiệm sư phạm - Lập kế hoạch, tổ chức thực nghiệm sư phạm phù hợp với mục tiêu nghiên cứu của đề tài. 7. Đóng góp của đề tài - Góp phần làm rõ hơn cơ sở lý luận của việc sử dụng bài tập trong dạy học vật lí ở trường Trung học phổ thông (CHDCND Lào). - Đề xuất được một số biện pháp để tăng cường sử dụng bài tập chương “Động lực học chất điểm” (Vật lí 10) trong dạy học vật lí ở trường Trung học phổ thông (CHDCND Lào). - Có thể làm tài liệu tham khảo cho GV dạy bộ môn Vật lí ở các trường Trung học phổ thông trong cả nước CHDCND Lào. 8. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu, 03 chương và phần kết luận, tài liệu tham khảo và phần phụ lục. Phần mở đầu Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIẾN CỦA VIỆC DẠY HỌC BÀI TẬP VẬT LÍ CHO HỌC SINH TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG (CHDCND LÀO) Phần kết luận chương 1. Chương 2: SỬ DỤNG BÀI TẬP TRONG DẠY HỌC MỘT SỐ KIẾN THỨC CHƯƠNG “ ĐỘNG LỰC HỌC CHẤT ĐIỂM” (VẬT LÍ 10) GÓP PHẦN NÂNG CAO KẾT QUẢ HỌC TẬP CHO HỌC SINH (CHDCND LÀO) Phần kết luận chương 2. Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM Phần kết luận chương 3. 4
Chương 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIẾN CỦA VIỆC DẠY HỌC BÀI TẬP VẬT LÍ CHO HỌC SINH TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG (CHDCND LÀO) 1.1. Tổng quan về các vấn đề nghiên cứu Việc dạy học bài tập vật lí trong nhà trường không chỉ giúp học sinh hiểu được một cách sâu sắc và đầy đủ những kiến thức quy định trong chương trình mà còn giúp các em vận dụng những kiến thức đó đề giải quyết những nhiệm vụ của học tập và những vấn đề mà thực tiễn đã đặt ra. Việc sử dụng các bài tập vật lí đã được nghiên cứu nhiều trong lĩnh vực lí luận dạy học vật lí. Trong dạy học vật lí phải thường xuyên rèn luyện cho học sinh những kĩ năng, kỹ xảo vận dụng kiến thức vào cuộc sống hằng ngày. Kỹ năng vận dụng kiến thức trong bài tập và trong thực tiễn đời sống chính là thước đo mức độ sâu sắc và vững vàng của những kiến thức mà học sinh đã thu nhận được. Với vai trò là một cách thức vận dụng, bài tập vật lí có một vị trí đặc biệt trong dạy học vật lí ở trường phổ thông. Trước hết, vật lí là một môn khoa học giúp học sinh nắm được qui luật vận động của thế giới vật chất và bài tập vật lí giúp học sinh hiểu rõ những qui luật ấy, biết phân tích và vận dụng những qui luật ấy vào thực tiễn. Trong nhiều trường hợp mặc dù người giáo viên có trình bày tài liệu một cách mạch lạc, hợp logic, phát biểu định luật chính xác, làm thí nghiệm đúng yêu câu , qui tác và nắm sâu sắc kiến thức. Chỉ thông qua việc giải các bài tập vật lí dưới hình thức này hay hình thức khác nhằm tạo điều kiện cho học sinh vận dụng kiến thức đã học để giải quyết các tình huống cụ thể thì kiến thức thức đó mới trở nên sâu sắc và hoàn thiện. Các cứu về dạy học chương “Động lực học chất điểm” (Vật lí 10): “Xây dựng và sử dụng một số thí nghiệm chương “Động lực học chất điểm” (Vật lí lớp 10) theo tiến trình dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề” (Trần Quang 5
Hiệu, 2013, ĐHSP Thái Nguyên), “Xây dựng và sử dụng tài liệu tự học có hướng dẫn theo Môđun một số bài chương “Động lực học chất điểm” - Vật lý 10 ban cơ bản” nhằm tăng cường năng lực tự học, phát huy tính tích cực, tự lực của học sinh” (Phạm Thị Châm 2014, ĐHDP Thái Nguyên), “Thiết kế tiến trình dạy học một số kiến thức về các lực cơ học chương “Động lực học chất điểm” (Vật lí 10 nâng cao) theo hướng phát huy tính tích cực, tự lực của học sinh trường Phổ thông dân tộc nội trú” (Phạm Thị Thiếu Ngân, 2014, ĐHDP Thái Nguyên), “Phát triển năng lực tư duy của học sinh THPT miền núi thông qua xây dựng và sử dụng hệ thống bài tập Vật lý chương "Động lực học chất điểm" (Vật lý 10)” (Phùng Đình Dũng, 2015, ĐHDP Thái Nguyên), “Soạn thảo và sử dụng các bài tập thí nghiệm trong dạy học chương "ĐỘNG LỰC HỌC CHẤT ĐIỂM" nhằm phát triển tư duy phê phán và tư duy sáng tạo ở người học”, (Vũ Thị Minh Ngọc, 2015, ĐHDP Thái Nguyên), “Tổ chức dạy học một số kiến thức chương "Động lực học chất điểm" (Vật lý 10) theo thuyết kiến tạo với sự hỗ trợ của bản đồ tư duy” (Đặng Thị Uyên, 2015, ĐHDP Thái Nguyên), “Vận dụng kĩ thuật dạy học tích cực trong tổ chức dạy học theo phương pháp thực nghiệm chương “Động lực học chất điểm” - Vật lí 10 theo định hướng phát triển năng lực sáng tạo cho học sinh trung học phổ thông miền núi”, (Nguyễn Thị Ngọc Anh, 2015, ĐHDP Thái Nguyên), “Tổ chức dạy học chương “Động lực học chất điểm” - Vật lý 10 nhằm phát triển năng lực khoa học cho học sinh miền núi”, (Mông Thị Nhung, 2016, ĐHDP Thái Nguyên), “Tổ chức dạy học chương "Động lực học chất điểm" - Vật lí 10 theo định hướng phát triển năng lực giải quyết đề của học sinh miền núi” (Lê Vũ Thúy Quỳnh, 2016, ĐHDP Thái Nguyên), “Xây dựng và sử dụng hệ thống bài tập vật lí trong dạy học chương "Động lực học chất điểm" - Vật lí lớp 10”, (Đỗ Thị Thủy, 2016, ĐHDP Thái Nguyên). Tuy nhiên, chưa có đề tài nào nghiên cứu sử dụng bài tập vật lí khi dạy chương “Động lực học chất điểm" - Vật lí lớp 10 cho học sinh THPT CHDCND Lào. 6
1.2. Chất lượng dạy học Các nghiên cứu đã chỉ rõ, chất lượng dạy học là kết quả thực hiện các mục tiêu dạy học, chất lượng giáo dục là sự đảm bảo các mục tiêu giáo dục. Trong dạy học vật lí ở trường phổ thông, chất lượng dạy học là kết quả đạt được các mục tiêu, nhiệm vụ dạy học vật lí, trong đó trước hết là các mục tiêu về kiến thức vật lí. Các dấu hiệu về chất lượng kiến thức vật lí: a. Tính chính xác của kiến thức Dấu hiệu chất lượng đặc trưng bởi mức độ tương ứng mà học sinh lĩnh hội được các khái niệm, các định luật, các lý thuyết và tư tưởng vật lí chủ yếu của chương trình vật lí phổ thông ở từng cấp, từng ban với nội dung khoa học của chúng. Nghĩa là các luận điểm khoa học của vật lí được chuẩn bị kĩ cả về nội dung và phương pháp truyền thụ, nó không chỉ đảm bảo tính khoa học chính xác mà còn đáp ứng được trình độ phát triển trí tuệ, hiểu biết và kinh nghiệm của học sinh. Mức độ chính xác của kiến thức vật lí của học sinh biểu hiện ở sự phát biểu miệng và ngôn ngữ viết ở hình thức trình bày rõ ràng và đúng đắn về mặt khoa học. b. Tính hệ thống của kiến thức Những hiểu biết riêng lẻ về các hiện tượng, các khái niệm vật lí được hệ thống hóa thành một hệ thống các khái niệm có dung lượng lớn hơn cả về nội dung khoa học và cách thức biểu hiện. Kiến thức vật lí rất phong phú, cách thức biểu hiện đa dạng, vì thế cần phải liên kết lại thành những hệ thống ngày càng tổng quát hơn. Quá trình đó tạo điều kiện cho sự thấu hiểu kiến thức và phát triển năng lực trí tuệ, đặc biệt là các thao tác khái quát hóa và trừu tượng hóa. Tính hệ thống của kiến thức còn biểu hiện mối liên hệ logic và phát triển của các khái niệm các định luật, các lý thuyết và những ứng dụng của vật lí. c. Tính khái quát của kiến thức Học sinh không chỉ hiểu việc mô tả các đối tượng, hiện tượng vật lí mà cần phải hiểu được bản chất của nó. Mặt khác việc chuyển từ sự khảo sát một 7
số lớn các đối tượng riêng lẻ tới việc nghiên cứu các mô hình tổng quát đặc trưng cho các quá trình hiện tại cần phải trừu tượng hóa và khái quát hóa. Mức khái quát của kiến thức tạo cho học sinh khả năng khảo sát các quá trình, các đối tượng và hiện tượng vật lí cùng loại hoặc tương tự, nó biểu hiện năng lực tư duy khái quát của học sinh. d. Tính bền vững của kiến thức Quá trình dạy học vật lí cần quan tâm đến việc ôn luyện và khắc sâu hệ thống kiến thức cho học sinh với các cấp độ nắm vững kiến thức: hiểu, nhớ và vận dụng (hay nhận biết, tái hiện, kĩ năng và sáng tạo). Tính bền vững của kiến thức gắn liền với việc phát triển tư duy dựa trên sự lĩnh hội vững chắc các sự kiện vật lí nền tảng, các kiến thức vật lí điển hình. Mức độ bền vững của kiến thức sẽ có sức sáng tạo cao, là tiền đề trí tuệ cho học sinh tự học và vươn lên trong khoa học. e. Tính áp dụng được của kiến thức và khả năng vận dụng chúng Mục đích của việc học tập là nhằm áp dụng vốn kiến thức vào hoạt động thực tiễn để hiểu thế giới xung quanh và có khả năng biến đổi nó vì lợi ích của cộng đồng. ở đây việc giải các bài toán vật lí, thực hiện các thí nghiệm, nghiên cứu cấu tạo, nguyên tắc hoạt động của các dụng cụ, thiết bị kĩ thuật… có ý nghĩa đặc biệt trong quá trình lĩnh hội và vận dụng kiến thức. Nó góp phần phát triển tính năng động và sáng tạo của tư duy. Học sinh làm quen với việc khảo sát bất kì hiện tượng hay quá trình nào ở nhiều khía cạnh, trong điều kiện nhất định và bằng các phương pháp phù hợp… Tính áp dụng được của kiến thức và khả năng vận dụng chúng là dấu hiệu bản chất của chất lượng lĩnh hội kiến thức, là cơ sở phát triển năng lực tư duy sáng tạo, kỹ năng và thói quen vận dụng kiến thức vật lý vào thực tiễn đời sống sản xuất. 1.3. Bài tập vật lí 1.3.1.Khái niệm bài tập vật lí Theo Phạm Hữu Tòng [20, tr.89] thì “Bài tập vật lý được hiểu là một vấn đề đặt ra đòi hỏi phải giải quyết nhờ những suy luận logic, những phép toán và thí nghiệm dựa trên cơ sở các định luật và các phương pháp vật lý ”. 8
Theo quan niệm này thì BTVL chỉ thuần túy là một nhiệm vụ mà HS phải làm để thể hiện mình nắm vững lí thuyết tới đâu. Điều này rất có lí nếu coi BTVL là công cụ để đánh giá những gì HS đã học trên lớp. Trong thực tế dạy học, người ta thường gọi một vấn đề hay một câu hỏi cần được giải đáp nhờ lập luận lôgic, suy luận toán học hay thực nghiệm vật lí trên cơ sở sử dụng các định luật và các phương pháp của vật lí học là bài toán vật lí. Bài toán vật lí, hay đơn giản gọi là các bài tập vật lí, là một phần hữu cơ của quá trình dạy học vật lí vì nó cho phép hình thành và làm phong phú các khái niệm vật lí, phát triển tư duy vật lí và thói quen vận dụng kiến thức vật lí vào thực tiễn. 1.3.2.Vai trò và vị trí của bài tập vật lí trong dạy học vật lí ở trường phổ thông 1.3.2.1.Vai trò của bài tập vật lí a.) Bài tập giúp cho việc ôn tập đào sâu, mở rộng kiến thức Trong giai đoạn xây dựng kiến thức, học sinh đã nắm được cái chung, cái khái quát của các khái niệm, định luật và cũng là cái trừu tượng. Trong các bài tập, học sinh phải vận dụng những kiến thức khái quát, trừu tượng đó vào những trường hợp cụ thể rất đa dạng; nhờ thế mà học sinh nắm được những biểu hiện cụ thể của chúng trong thực tế, phát hiện ngày càng nhiều những hiện tượng thuộc ngoại diên của các khái niệm hoặc chịu sự chi phối của các định luật hay thuộc phạm vi ứng dụng của chúng. Quá trình nhận thức các khái niệm, định luật vật lí không kết thúc ở việc xây dựng nội hàm của các khái niệm, định luật vật lí mà còn tiếp tục ở giai đoạn vận dụng vào thực tế. Ngoài những ứng dụng quan trọng trong KT, BTVL sẽ giúp học sinh thấy được những ứng dụng muôn hình, muôn vẻ trong thực tiễn của các kiến thức đã học. Vật lí học không phải chỉ tồn tại trong óc chúng ta dưới dạng những mô hình trừu tượng do ta nghĩ ra, mà là sự phản ánh vào trong óc chúng ta thực tế phong phú, sinh động. Tuy nhiên, các khái niệm, định luật vật lí thì rất đơn 9
giản, còn biểu hiện của chúng trong tự nhiên thì lại rất phức tạp, bởi vì các sự vật, hiện tượng có thể bị chi phối bởi nhiều định luật, nhiều nguyên nhân đồng thời hay liên tiếp chồng chéo lên nhau. Bài tập sẽ giúp luyện tập cho học sinh phân tích để nhận biết được những trường hợp phức tạp đó. Thí dụ: Định luật thứ hai của Niu-tơn có dạng rất đơn giản F = ma nhưng qua bài tập, học sinh sẽ thấy được rằng định luật này có thể áp dụng để xác định chuyển động của tất cả các vật ta gặp hàng ngày từ các vật cực nhỏ như hạt bụi đến các vật cực lớn như các hành tinh, những vật chịu tác dụng của một lực hay đồng thời của nhiều lực. BTVL là một phương tiện củng cố, ôn tập kiến thức sinh động. Khi giải bài tập, học sinh phải nhớ lại các kiến thức đã học, có khi phải sử dụng tổng hợp những kiến thức thuộc nhiều chương, nhiều phần của chương trình. b.) Bài tập có thể là điểm khởi đầu để dẫn dắt đến kiến thức mới Ở những lớp trên của bậc trung học phổ thông, với trình độ toán học đã khá phát triển, nhiều khi các bài tập được sử dụng khéo léo có thể dẫn học sinh đến những suy nghĩ về một hiện tượng mới hoặc xây dựng một khái niệm mới để giải thích hiện tượng mới do bài tập phát hiện ra. Thí dụ như trong khi vận dụng định luật thứ hai của Niu-tơn để giải bài toán hai vật tương tác, có thể thấy một đại lượng luôn không đổi là tích m.v của hai vật tương tác. Kết quả của việc giải bài tập đó dẫn đến việc cần thiết phải xây dựng khái niệm động lượng và định luật bào toàn động lượng. c.) Bài tập vật lí là một trong những phương tiện rèn luyện học sinh Bài tập vật lí là một trong những phương tiện rất quí báu để rèn luyện kĩ năng, kĩ xảo vận dụng lí thuyết vào thực tiễn, rèn luyện thói quen vận dụng kiến thức khái quát đã thu nhận được để giải quyết các vấn đề của thực tiễn. Có thể xây dựng rất nhiều bài tập có nội dung thực tiễn, trong đó yêu cầu học sinh phải vận dụng kiến thức lí thuyết để giải thích các hiện tượng thực tiễn hoặc dự đoán các hiện tượng có thể xảy ra trong thực tiễn ở những điều kiện cho trước. 10